Cross – border landscape of Euroregion Pradziad

Transkript

TRANSGRANICZNY
KRAJOBRAZ
EUROREGIONU
PRADZIAD
Obraz pohraničí
Eurogienu Praděd
Cross – border
landscape of
Euroregion Pradziad
Pod redakcją
Marcina Spyry
Josef Kiszka
Piotr Obracaj
Piotr Opałka
Pavel Ptáček
Marcin Spyra
Jana Stehlíková
Politechnika Opolska
Opole 2013
Projekt „Koncepcja przestrzenna rozwoju obszaru pogranicza Polsko-Czeskiego” jest współfinansowany ze środków
Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego oraz ze środków budżetu państwa.
PRZEKRACZAMY GRANICE
Recenzenci:
Dr hab. inż. arch Jan Rabiej, prof. nzw. w Politechnice Śląskiej
Doc. RNDr. Tadeusz Siwek, CSc. Uniwersytet w Ostrawie
Redakcja:
Dr inż. arch. Marcin Spyra
Instytucje biorące udział w realizacji projektu:
Politechnika Opolska, Vysoká škola báňská – Technická univerzita Ostrava, Univerzita Palackého v Olomouci
Eksperci projektu:
Ing. arch. Josef Kiszka, dr hab. inż. arch. Piotr Obracaj, prof. nzw. w Politechnice Opolskiej, dr inż. arch. Piotr Opałka,
RNDr. Pavel Ptáček, Ph.D., dr inż. arch. Marcin Spyra, ing. arch. Jana Stehlikova
Autorzy projektów warsztatowych:
Infrastruktura/komunikacja: Roman Anderle, Grzegorz Dalmata, Jiří Philippe Janda, Josef Kiszka, Robert Scheitza
Miasto Prudnik: Aleksandra Bula, Patrik Bílý, Klára Konečná, Piotr Obracaj, Piotr Opałka, Barbara Rybak, Agnieszka Sadlak,
Anna Wiśniewska
Turystyka: Jakub Bachman, Ivona Dlábiková, Martina Mlčochová, Pavel Ptáček, Sebastian Rosiek
Ekonomia i współpraca instytucjonalna: Paula Karpezo, Justyna Porowska, Dawid Pyka, Marcin Spyra, Martin Struhala
Ekologia, ochrona środowiska: Marcin Brzeziński, Petra Filipovská, Jakub Miller, Jana Stehlikova
Tłumaczenia:
Lingua Lab (języka polskiego na język czeski), Spektra Monika Zielińska-Choina (z języka polskiego na angielski),
Lingua Lab (z języka czeskiego na polski), Biuro Tłumaczeń Language Partner (z języka czeskiego na angielski)
Projekt okładki:
Marcin Brzeziński
Projekt loga projektu:
Barbara Rybak
Wydawca:
OFICYNA WYDAWNICZA
POLITECHNIKI OPOLSKIEJ
ul. S. Mikołajczyka 5, 45-271 Opole
tel. +48 77 449 88 26, fax:+48 77 449 99 35
www.wydawnictwo.po.opole.pl
Korekta edytorska, typografia, opracowanie graficzne, skład komputerowy i druk:
AGENT PR
ul. Krowoderska 58/18
31-158 Kraków
tel./faks 12 631 32 50
e-mail: [email protected]
Nakład: 300 egz.
Wydanie pierwsze
ISBN 978-83-64056-09-3
Spis treści | Obsah | Table of contents
Słowo wstępne
Dr inż. arch. Marcin Spyra, koordynator projektu ................................... 5
Předmluva
Dr. ing. arch. Marcin Spyra, koordinátor projektu ................................... 6
Preface
Dr. PhD. Eng. Arch. Marcin Spyra, the Project’s Coordinator ............ 7
Komunikacja, infrastruktura
Inż. arch. Josef Kiszka ................................................................................................ 9
Komunikace, infrastruktura
Ing.arch. Josef Kiszka ............................................................................................. 17
Transport, infrastructure
Josef Kiszka, Eng. Arch .......................................................................................... 22
Turystyka i ruch turystyczny
Dr Pavel Ptáček,
Mgr Pavel Roubínek ............................................................................................... 29
Turismus a cestovní ruch
RNDr. Pavel Ptáček, Ph.D.
Mgr. Pavel Roubínek .............................................................................................. 37
Tourist travel and tourism
Pavel Roubínek, MSc. ............................................................................................ 44
Ekologia i środowisko naturalne – współistnienie
krajobrazu przyrodniczego i kulturowego
Inż. arch. Jana Stehlíková .................................................................................... 51
Ekologie a životní prostředí – Vztah přírodní a kulturní
krajiny
Ing. arch. Jana Stehlíková ................................................................................... 58
Ecology and natural environment – relation between
a natural landscape and a cultural landscape
Jana Stehlíková, Eng. Arch. ................................................................................ 64
Możliwości rozwoju gospodarczego przygranicznego
fragmentu Euroregionu Pradziad
Dr inż. arch. Marcin Spyra ................................................................................... 71
Možnosti hospodářského rozvoje příhraničního fragmentu
Euroregionu Praděd
Dr. Ing. arch. Marcin Spyra ................................................................................. 78
Economic Development Opportunities for the Pradziad
Euroregion Borderland
Marcin Spyra, PhD, Eng. Arch ........................................................................... 84
3
Prudnik – drogi ku naprawie tkanki miejskiej
Dr hab. inż. arch. Piotr Obracaj prof. nzw.
w Politechnice Opolskiej,
Dr inż. arch. Piotr Grzegorz Opałka ............................................................... 92
Prudnik – cesty vedoucí k nápravě městské zástavby
Dr. hab. Ing. arch. Piotr Obracaj,
Dr. Ing. arch. Piotr Grzegorz Opałka ............................................................. 99
Prudnik – Ways to Improve Urban Fabric
Piotr Obracaj, Dr of Sc. Eng. Arch., Assoc. Prof.,
Piotr Grzegorz Opałka, PhD, Eng. Arch. ................................................... 105
Wprowadzenie alternatywnej osi śródmiejskiej poprzez
zagospodarowanie ciągu podwórek jako forma
wykorzystania rezerwy przestrzennej
Dr hab. inż. arch. Piotr Obracaj prof. nzw.
w Politechnice Opolskiej,
Dr inż. arch. Piotr Grzegorz Opałka ............................................................ 112
Zprovoznění alternativní osy středem města
prostřednictvím využití systému dvorů jako forma využití
územní rezervy
Dr. Ing. arch. Piotr Grzegorz Opałka .......................................................... 120
Implementation of Alternative Downtown Axis by means
of Developing a Series of Courtyards as a Form of Spatial
Reserve Utilization.
Piotr Grzegorz Opałka, PhD, Eng. Arch. ................................................... 126
Spis ilustracji | Tabulka čísel | Table of figures  ........................... 132
4
Słowo wstępne
Treść pojęcia „krajobraz” ewoluuje na przestrzeni ostatnich kilkudziesięciu lat. Może
on kojarzyć się z naturalnym obszarem nieskażonym działalnością człowieka, ale również
z widokiem tętniącego życiem miasta. Bywa, iż obserwowany krajobraz integruje cechy
środowiska antropogenicznego i naturalnego. Współcześnie pojęcie to łączy w sobie
wiele elementów. Krajobraz wszakże zawsze kształtowały uwarunkowania historyczne,
zatem również tradycja i obyczaje lokalnych społeczeństw. Wszelka działalność człowieka
pozostawiała po sobie ślady w postaci zróżnicowanej kubaturowo i jakościowo zabudowy,
która to integrowała się, bądź nie, z elementami przyrody ożywionej. Istotnym czynnikiem
wpływającym na wszystkie te przemiany jest polityka. Z jej uwarunkowań wynikały dzielące
obecne euroregiony granice, które stały się jednym z istotnych elementów kształtujących
krajobraz terenów zamieszkiwanych przez ludność, często jednorodną etnicznie, a jeszcze
częściej o zbliżonych tradycjach. Takie ujęcie zagadnienia uznać można za skrótową definicję
krajobrazu transgranicznego.
Książka prezentuje efekty projektu „Koncepcja przestrzenna rozwoju obszaru
pogranicza polsko-czeskiego”, który współfinansowany był ze środków Europejskiego
Funduszu Regionalnego oraz ze środków budżetu państwa. Jednym z celów projektu
było poddanie krytycznej analizie transgranicznego krajobrazu fragmentu pogranicza
polsko-czeskiego, obejmującego części Euroregionu Pradziad, położonego na styku Powiatu
Prudnickiego i Okresu Bruntal. Opracowanie obejmuje również polską gminę Głuchołazy,
czeskie gminy Zlaté Hory i Mikulovice. Owa analiza stanowiła podstawę do lepszego
zrozumienia problematyki rozwoju Euroregionu i do naszkicowania kierunków zmian, jakim
mógłby podlegać trans – graniczny krajobraz tego miejsca.
W realizację projektu zaangażowani byli czescy i polscy eksperci oraz studenci z trzech
uczelni: Politechniki Opolskiej, Uniwersytetu Palackiego w Ołomuńcu oraz Wyższej Szkoły
Górniczej – VSB Ostrava. Sformowano sześć czesko-polskich grup projektowych, z których
każda zajmowała się innym aspektem kształtującym trans-graniczny krajobraz Euroregionu
Pradziad: ekonomią i współpracą instytucjonalną, infrastrukturą komunikacyjną, turystyką,
ekologią i ochroną środowiska. Ponadto dwie grupy projektowe skoncentrowały się
na zagadnieniach dotyczących rozwoju Prudnika.
Serdeczne podziękowania należą się wszystkim ekspertom zaangażowanym
w realizację tego projektu, w tym w szczególności architektowi Piotrowi Obracajowi,
profesorowi Wydziału Budownictwa Politechniki Opolskiej, jednemu z pomysłodawców
polsko-czeskiej współpracy dotyczącej ewolucji przestrzennej obszaru pogranicza,
architektowi Josefowi Kiszce z VSB Ostrava, oraz aktywnym czeskim i polskim studentom.
Podziękowania kieruję również do wspierających nas podczas pracy przedstawicieli
Euroregionu Pradziad, a także współpracujących z nami przedstawicieli czeskich i polskich
jednostek samorządów terytorialnych, w tym w szczególności przedstawicieli Starostwa
Powiatowego w Prudniku.
Kończąc, pragnę podziękować władzom Politechniki Opolskiej i Wydziału
Budownictwa, w tym w szczególności pani prof. dr hab. Stefanii Grzeszczyk, Dziekan
Wydziału Budownictwa, za wsparcie finansowe i umożliwienie realizacji projektu.
Dr inż. arch. Marcin Spyra, koordynator projektu
Katedra Budownictwa i Architektury
Wydziału Budownictwa Politechniki Opolskiej
www.pradziad.po.opole.pl
Opole, październik 2013
5
Předmluva
Obsah termínu krajina se vyvíjel během několika posledních desítek let. Může
znamenat přírodní oblast nepostiženou lidskou činností, ale stejně tak město plné života.
Takže se stává, že pozorovaná krajina integruje vlastnosti antropogenního i přírodního
prostředí. Nyní tento termín v sobě zahrnuje mnoho prvků. Vždyť krajinu vždy utvářely
historické determinanty, čili i tradice a zvyky místních komunit. Veškerá lidská činnost
zanechává stopy v podobě zástavby různých rozměrů a různé kvality, která buďto
harmonizovala s živou přírodou anebo právě naopak. Podstatným činitelem ovlivňujícím
všechny tyto změny je politika. Politika pak podmiňuje hranice dělící současné euroregiony,
které podstatnou mírou utvářejí krajinu obývanou obyvatelstvem, které je často etnicky
jednolité a má podobné tradice. Takové pojetí této otázky lze vnímat jako zkrácenou definici
přeshraniční krajiny.
Kniha prezentuje výsledky zpracování projektu „Územní koncepce rozvoje oblasti
polsko-českého pohraničí”, který byl financován z prostředků Evropského regionálního fondu
a z prostředků pocházejících ze státního rozpočtu. Jedním z hlavních cílů projektu bylo
provedení kritické analysy pro přeshraniční krajinu fragmentu polsko-českého pohraničí,
zahrnujícího části Euroregionu Praděd, oblasti průniku okresu Prudnik a okresu Bruntál.
Studie se týká rovněž polské obce Głuchołazy, českých obcí Zlaté Hory a Mikulovice. Tato
analysa byla východiskem pro lepší pochopení problematiky rozvoje euroregionu a pro
načrtnutí směrů změn, jimiž by mohla projít přeshraniční krajina této oblasti.
Do realisace projektu byli zapojeni čeští a polští odborníci a studenti ze tří vysokých
škol: Opolské polytechniky, Palackého university v Olomouci a Vysoké školy báňské – VŠB
Ostrava. Vzniklo šest česko-polských projektových skupin, z nichž každá se zabývala jiným
aspektem utvářejícím přeshraniční krajinu Euroregionu Praděd: ekonomikou a institucionální
spoluprácí, komunikační infrastrukturou, turismem, ekologií a ochranou životního prostředí.
Dvě projektové skupiny se soustředily na otázky týkající se rozvoje Prudniku.
Srdečné poděkování patří všem odborníkům, kteří se zapojili do tohoto projektu,
zvláště mám na mysli architekta Piotra Obracaje, profesora Stavební fakulty Opolské
polytechniky, jednoho z iniciátorů polsko-české spolupráce týkající se územní evoluce
oblasti pohraničí, architekta Josefa Kiszku z VŠB, a aktivní české a polské studenty. Zvláštní
poděkování patří zástupcům Euroregionu Praděd, kteří nás během práce podporovali,
jakož i s námi spolupracujícím zástupcům české a polské místní samosprávy, především
představitelům Okresního hejtmanství Prudnik.
Na závěr chci poděkovat vedení Opolské polytechniky a Stavební fakulty, v tom zvláště
paní prof. dr. hab. Stefanii Grzeszczykové, děkance Stavební fakulty, za finanční podporu
a umožnění realisace projektu.
Dr. ing. arch. Marcin Spyra, koordinátor projektu
Katedra stavební a architektury
Stavební fakulty Opolské polytechniky
Opolí, říjen 2013
6
Preface
The substance of the notion of ’landscape’ has been evolving throughout the last
several decades. The notion may be associated with a natural intact area that is unaffected
by human activity as well as with a vibrant city. We can sometimes see a landscape which
integrates some features characteristic for both anthropogenic and natural environments.
Nowadays this notion combines a number of elements. It has always been historical
conditions that shaped the landscape, thus we must remember about the role of tradition
and customs followed by local communities. Any human activity left behind the traces such
as buildings of various size and quality, which were or were not integrated with the animated
components of the natural environment. Politics has always been an essential factor
influencing all such transformations – it obviously affected the existing Euroregion border
lines, which became one of the major elements shaping the areas inhabited by people who
were often ethnically homogenous and followed similar traditions. This approach can be
accepted as a brief definition of the cross-border landscape.
The book presents the deliverables of the Project ‘Development Strategy for the Czech
– Polish Cross – Border Area‘ that was co-financed by the European Regional Development
Fund and the State Budget. One of the Project objectives was to conduct a critical analysis
of the cross-border landscape represented by a fragment of the Polish and Czech Borderland
which comprised a scrap of the Pradziad Euroregion (located in the borderline between
Prudnicki District and Bruntal Okres). The publication also covers Głuchołazy Borough
(Poland) and Zlate Hory and Mikulovice Boroughs (the Czech Republic). The analysis has
provided the grounds for better understanding of the issue of the Euroregion’s development
and for defining the change tendencies that could have an impact upon the cross-border
landscape of this area.
Czech and Polish experts and students representing three universities: the Opole
University of Technology, the Palacky University of Olomouc and the VŠB-Technical University
of Ostrava were involved in the Project implementation. Six Czech and Polish project teams
were formed and each of them dealt with a different type of impact upon the cross-border
landscape of the Pradziad Euroregion: economy and institutional cooperation, transport
infrastructure, tourism, ecology and environmental protection. Furthermore, two project
teams focused on the issues related to the development of Prudnik.
I would like to sincerely thank all the experts committed to the Project implementation,
especially the architect Piotr Obracaj, the professor of the Faculty of Civil Engineering of
the Opole University of Technology (one of the initiators of the Polish and Czech cooperation
to the extent of the spatial evolution of the borderland), the architect Josef Kiszka of the
VŠB-Technical University of Ostrava as well as all the Czech and Polish students involved
in the Project. Special thanks and appreciation go to the Pradziad Euroregion representatives
who supported our activities as well as the Czech and Polish local government
representatives, particularly the representatives of the Prudnik District Authorities.
Summing up, I would like to thank the authorities of the Opole University
of Technology and the Faculty of Civil Engineering, in particular Professor and Habilitated
Doctor Stefania Grzeszczyk, the Dean of the Faculty of the Civil Engineering, for the financial
and operational support in implementation of the Project.
Dr. PhD. Eng. Arch. Marcin Spyra, the Project’s Coordinator
Department of Civil Engineering and Architecture
Faculty of Civil Engineering of the Opole University of Technology
Opole, October 2013
7
Inż. arch. Josef Kiszka
Wyższa Szkoła Górnicza – Uniwersytet Techniczny Ostrawa
Transport towarów i ludzi jest dla zrównoważonego życia w dzisiejszym
mobilnym świecie czynnikiem, który warunkuje niezbędne – niewątpliwie
wtórne – potrzeby i warunki systemu życia, zwłaszcza przyrodniczo-geograficzne i socjokulturowe. Ograniczenie administracyjnych barier
granicznych po wejściu do strefy Schengen przyczynia się do przywrócenia
organicznego układu obszarów wiejskich w przestrzeni i odnowienia
związków, powiązań i komunikacji. W celu zachowania równowagi i stabilności
należy respektować potrzebę ograniczenia współczesnych cywilizacyjnych
anarchizujących tendencji, dewastujących kulturowy wymiar życia, tożsamość
i związaną z nimi atrakcyjność. Wytyczenie, wizerunek, jakość struktury
symbolicznej i kościec przestrzeni komunikacyjnej mają fundamentalne
znaczenie.
Słowa kluczowe: obszary wiejskie, siedlisko, granice, komunikacja, przejaw,
infrastruktura
Życie to system (Maturana, Varela, 1980). Podstawowym elementem
systemu jest miejsce „dla bytu“ – siedlisko (Il. 3, 4). Miejsca, stałe siedliska,
dzielimy w skrócie na miasta i wsie, nie licząc obozowisk, samotni, klasztorów,
twierdz wojskowych itd. Siedliska, miasta i wsie stanowią stratyfikowany
(ośrodki globalne, regionalne, lokalne) system siedlisk (Il. 1). A ponieważ siedlisko
jest miejscem zamieszkiwania (bytu) żywego człowieka, to system siedlisk
podlega kryteriom „teorii żywego systemu“. Pierwotne procesy socjokulturowe
bezustannie uporządkowywują konfigurację relacji i przestrzeni, i ich fizyczną
realizację. Wieś stanowi substancję tego systemu o charakterze niemiejskim.
W przypadku stabilnych wspólnot relacje i powiązania mają charakter
zdecydowanie introwertyczny. Samowystarczalne wsie starego typu w zasadzie
nie wymagały żadnych powiązań ze światem zewnętrznym. Ogniska systemu
w trakcie przebiegu procesu tworzą kontakty, a powstanie aktywnych miast
z narastającą wymianą i kooperacją wymusiło naturalne fizyczne powiązania
i połączenia. W ciągu stuleci powstał system komunikacji i infrastruktury
komunikacyjnej do transportu towarów i ludzi między poszczególnymi
miejscami. Od dróg naturalnych, wodnych, rzek i morza, od pierwotnych
bitych dróg mocno organicznie wpisanych w krajobraz, po dzisiejsze globalne
autostrady i tory kolejowe wydzielone z krajobrazu i stanowiące odrębny,
odizolowany od niego i żywego świata system strukturalny (Il. 8) powstawał
wielopoziomowy system stanowiący krwiobieg świata socjoekonomicznego.
Poszczególne poziomy (globalny, regionalny, lokalny) komunikacji
i połączenia posiadają swe własności emergencyjne, które różnią się zarówno
pod względem własności funkcyjnych i procesowych, a co za tym idzie także
pod względem ich zewnętrznego przejawu i charakteru. Najwyższy „globalny“
poziom (sieć europejskich korytarzy komunikacyjnych) łączy Śląsk z centrami
europejskimi (Il. 1,2). Ta globalna sieć mimo pewnej zmienności przebiegu
i powstania nowych centrów urbanistycznych (Ostrawa, Katowice), przetrwała
9
do czasów współczesnych. Miejsca – miasta Wrocław, Opole, Aglomeracja
Górnośląska (Metropolis Silesia), Ostrawa, Ołomuniec, Hradec Králové i ich
połączenia są dla badanego regionu nadrzędną warstwą systemową na sieci
globalnej. Podłączenie się do niej jest dla naszego obszaru z punktu widzenia
gospodarczego kwestią zasadniczą i chyba wkrótce doczekamy się ukończenia
jej podstawowego globalnego szkieletu.
Il. 1 Stratyfikacja
systemowa – topografia,
granice, miejsca,
dostępność (drogi)
(Oprac. Anderle R.,
Dalmata G., Janda J. P.,
Kiszka J., Scheitza R.)
Jednak przedmiotem naszego zainteresowania jest tu poziom
regionalny i lokalny (Il. 1, 2) Musimy jednak najpierw ten obszar region
wyznaczyć (Patočka, 2003). Z geograficznego i przyrodniczego punktu
widzenia obszar naszych zainteresowań, nasz mikroregion rozpościera się
w kilku „superwizualnych” regionach, korelujących z historycznymi regionami
polityczno-administracyjnymi (Księstwo Nyskie, Opolskie, Karniowskie
i enklawy morawskie). Ich przynależność przyrodniczo-geograficzna
i ekonomiczna do naturalnych ośrodków takich, jak Karniów [Krnov] i Nysa,
jest oczywista. Jednakże współczesne granice administracyjne i państwowe
w sposób sztuczny dzielą regiony historyczne (Il. 1, 2). Poniekąd polskie
i czeskie części są sobie bliskie pod względem społecznym i gospodarczym,
z uwagi na niedostateczny poziom rozwoju cywilizacyjnego, spowodowany
katastrofą migracyjną socjalistycznego powojennego eksperymentu. Z szerszej
perspektywy analizowany obszar znajduje się na homogenicznym, aczkolwiek
rozczłonkowanym pod względem geograficznym i historycznym pograniczu,
natomiast z bliższej perspektywy jest on heterogeniczny i tworzy go kilka
jednostek terytorialnych całkowicie odmiennych pod względem geograficznym,
Obr. 1 Systémová
stratifikace – topografie,
hranice, místa, dostupnost
(cesty)
Fig. 1 Systemic
stratification – topography,
borders, places, availability
(roads)
10
socjokulturowym i socjoekonomicznym. Góry Opawskie z parkiem
krajobrazowym dzielą ten mikroregion na dwie oddzielne geograficznie
części: zachodnią (nyską) z Głuchołazami, miastem Zlaté Hory powiązaną
z Jeseníkem i Nysą oraz na wschodnią z Prudnikiem, Jindřichovem i Ziemią
Osobłoską powiązaną z Głubczycami i Karniowem (Il. 1, 2). Administracyjne
rozdarcie organicznych regionów historycznych wskutek pierwszego (1742)
i drugiego podziału Śląska po I wojnie światowej doprowadziło do degradacji
o nadzwyczajnym zasięgu i historyczna sieć połączeń została naruszona
przez dramatyczne wydarzenia XX wieku. Migracje społeczeństwa i likwidacja
połączeń widoczne są do dziś wyraźnie w stanie społeczeństwa i obrazie
pogranicza nawet dla niedoświadczonego obserwatora.
W koncepcji rozwoju infrastruktury komunikacyjnej znajduje się
autostrada D11 z Hradca Králove do Kralowca na granicy, jednak jej realizacja
stale jest odsuwana na dalszy plan. Zdaje się, że polski odcinek z Legnicy
ma lepszą perspektywę realizacji. Zostało zaproponowane wzmocnienie
historycznego połączenia z Morawami (Ołomuńcem) poprzez podłączenie
drogi z Kłodzka do Czerwonej Wody, czyli do czeskiej I/11 o fundamentalnym
historycznym znaczeniu i podobne połączenie kolejowe do Uścia nad Orlicą
(Il. 2). Pomysł nie jest od rzeczy, jest realny pod względem technicznym
i można oczekiwać, że rzeczywiście doczeka się realizacji. W skali mikroregionu
zaproponowana jest przede wszystkim normalizacja i internacjonalizacja
trasy kolejowej Albrechtice – Jindřichov – Głuchołazy – Mikulovice – Jeseník
z odgałęzieniem na Zlaté Hory. Zarówno drogowe, jak i kolejowe połączenie,
zwłaszcza polskich miejscowości znajdujących się we wschodniej części
Il. 2 Stratyfikacja
systemowa – połączenia
kolejowe, naturalne,
symboliczne (duchowe)
(Oprac. Anderle R.,
Obr. 2 Systémová
stratifikace – spojení
železniční, přírodní,
symbolické (duchovní)
Fig. 2 Systemic
stratification – railway,
natural and symbolic
(spiritual) connections
11
Il. 3 Obszar wiejski, wieś, struktura (Oprac. Anderle R., Dalmata G., Janda J. P., Kiszka J., Scheitza R.)
Obr. 3 Venkov, vesnice, struktura
Fig. 3 Rural area, village, structure
Obr. 4 Venkov, vesnice, struktura
Fig. 4 Rural area, village, structure
12
z Ziemią Osobłoską, jest – jak do tej pory – niefunkcjonalne i powoduje
stagnację regionu. W szczególności Pawłowice Śląskie cierpią na izolację.
Droga między Pawłowicami i Laskowicami, Osobłogą oraz Racławicami itd.
i jeszcze dalsze zlokalizowane na najniższym poziomie systemu, czy też bite
polne drogi miejscowe, nie są dla planistów priorytetem, jednakże są konieczne
dla stabilizacji życia.
Infrastruktura ma zasadniczą, jednakże służebną funkcję dla świata
stanowiącego środowisko życia (Chromý, Jančák, Marada & Havlíček, 2011).
Nowe drogi stanowią z drugiej strony także zagrożenie, a ich nowy przebieg
ma ogromny wpływ na procesy i organizację regionu. Wybudowanie nowej
drogi może bowiem doprowadzić do całkowitej degradacji siedliska i jego
tożsamości kulturowej. Współczesna agresywna kolonizacja krajobrazu (Il. 9),
związana z „uświęconą” mobilnością, wiąże się właśnie z dobrą infrastrukturą
komunikacyjną. Lepsze połączenie czyni wieś atrakcyjną pod względem
zamieszkania, usług i produkcji. Przyczynia się na pierwszy rzut oka do „wzrostu“,
ale degraduje tożsamość wsi i jej potencjał rozwojowy, taki jak np. turystyka
w jej miękkiej formie. Budowa nowej infrastruktury bez względu na strukturę
siedlisk, brak punktów zaczepienia, zespoły produkcyjne i mieszkalne doklejone
na obrzeżach wsi, a nawet wprost w krajobrazie, tworzą niezadowalającą
przestrzeń „kaszy osadniczej“, która drastycznie zmienia oblicze wsi. Koniecznie
należy wystrzegać się tego negatywnego trendu.
Niebezpośrednia (cyfrowa) ustna, pisemna i masowa komunikacja
wpływa obecnie w rewolucyjny sposób na życie, charakter i zasadniczą dziś
atrakcyjność miejsca (Il. 9). Jej znaczenie wzrasta. Znaczenia dobrej infrastruktury
teletechnicznej dla każdego miejsca nie można przecenić.
I jeszcze naturalne szlaki, korytarze ekologiczne, szlaki migracyjne
zwierząt, szlaki turystyczne... Dominacja przestrzeni kulturowej wywołała
konieczność rozwiązania i organizowania przyrodniczych składników świata.
Antropiczny element infrastruktury oddzielony od krajobrazu powoduje
w naturalnym systemie nieprzekraczalne bariery i negatywnie wpływa
na bioróżnorodność. Przy rozwiązywaniu kwestii przepuszczalności, należy
respektować nie tylko interesy człowieka i ekonomii, ale także pozostałe
składniki i „aktorów” oraz podporządkować temu organizację strukturalną
na styku natura – kultura.
Wierzymy, że powstanie strefy Schengen przywróci wkrótce pod względem
połączeńi dostępności stan sprzed podziału Śląska i umożliwi powrót do jego
organicznego rozwoju. Jednak istnieją granice, których nie możemy nie
dostrzegać, a wręcz odwrotnie powinniśmy je gorliwie pielęgnować. Oddzielmy
to, co przyrodnicze od kulturowego. Oddzielmy to, co prywatne od publicznego.
Oddzielmy to, co krajobrazowe od urbanistycznego (ruralistycznego), oddzielmy
miasto i wieś, wewnętrzne od zewnętrznego! Od lat 80. XIX wieku następuje
ubytek przestrzeni krajobrazowej. Populacja cierpi psychicznie z powodu braku
krajobrazu. Charakterystycznym rysem historycznego (klasycznego, starego)
środkowoeuropejskiego krajobrazu było jasne rozgraniczenie i kontrast między
osadą, polem ornym i lasem (obszarem zewnętrznym) (Il. 7). Rozrastające się
siedliska coraz bardziej ten podział likwidują, ze szkodą nie tylko dla estetyki,
ale także ekonomii. W jaki sposób chcemy zapewnić ofertę zdywersyfikowanej
aktywności turystycznej w tak zdegradowanym środowisku?! Ekspansywny
duch pieniędzy i konsumpcji tej drugiej kolonizacji, agresja nowych elementów
strukturalnych jako zamienniki pierwotnych zakładów produkcyjnych
i handlowych wzdłuż drogi prowadzi nie tylko do zatarcia granic między
13
krajobrazem i strukturą osadniczą, ale także do totalnej zmiany kulturowej.
Kultywowany teren właścicieli rozpada się i ulega degradacji. Indywidualny
charakter osady, a tym samym jedność socjokulturowa zanika.
Il. 5 Granice zewnętrzne,
schemat struktury wsi
(Oprac. Anderle R., Dalmata
G., Janda J. P., Kiszka J.,
Scheitza R.)
Obr. 5 Hranice vnější,
schéma struktury vesnice
Fig. 5 External borders,
village structure outline
14
Minimalizacja infrastruktury, w tym także infrastruktury technicznej, której
utworzenie i utrzymanie wymaga dużych nakładów finansowych, odgrywa
zasadniczą rolę. Niekontrolowany rozrost substancji urbanistycznej powoduje
jej ciągłe pęcznienie i jest nie do utrzymania. To samo dotyczy wewnętrznego
podziału. Likwidacja zewnętrznych granic siedlisk i związanej z tym tożsamości
koreluje z podobnym zjawiskiem zachodzącym wewnątrz struktury (Il. 5, 6).
Zmiany zasad organizacji wsi znajdują odbicie w obrazie wewnętrznej
przestrzeni publicznej. Granice wewnętrzne i zewnętrzne mają bezpośredni
wpływ na zrównoważony rozwój osady i społeczności. Wszystko z obszaru
kulturowego (urbanistycznego) i przyrodniczego, co dla społeczności nie jest
koniecznie potrzebne, ma być zużytkowane w gospodarstwie prywatnym lub
zwrócone przyrodzie. Także infrastruktura. Ekonomia jest najlepszym urbanistą.
Granica między prywatnym i publicznym jest z punktu widzenia harmonijnego
rozwoju dystynktywna. Minimalizacja fizycznej przestrzeni publicznej może być
czynnikiem wspomagającym wzrost jakości i wymiar kulturowy.
Wewnętrzna przestrzeń publiczna (Il. 6), jej kwantyfikacja, jakość
i geometria, jej charakterystyka wartościowa i kościec symbolicznej struktury
jest czynnikiem decydującym dla postrzegania miejsca i komunikacji,
a tym samym i życia. W jej jakości wyraża się wymiar kulturowy wspólnoty
i ma ona bezpośrednie przełożenie na potencjał gospodarczy. Dążenie
do minimalizacji ilości na rzecz maksymalizacji jakości może być neutralne
finansowo, a z punktu widzenia socjokulturowego i gospodarczego opłacalne
(ożywcze). Prawo do swobodnego dostępu jednostki do krajobrazu
i kultury nie może być jednak naruszone. Czeskie środowisko legislacyjne
już dokonało kwantyfikacji przestrzeni publicznej i ustawowo włączyło ją
do każdej analizy rozwoju przestrzennego (rozwagi nad rozwojem – w sensie
przestrzennym). Kwestia jakości spoczywa w rękach lokalnych decydentów.
Przestrzeń publiczna i centrum jakiejkolwiek osady zawsze były fundamentalną
wspólną przestrzenią społeczności. Ponieważ podstawą funkcjonowania
społeczności jest komunikacja, zależy gdzie i w jaki sposób się ona komunikuje
(Luhmann, 2007). Na wsi podstawowe znaczenie ma komunikacja ustna,
a jej realizacja przebiega zdecydowanie w fizycznej przestrzeni publicznej
(i w „e-przestrzeni”). Wewnętrzna fizyczna przestrzeń publiczna osady była
zawsze w naszym środowisku kulturowym wielofunkcyjna i służyła wszystkim
i wszystkiemu (Il. 10, 11). Jej współczesne zróżnicowanie (jezdnie, chodniki,
ścieżki rowerowe, itp.) w dramatyczny sposób ten potencjał ograniczają.
Rozsądnego zróżnicowania nie da się całkowicie wyeliminować, ale musi
być ono wprowadzane wyłącznie tam, gdzie jest to niezbędnie potrzebne
z uwagi na pozostałe aspekty użytkowania przestrzeni życiowej. W tradycyjnie
fundamentalnych miejscach (np. wiejski plac) powrót do pierwotnego
charakteru i wielofunkcyjności z przyznaniem uprzywilejowanych praw ruchowi
pieszemu podwyższa komunikacyjne i społeczne znaczenie miejsca, ale także
jego wartość użytkową i wizerunek (Hertzberger, 2012). Podkreślanie ww.
aspektów pracy warsztatowej (przestrzeń komunikacji, wymiar kulturowy
i wizerunek, współodpowiedzialność, wspólnotowość itp.) nie jest celem samym
w sobie, ani jedynie stanowiskiem estetów oderwanych od świata rzeczywistego,
ale wynikiem odpowiedzialnej analizy nastawionej na harmonijny rozwój życia.
Potrzeba transportu i infrastruktury komunikacyjnej z ograniczeniem
egzogennych czynników rozwoju wyraźnie spada. Natomiast widać wzrost
komunikacji, która nie stanowi czynnika obciążającego dla środowiska
i ekonomii, jak też wzrost powiązań socjokulturowych, kontaktów i połączeń
między aktorami. Skoro tym najistotniejszym aspektem jest zrównoważone
życie, a jednym z celów endogennego rozwoju jest turystyka w regionie,
przyjrzyjmy się przykładowo problematyce transportu właśnie z tej perspektywy
(Chromý, Jančák, Marada & Havlíček, 2011). Dobrze byłoby uświadomić sobie,
na jak wiele aspektów wpływa naprawdę na ruch turystyczny. Ruch turystyczny
to nie tylko turyści. Cały ten sektor stanowi o wiele bardziej skomplikowany
system. Turystyka jest dla regionu i jego endogennego zrównoważonego
rozwoju dochodową gałęzią uzupełniającą. Może ona przynieść zysk wszystkim
zainteresowanym, o ile właściwie wyznaczone i przestrzegane są podstawowe
warunki jej funkcjonowania. Należy pamiętać, że turystyka ma zarówno
pozytywny i negatywny wpływ. Problem powstaje wraz nastawieniem się
na szybki zysk kosztem zrównoważonego rozwoju. Zapewnienie infrastruktury,
jej ilości, jakości i poziomu, jest drogą do ekonomicznego zrównoważonego
rozwoju ruchu turystycznego. Dla samorządu i administracji (administracji,
władzy) kwestią problematyczną jest działająca i zoptymalizowana
pod względem kosztów infrastruktura. Infrastruktura musi być przede wszystkim
wystarczająca i dostosowana do lokalnych potrzeb, efektywna cenowo
i wykorzystująca nowoczesne technologie w celu ograniczenia nadmiernego
zużycia zasobów. Zwiększanie objętości infrastruktury dla sezonowych
przedsięwzięć i turystów musi być zminimalizowane. Dochodzi tu do konfliktu
pragnienia zapewnienia możliwie jak najlepszej dostępności destynacji z próbą
15
ograniczenia negatywnych wpływów zwiększonego ruchu turystycznego.
W segmencie infrastruktury pozytywną stroną turystyki jest zysk, natomiast
jej negatywną stroną jest to, w jaki sposób wpływa na ekonomię, środowisko
i stosunki socjokulturowe. Do pozytywów należy zaliczyć wspieranie inwestycji
w infrastrukturę. Za negatyw należy jednak uznać wywoływanie dodatkowych
kosztów infrastruktury, wzrost zanieczyszczenia (generowanego przez transport)
i potrzebę likwidacji odpadów (ścieków, odpadów stałych) i nieporządku, wzrost
zużycia mediów i infrastruktury technicznej, estetyczne zaśmiecanie krajobrazu
z powodu transportu (oznaczenia, reklama itp.), dewastację kulturową,
standaryzację i częste zatarcie lub utratę tożsamości autochtonicznej i lokalnych
wartości (Il. 9.), która jest w opozycji do oczekiwań własnych i turystów.
Pozostałe segmenty zrównoważonego życia i wpływ infrastruktury na nie można
ocenić podobnie.
Efektem pracy grupy jest lista kilku zaleceń dotyczących infrastruktury:
korekta sieci komunikacji / poprawa odpowiedniej dostępności komunikacyjnej
do ośrodków turystyki twardej / uzupełnienie lokalnych połączeń (Ziemia
Osobłoska) / obrona przed suburbanizacją regionu, stosowna ochrona
wizerunku wsi i charakteru krajobrazu / regulowanie nowej kolonizacji /
niewydawanie pozwoleń na budownictwo zbiorowe, katalogowe i zbędnej
infrastruktury komunikacyjnej i technicznej / zapewnienie wielofunkcyjności
publicznej przestrzeni wewnętrznej / rozwój funkcjonalnej infrastruktury,
dostępność szybkiego Internetu / ochrona i rozwój obszarów przyrodniczych
i dróg (ÚSES – System Terytorialny Stabilności Ekologicznej) / endogenny
rozwój sektorów respektujących lokalne warunki / zapobieganie kulturowej
(i estetycznej) degradacji, literaryzacji krajobrazu, w tym smogowi reklamowemu
/ poprawa jakości przestrzeni publicznej i potencjału kulturowego.
A na koniec uwaga: wartość miejsca zawsze oceniamy wg jakości
połączeń (połączenie, dostępność i przepustowość we wszystkich formach
i mutacjach), użytkowości, zdolności tworzenia społeczności i wizerunku
(wizerunek, obraz kulturowy także w stosunku do wyższego poziomu systemu
– kontekst). Te podstawowe kryteria każda społeczność i jej reprezentanci
powinni sobie uświadomić jak najszybciej i jak najmocniej, a swe poczynania
powinni ukierunkować na poprawę jakości jako warunku odnowy i odrodzenia
obszaru.
Literatura:
Hertzberger, H. (2012). Přednášky pro studenty architektury, Dolní Kounice: MOX
NOX. Tłumaczenie Rubková Š.
Chromý, P., Jančák, V. Marada, M. & Havlíček, T. (2011). Venkov – žitý prostor:
regionální diferenciace percepce venkova představiteli venkovských obcí
v Česku, Geografie 116 (1), 23–45
Luhmann, N. (2007). Systemy społeczne. Zarys ogólnej teorii, Kraków: Zakład
Wydawniczy Nomos. Tłumaczenie Kaczmarczyk, M.
Maturana, H. R., Varela, F. J. (1980). Autopoiesis and Cognition: The Realization
of the Living. Boston Studies in the Philosophy of Science, Vol. 42). Dordrech:
D. Reidel Publishing Company
Patočka, J. (2003). Poznámky o prostoru, s. 7. Dostupné z:
http://www.cts.cuni.cz/soubory/reporty/CTS-03-16.doc
16
Ing.arch. Josef Kiszka
Vysoká Škola Báňská – Technická Univerzita Ostrava
Transport komodit a osob je pro udržitelnost života v dnešním mobilním
světě podmiňující, nezbytně ovšem sekundární, sledující potřeby a podmínky
systému života zejména přírodněgeografické, sociokulturní. Nivelizace
správních hraničních bariér po vstupu do schengenského prostoru přispívá
k návratu organického uspořádání venkova v prostoru a obnově vztahů, vazeb
a komunikace. Pro zachování rovnováhy a stability nutno respektovat potřebnost
omezení současných civilizačních anarchizujících tendencí devastujících kulturní
dimenzi života, identitu a s ní spojenou atraktivitu. Vymezení, image, kvalita
symbolické struktury a kostry komunikativního prostoru jsou stěžejní.
Klíčová slova: venkov, sídlo, hranice, komunikace, projev, infrastruktura,
Život je systém.(Maturana, Varela, 1980) Základním prvkem systému je
místo „pro bytí“ – sídlo (Obr. 3, 4). Místa, trvalá sídla, dělíme ve zkratce na města
a vesnice, nepočítáme-li tábory, samoty, kláštery, vojenské pevnosti, atd. Sídla,
města a vesnice, vytváří stratifikovaný (centra globální, regionální, lokální)
sídelní systém (Obr. 1). A jelikož je sídlo místem bytí živého člověka platí pro
sídelní systém kritéria „teorie živých systémů“. Primární sociokulturní procesy
setrvale uspořádávají konfiguraci vztahů a prostoru a jejich fyzickou realizaci.
Venkov tvoří substanci tohoto systému neměstského charakteru. U stabilních
komunit vztahy a vazby jsou dominantně introvertní. Soběstačná místa starého
venkova v podstatě nevyžadovala žádná spojování navenek. Ohniska systému
v procesním dění vytvářejí vztahy a vznik aktivních měst se vzrůstající směnou
a kooperací, si vynutil přirozeně fyzické vazby a spojení. Během staletí vznikl
systém komunikace a komunikační infrastruktury pro transport komodit
i osob mezi jednotlivými místy. Od cest přirozených, vodních, po řekách i moři,
od prvotních prašných cest pevně spjatých s krajinou, po dnešní globální
dálnice a železnice z krajiny se vyčleňující a vytvářející separovaný, od krajiny
a žitého světa izolovaný strukturální systém (obr. 8), se vytvořil mnohoúrovňový
systém prokrvující socioekonomický svět. Jednotlivé úrovně (globální,
regionální, lokální) komunikace a spojení mají své emergentní vlastnosti,
které se odlišují jak funkčními a procesními vlastnostmi tak následně i vnějším
projevem, tvářnosti. Nejvyšší úroveň „globální“ (síť evropských komunikačních
koridoru) propojuje Slezsko s evropskými centry (Obr. 1, 2). Tato globální
osnova, přes určitou fluktuaci trajektorií a vzniku nových sídelních center
(Ostrava, Katovice), přetrvává do současnosti. Místa – města Vratislav, Opolí,
hornoslezská aglomerace (Metropolis Silesia), Ostrava, Olomouc, Hradec Králové
a jejich propojení jsou pro zkoumaný región nadřazenou systémovou vrstvou
na globální osnově. Napojení na ni je pro náš prostor z pohledu hospodářského
zásadní a dokončení oné základní globální kostry se snad brzy dočkáme.
Více nás zde však zajímá úroveň regionální a lokální (Obr 1, 2). Musíme
si však nejprve onen prostor (Patočka, 2003), region určit. Z geografického
a přírodního hlediska území našeho zájmu, se náš mikroregion rozprostírá
v několika supervizuálních celcích, korelujících s historickými celky
politickosprávními (knížectví Niské, Opolské, Krnovské a moravské enklávy).
17
Přináležitost přírodně geografická i ekonomická k přirozeným centrům Krnov,
Nisa, je zřetelná. Avšak současné administrativní i mezistátní hranice jdou napřič,
“uměle“, historickým územím (Obr. 1, 2). Poněkud blíž k sobě polské a české častí
mají sociálně a hospodářsky svojí neutěšenou civilizační úrovní po migrační
katastrofě socialistického povalečného experimentu. Z větší perspektivy se
oblast nachází na homogenním, ač členitém geografickém a historickém
pomezí, z perspektivy bližší je heterogenní a tvoří jej několik územních jednotek
zcela geograficky, sociokulturně i socioekonomicky odlišných. Zlatohorská
vrchovina s chráněným územím krajinného parku dělí tento mikroregion na
geograficky dvě oddělené části: západní, niskou, s Głuchołazami a Zlatými
Horami, s vazbou na Jeseník a Nisu, a na východní s Prudnikem, Jindřichovem
a s Osoblažskem, s vazbou na Głubczyce a Krnov (Obr. 1, 2). Administrativním
roztržením organických historických celků prvním (1742) i druhým dělením
Slezska po 1. světové válce, došlo k degradaci mimořádného rozsahu a historicky
vyvinutá síť spojení byla turbulencemi 20. st. narušena. Transfer obyvatelstva
a likvidace spojení je na stavu společnosti a obrazu pohraničí patrná
i nezkušenému pozorovateli do dneška.
V koncepci rozvoje dopravní infrastruktury figuruje dálnice D11
z Hradce Králové do Královce na hranici, avšak je neustále upozaďován.
Polský úsek z Legnice, zdá se, má světlejší perspektivu. Navrhuje se posílení
historického spojení s Moravou (Olomoucí) zařazením komunikace z Kladska
do Červené Vody, tedy na historicky stěžejní českou I/11, a obdobně propojení
železniční do Ústí nad Orlicí (Obr. 2). Myšlenka není od věci a z technického
hlediska realizovatelná a lze očekávat, že se zřejmě dočká realizace. V měřítku
mikroregionu je navržena především normalizace a internacionalizace
železnice Město Albrechtice – Jindřichov – Głuchołazy – Mikulovice – Jeseník
se zlatohorskou větví. Propojení, jak silniční tak železniční, zvláště východní
části polských lokalit s Osoblažskem, je doposud defektní a zapříčiňuje stagnaci
regionu. Zejména Slezské Pavlovice trpí izolací. Silnice jako mezi Pavlovicemi
a Laskowicemi, Osoblahou a Racławicemi atd., a ještě další, ty na nejnižší úrovni
systému, prašné polní místní cesty, nejsou pro plánovače přednostní, avšak ke
stabilizaci života nutné.
Infrastruktura má zásadní, avšak služební funkci pro žitý svět (Chromý,
Jančák, Marada, Havlíček, 2011). Nové komunikace jsou na druhé straně
i ohrožením a jejich nová trajektorie má ohromný vliv na procesy a uspořádání
v území. Nová výstavba může totiž sídlo, jeho kulturní identitu, zcela degradovat.
Současná agresivní kolonizace krajiny (Obr. 9), spojená se zbožštěnou mobilitou,
je vázaná právě na kvalitní dopravní infrastrukturu. Kvalitnější spojení staví
vesnice do pozice výhodné pro bydlení, služby a výrobu. Přispívá na první
pohled „růstu“, ale degraduje podstatu venkova a jiný perspektivní potenciál,
jako kupř. turismus v jeho měkké podobě. Výstavba nové infrastruktury bez
ohledu na struktury sídel, absence záchytných bodů, výrobní i rezidenční celky
dolepené na okraje vesnic či dokonce v krajině, vytváří neuspokojivý prostor
„sídelní kaše“, který drasticky mění tvář venkova. Je nutností vyvarovat se tohoto
negativního trendu.
Nepřímá (digitální) orální, písemná i masová komunikace v současnosti
revolučně ovlivňuje život, charakter a, dnes zásadní, atraktivitu místa (Obr. 9). Její
význam poroste. Nutnost kvalitní telestruktury pro kterékoli místo nelze přecenit.
A ještě – přírodní cesty, biokoridory, migrační cesty zvěře, turistické
stezky, ... Dominance kulturního prostoru vyvolala nutnost řešení a organizování
přírodní složky světa. Antropická složka infrastruktury oddělená od krajiny
18
vytváří v systému přírodním nepřekonatelné bariéry a ovlivňuje biodiverzitu.
V řešení prostupností nelze respektovat pouze zájmy člověka a ekonomie ale
i ostatní složky a aktéry a tomu přizpůsobit strukturální uspořádání na styku
natura – kultura.
Vytvoření Schengenského prostoru brzy navrátí, věříme, z hlediska
propojení a prostupnosti stav z před dělení Slezska a umožní návrat
k organickému rozvoji. Avšak jsou hranice, jež bychom neměli nevidět, a naopak
o ně vehementně pečovat. Odlišme přírodní a kulturní. Odlišme soukromé
a veřejné. Odlišme krajinné a urbánní/rurální, odlišme město a venkov, vnitřní
a vnější! Od 80., let 19. století dochází k úbytku krajinného prostoru. U populace
dochází k psychickému postižení nedostatkem krajiny. Charakteristickým rysem
historické (klasické, staré) středoevropské krajiny bylo jasné rozhraničení a kontrast
mezi sídlem, plužinou a (vnějším) lesem (obr. 7). Rozrůstající se sídla tento rozdíl
stále více likvidují ke škodě nejen estetické ale i ekonomické. Jak chceme zajistit
nabídku diverzifikovaných turistických aktivit v takto degradovaném prostředí?!
Dobyvatelský duch peněz a konzumu této druhé kolonizace, agresivita nových
strukturálních elementů jako náhrada za starší výrobní a obchodní zařízení podél
komunikací vede nejen k setření hranic mezi krajinou a sídelní strukturou ale
k totální kulturní změně. Kultivovaná krajina majitelů se rozpadá a degraduje,
individuální charakter sídla a tím i sociokulturní jednota mizí.
Minimalizace komunikační (vč. technické) infrastruktury, jejíž pořízení
i údržba je finančně náročná, je zásadní, rozlézání se urbánní substance si
vynucuje její bobtnání a je neudržitelné. To však platí i o vnitřním vymezení.
Likvidace vnějších hranic sídel a s tím spojené identity koreluje s obdobným
jevem uvnitř struktury (Obr. 5, 6). Změna podstaty venkova se odráží na obrazu
vnitřního veřejného prostoru. Hranice vnitřní i vnější mají přímý dopad na
udržitelnost sídla a komunity. Vše z prostoru kulturního (urbánního) i přírodního,
Il. 6 Granice wewnętrzne,
szkielet przestrzenny
i symboliczny
(Oprac. Anderle R.,
Obr. 6 Hranice vnitřní,
prostorová a symbolická
kostra
Fig. 6 Internal borders,
spatial and symbolic frame
19
co komunita nutně nepotřebuje, má být zužitkováno soukromým hospodařením
nebo navraceno přírodě. I infrastruktura. Ekonomie je nejlepším urbanistou.
Hranice mezi soukromým a veřejným je z hlediska udržitelnosti určující.
Minimalizace veřejného může napomoci růstu kvality, projevu kulturní dimenze.
Vnitřní veřejný prostor (Obr. 6), jeho kvantifikace, kvalita a geometrie,
jeho hodnotová charakteristika a kostra symbolické struktury je pro vnímání
místa a komunikaci, a tím i sám život, rozhodující. V jeho kvalitě se projevuje
kulturní dimenze společenského bytí a má přímé převedení do hospodářského
potenciálu. Směřování ke kvantitativní minimalizaci a kvalitativní maximalizaci
může být finančně neutrální a z hledisek sociokulturních a hospodářských
obrodné. Právo na svobodný přístup jednotlivce ke krajině a kultuře nemůže
být ale dotčeno. České legislativní prostředí již kvantifikovalo veřejný prostor
a normativně zakotvilo do každého rozvojového rozvažování. Kvalitativní stránka
je v rukou lokálních aktérů. Veřejný prostor a centrum jakéhokoliv sídla, vždy
bylo stěžejním sociálním prostorem komunity. Protože základem fungování
společnosti je komunikace (Luhmann, 2007), záleží, kde a jakými způsoby
komunikuje. Na venkově je podstatnou ústní komunikace a její uskutečňování
probíhá dominantně ve veřejném fyzickém prostoru (i e_prostoru). Vnitřní
fyzický veřejný prostor sídla byl v našem kulturním prostředí vždy multifunkční
a sloužil všem a všemu (Obr. 10, 11). Jeho současná diferenciace (vozovky,
chodníky, cyklostezky…) komunikativní potenciál dramaticky omezuje.
Rozumná diferenciace se nedá zcela odstranit, ale musí být prováděna pouze
tam, kde to je jen nezbytně nutné s ohledem na ostatní aspekty využití žitého
prostoru. V symbolicky stěžejních místech (náves,…) návrat k původnímu
charakteru a multifunkčností s upřednostněním pěšího zvyšuje komunikační
a sociální význam místa, ale i užitnost a obraz (Hertzberger, 2012). Zdůrazňování
výše uvedených aspektů práce (komunikativní prostor, kulturní dimenze
a image, spoluzodpovědnost, sociálnost, …) není samoúčelné a postojem
estétů odtržených od reality světa, ale výsledkem odpovědného rozvažování
zacíleného na udržitelný život.
Potřeba dopravy a komunikační infrastruktury s omezením exogenních
faktorů rozvoje citelně klesá. Zato narůstají, environmentálně a ekonomicky
nezatěžující komunikace a sociokulturní vazby, vztahy a propojení mezi aktéry.
Je-li tím podstatným udržitelný život a jedním z cílů endogenního rozvoje
(Chromý, Jančák, Marada, Havlíček, 2011) turismus v oblasti, nahlédněme
exemplárně na problematiku dopravy z této perspektivy. Je dobré si uvědomit,
kolik oblastí cestovní ruch opravdu ovlivňuje. Cestovní ruch nejsou jen turisté,
celý sektor je mnohem komplikovanějším systémem, turismus je pro region
a jeho endogenní udržitelnost přínosným doplňkovým odvětvím, mohou mít
z jeho působení přínos všichni zainteresovaní účastníci, jsou-li však správně
vymezené a dodržované základní podmínky. Má však pozitivní i negativní
vliv. Problém nastává s upřednostněním krátkodobé ziskovosti na úkor
udržitelnosti. Zajištění infrastruktury, její kvantity, kvality a úrovně, je cestou
k ekonomické udržitelnosti cestovního ruchu. Pro samosprávu a správu je
otázka fungující, ale úsporné infrastruktury. Infrastruktura musí být především
dostačující a udržitelná z pohledu místních potřeb, cenově efektivní a používající
progresivní technologie k omezení nadměrné spotřeby zdrojů. Navýšení kapacit
pro sezónní turistické podniky a turisty musí být minimalizováno. Do konfliktu se
zde dostává snaha o co možná nejlepší dostupnost destinací s úsilím o omezení
negativních vlivů. V segmentu infrastruktury má turismus pozitivní přínosy
i negativní dopady (ekonomické, environmentální nebo sociokulturní): pozitivně
20
podporuje investice do infrastruktury, negativně pak vyvolává infrastrukturální
náklady, růst znečištění (generovaného dopravou) a potřebu likvidace
odpadu (vod i pevného odpadu) a nepořádku, růst potřeby médií a technické
infrastruktury, produkuje estetické znečištění z dopravy (značení, reklama, …),
generuje kulturní devastaci, standardizaci a často nivelaci nebo ztrátu
autochtonní identity a lokálních hodnot (obr. 9), protichůdnou k požadavkům
vlastním i turistiky. Ostatní segmenty udržitelného života a vliv infrastruktury na
ně a opačně lze zhodnotit obdobně.
Výsledkem práce skupiny je soupis několika doporučení pro oblast
infrastruktury: korekce dopravní sítě / zlepšovat přiměřenou dopravní
dostupnost do center „tvrdého“ turismu / doplnění lokálních propojení
(Osoblažsko) / obrana před suburbanizací regionu, přiměřená ochrana
obrazu obcí a krajinného rázu / regulace nové kolonizace / nepovolování
hromadné a katalogové výstavby a přebujelé TDI / zajistit mnohoúčelovost
veřejných vnitřních prostorů / rozvíjet funkční infrastrukturu, dostupnost
vysokorychlostního internetu / chránit a rozvíjet přírodní plochy a cesty (ÚSES)
/ endogenně rozvíjet sektory respektující místní podmínky / zamezit kulturní
(i estetické) degradaci, literarizaci krajiny vč. reklamního smogu / zkvalitnit
veřejný prostor a kulturní potenciál.
A na závěr poznámka: hodnotu místa vždy hodnotíme dle kvality
spojení (propojení, dostupnost, prostupnost ve všech formách a mutacích),
užitkovosti, sociálnosti a projevu (image, kulturního obrazu a to i ve vztahu
k vyšší úrovni systému – kontext). Tato základní kritéria by si každá komunita
a její reprezentace měla co nejdříve a nejsilněji uvědomit a ke zvyšování kvality
zaměřit své počínání jako k podmínce obnovy a obrody území.
Il. 7 Struktury wiejskie
– organizacja, forma
(Oprac. Anderle R.,
Obr. 7 Rurální struktury
– uspořádání, forma
Fig. 7 Country side
structures – organization,
form
21
Josef Kiszka, Eng. Arch
VŠB – Technical University of Ostrava
Transport of goods and people in today’s mobile world is indispensable
for ensuring sustainable development. Nevertheless, it plays a secondary role
considering the needs and conditions of the living system, in particular, in terms
environment and geography, as well as socio-cultural aspects. Elimination of
barriers in the form of administrative boundaries upon entering the Schengen
Area has contributed to the return of organic spatial development of rural
landscape as well as to the revival of relations, connections and transportation.
In order to keep the balance and stability, the need for restricting contemporary,
anarchist tendencies of civilization, which devastate cultural aspects of life,
identity and the related attractiveness must be respected. Crucial questions
include demarcation, image, quality of the symbolic structure and the frame
of transport area.
Key words: countryside, settlement, boundaries, transport, image,
infrastructure
Life is a system (Maturana, Varela, 1980). The fundamental element
of the system is a place “for living” – a settlement (Fig. 3, 4). The places of
permanent residence can be narrowed down to cities and villages, apart
from what we distinguish as camps, estates, monasteries, strongholds, etc.
Settlements, cities and villages create a stratified residential system (global,
regional, local centers). Since a settlement is a place where human beings
dwell, a residential system should meet the criteria of the “living systems”
theory. Primeval sociocultural processes persistently regulate configuration
of relationships and space, as well as their physical realization. A rural area
creates the substance of this system with a non-urban character. In the case
of stable communities, relations and relationships of introvert character display
a dominating function. As a rule, detached places, constituting a part of the old
rural area did not require any external connections. In the course of time, focal
spots of the system gave rise to relations, whereas the establishment of active
cities with an increasing amount of changes and cooperation naturally triggered
new physical relations and connections. Over centuries, a transportation
system and transport infrastructure used for transporting goods and people
between particular places were created. From natural paths and waterways,
on rivers and the sea, primeval sandy roads, which became an inseparable
part of the landscape, to the current global freeways and railway, constituting
a structural system separated from the landscape and life (Fig. 8), a multilevel
system was created, improving the socioeconomic world. Particular levels
(global, regional and local) of transportation and connections have their
emergent features, which differ with functional and procedural characteristics,
as well as the external image and appearance. The highest “global” level
(European transport corridors network) connects Silesia with European centers
(Fig. 1, 2). This global concept, due to the fluctuation of trajectory and creation
of new residential centers (Ostrava, Katowice), survived to the present time.
22
Places – cities Wrocław, Opole, the Silesian Metropolis, Ostrava, Olomouc, Hradec
Králové and their connections form the superior system layer to the examined
region based on the global concept. Connecting to it is crucial for our area from
economic perspective. Most probably we will soon witness the completion
of this fundamental global frame.
Nevertheless, most of us are more interested in the regional and local
levels (Fig. 1, 2). At first, however, this area and region need to be defined
(Patočka, 2003). From geographical and environmental perspective
of the subject area, our microregion is visible as a few complexes, correlating
with historic units of political and administrative value (the Dutchy of Nysa,
Opole, Krnov and Moravian enclaves). Environmental, geographical
and economic affiliation to the natural centers of Krnov, Nysa is obvious.
However, the current administrative and international borders “artificially”
run through a historic area (Fig. 1, 2). This civilization level, difficult in social
and economic terms, of the relatively closely related Polish and Czech parts,
is a result of a migration catastrophe of the socialist post-war experiment.
From a broader perspective the area is located on a homogeneous territory,
yet divided by geographical and historic boundaries, however, if we take
a closer look, it is heterogenic and constitutes a few territorial units, which differ
from geographical, sociocultural and socioeconomic point of view. The Opava
Mountains /Zlatohorská vrchovina/ with a protected area of the natural
landscape park divide this microregion into two separate geographical parts:
the western part, low, with Głuchołazy and Zlaté Horym connected to Jeseník
and Nysa, as well into the eastern part with Prudnik, Jindřichov and Osoblažsko,
connected to Głubczyce i Krnov (Fig. 1, 2). The administrative division of entire
organic, historic areas as a result of the first (1742) and the second partition
of Silesia after I World War, resulted in extensive degradation, whereas
a historically developed network of connections was encroached by turbulences
of the 20th century. Transfer of people and elimination of connections may
be easily noticed nowadays in the state of the society and the very image
of the borderland even by an inexperienced observer.
The concept of transport infrastructure development includes the D11
freeway from Hradec Králové to Královiec on the border, however, its meaning
is consistently marginalized. It seems that the Polish section from Legnica has
better prospects. The strengthening of historic connection with the Moravia
(Olomouc) by ensuring a transport possibility from Kladsko to Červené Vody
is suggested, thus, by a Czech I/11 road, crucial from the historic perspective,
as well as similar railroad connection to Ústí nad Orlicí (Fig. 2). The concept
is justified also from the technical perspective, therefore it can be expected
that it will be implemented. On the microregion scale, standardization
and internationalization of the railway line Albrechtice city – Jindřichov
– Głuchołazy – Mikulovice – Jeseník with the Zlate Hory section. Both the road
and the rail connections, particularly in the eastern part of Poland, with
Osoblažsko do not function well and cause stagnation of the region. Slezské
Pavlovice in particular suffer from isolation. Such roads like those between
Pavlovice and Laskowice, Osoblaha and Racławice, etc. or others, those placed
in the lowest level of the system, sandy, local dirt roads are not of paramount
importance for planners, but they are necessary for stabilization of life.
The infrastructure plays a crucial, however, service function for
the inhabitants (Chromý, Jančák, Marada & Havlíček, 2011). On the other hand,
new connections also pose a threat and their new trajectory has a big influence
23
Il. 8 Stosunek krajobrazu do infrastruktury: drogi organiczne i oddzielone (Fot. Kiszka J.)
Obr. 8 Vztah krajiny a infrastruktury: cesty organické a separované
Fig. 8 Relation between the landscape and infrastructure: “organic” and demarcated roads
Il. 9 Degradacja wizerunku i charakteru: kolonizacja i smog (Fot. Kiszka J.)
Obr. 9 Degradace obrazu a rázu: kolonizace a smog
Fig. 9 Degradation of the area and its character: colonization and smog
24
on landscape processes and development. A new process of construction may
degrade the settlement and its cultural identity. Contemporary aggressive
colonization of the landscape (Fig. 9) is related to mobility. In fact, it refers
to the high quality transport infrastructure. Higher quality connections
improve attractiveness of a village as a residential, service or production area.
On the surface, it seems to contribute to the “development”, but it degrades
the essence of a rural landscape and other future potential, to which we can
classify e.g. tourism in a soft form. Construction of new infrastructure without
taking into account the structure of settlements, lack of reference points,
production and residential complexes added on the outskirts of a village or even
as part of the landscape, create a negative effect of “residential porridge”, which
drastically changes the form of the village. It is necessary to avoid this tendency.
Currently, intermediary (digital) oral, written and mass communication
has a revolutionary effect on the life, character, and what is important nowadays,
attractiveness of the place (Fig. 9). Its importance is increasing. High level
of “telestructure” of any place cannot be ignored.
And let us not forget about – natural roads, biological corridors, animal
migration routes, tourist trails,... Domination of the cultural space have triggered
the necessity to consider and organize the nature element of the world.
Anthropological part of the infrastructure separate from the landscape creates
insurmountable barriers in the natural system and affects biodiversity. In terms
of capacity, not only human interests or economic aspects should be considered,
but also the remaining components and entities and subsequently, structural
organization should be adjusted to it in terms of the nature – culture relation.
We believe that creating the Schengen Area will soon the state before
the partition of Silesia and enable the return to the organic development.
Il. 10 Publiczna
wielofunkcyjna przestrzeń
komunikacyjna
(Fot. Kiszka J.)
Obr. 10 Veřejný
komunikační multifunkční
prostor
Fig. 10 Public
and multifunctional
transport area
25
Il. 11 Przestrzeń publiczna
i jej struktura, model
(Oprac. Anderle R.,
Obr. 11 Veřejný prostor
a jeho struktura, model
Fig. 11 Public space and its
structure, model
26
There are, however, boundaries which we should not ignore, but instead
take care of them. We can distinguish natural and cultural, private and public
ones. We can further distinguish landscape and urban/rural, city and village,
internal and external boundaries! Since 1880s the landscape area has been
gradually reduced. In the case of population, there is a psychological illnesses
caused by the lack of the landscape. A characteristic feature of the historic
(classic, old), Central European landscape was a clear division and contrast
between a settlement, a field and an (external) forest (Fig. 7). The expanding
settlements gradually eliminate these differences, which is harmful not only in
terms of aesthetics, but also economy. How should we ensure an offer of diverse
tourist attractions in such degraded environment?! The spirit of money
and consumption of the second colonization, aggressiveness of new structural
elements as a replacement for older manufacturing plants and commercial
enterprises along the roads, leads not only to elimination of boundaries
between the landscape and the residential structure, but also to a complete
cultural change. The landscape, in fact, collapses and is degraded, the individual
character of the settlement and at thus, the sociocultural unity fades away.
Minimization of the transport (including technical) infrastructure, whose
purchase and maintenance is a cost issue, is indispensable. Spreading of
the urban substance causes its swelling tendency and is difficult to maintain.
This is what also happens within the internal boundaries. Elimination of
external settlement boundaries and the related identity correlates with
a similar phenomenon inside the structure (Fig. 5, 6). The change of the essence
of a village is reflected in the internal public space. Internal and external
boundaries directly affect the maintenance of settlements and communities.
Everything that comes from the cultural (urban) and natural space, and that
a community absolutely needs, must be used as part of private utilization
or returned to nature. Also infrastructure. Economy is the best urban planner.
Boundaries between what is private and public are the main determinant from
the sustainability perspective. Minimization of anything that is public may help
to increase the quality and display the cultural dimension.
The internal public space (Fig. 6), its quantification, quality and geometry,
its value characteristics and the frame of symbolic structure are decisive
in understanding the place and transportation and thus also the life itself.
Its quality represents the cultural dimension of social life, which is directly
reflected in the economic potential. Taking up actions towards quantity
minimization and quality maximization may be financially neutral, while
from the sociocultural as well as economic perspective revitalizing. The right
of individuals to free access to the landscape and culture may however be
violated. The Czech legislative environment has conducted quantification
of the public space. The quality part is in the hands of local entities. The public
space and the center of any settlement have always been a crucial social
space for the community. Since the basis for functioning of a community
is communication (Luhmann, 2007), its place and manner are important.
In the countryside, it is oral communication which is the basis and it is realized
mostly in a physical public space (i e_space). The internal physical public space
of a settlement has always been multifunctional in our cultural environment
and served everyone and for everything (Fig. 10, 11). Its contemporary
diversification (roads, pavements, bicycle tracks... ) dramatically limits
the communication potential. It is not possible to completely resign from
reasonable diversification, however, it must take place only where it is necessary,
bearing in mind other aspects of using the living space. In crucial symbolic areas
(village square...) returning to the primeval character and multifunctionality,
with a privileged status of a pedestrian, increases the meaning of the place both
in terms of social and transportation aspects, as well as its usability and image
(Hertzberger, 2012). Stressing all of the mentioned aspects of work (transport
area, cultural dimension and image, shared responsibility, community...) serves
not just our own aims. Furthermore, it is not a view of esthetes who have
lost touch with reality, but a result of responsible reflections oriented toward
sustainable development.
The need for transport and transport infrastructure with limited
exogenous factors of development is noticeably falling. Relations
and connections between entities are growing, however, not overburdening
transportation and sociocultural relations. If sustainable development
remains the crucial aspect and as one of the goals of endogenic development
(Chromý, Jančák, Marada & Havlíček, 2011) is tourism in a given area, let us
take a look at the problem of transportation from this perspective. It is good
to realize how many areas are in fact influenced by tourism. Tourism is not only
about tourists. The entire sector is a much more complex system, tourism is for
the region and its internal balance an additional and advantageous sector, from
which the benefits can be drawn by all of the interested participants, as long
as the fundamental conditions have been set correctly and their compliance
has been ensured. However, it has both a positive and a negative impact.
The problem arises when short-term profitability wins over sustainability.
Securing the infrastructure, its amount, quality and level is a way to economic
sustainability of tourism. Functional yet low-cost infrastructure is an important
27
issue to the self-government and administration. The infrastructure must, first
and foremost, be sufficient and sustainable from the local needs perspective,
as well as time-efficient. It should also use progressive technologies in order
to limit excessive use of resources. An increase in capacity for seasonal touristic
enterprises and tourists must be reduced to the minimum. Striving for ensuring
the best location and efforts put in limiting the negative impacts remain
in conflict. In the infrastructure segment, tourism has not only a positive,
but also a negative effect (economic, environmental or sociocultural): it
positively influences investments in infrastructure, whereas its negative impact
entails generation of infrastructural costs, increase in pollution (generated
by transport), the need for waste management (liquid and solid waste),
untidiness, increased use of utilities and technical infrastructure, damage
to the beauty of the landscape related to transport (signs, advertising, ...),
contributing to cultural devastation, standardization and often elimination
or loss of autochthonal identity and local values (Fig. 9), which remains
inconsistent with own requirements and tourism as such. The remaining
segments of the sustainable development and their impact on infrastructure,
and vice versa, need to be assessed in a similar way.
The result of the group’s work is a list of a few recommendations for
the area of infrastructure: correction of the transport network / improvement
of proper availability of transport to the centers of “hard tourism” / completion
of local connections (Osoblažsko) / protection against suburbanization
of the region, proper protection of the image and landscape character
of the commune / regulation of new colonization / not allowing for
construction of collective residential or catalog-type buildings and too high
TDI / securing multifunctionality of internal public spaces / development
of functional infrastructure, availability of fast Internet connection / protection
and development of natural surfaces and roads (USES) / endogenic development
of sectors which respect local conditions / limiting cultural (and aesthetic)
degradation, littering the landscape, including advertising smog / improvement
of public space quality and cultural potential.
Last, but not least, please note: the value of a place is always assessed
based on the quality of connections (links, availability, permeability in all forms
and mutations), usability and image (cultural image in relation to the higher
level of the system – context). These fundamental criteria should be realized
by every community as soon as possible and their representatives, whose
actions could be oriented towards quality improvement, which constitutes
a prerequisite for renovation and revival of the area.
28
Dr Pavel Ptáček,
Mgr Pavel Roubínek
Uniwersytet Palackiego w Ołomuńcu
Tematem artykułu jest podstawowa charakterystyka turystyki i ruchu
turystycznego na obszarze czesko-polskiego pogranicza, na odcinku granicy
państwowej w rejonie Głuchołaz, Prudnika i Zlatých Hor. Uwagę poświęca się
w nim znaczeniu ruchu turystycznego dla tego regionu, jako ważnego sektora
gospodarek narodowych obydwu krajów. Potencjał możliwego rozwoju tego
sektora został przeanalizowany poprzez ocenę warunków przyrodniczych
i kulturowo-historycznych, jak też poprzez przegląd bazy noclegowej,
z uwzględnieniem jej pojemności. Tekst uzupełnia wykres, który podsumowuje
wyniki badania ankietowego przeprowadzonego na pograniczu i prezentuje
powody odwiedzenia miejsc po czeskiej i polskiej stronie granicy. Zalecenia
końcowe i analiza SWOT oparte zostały na własnych badaniach terenowych
przeprowadzonych przez autorów. Podkreślają one najważniejsze aspekty
z punktu widzenia mocnych i słabych stron (stan współczesny), możliwości
i zagrożeń (potencjalne scenariusze na przyszłość).
Słowa kluczowe: ruch turystyczny, miękki ruch turystyczny, czesko-polskie
pogranicze
Wstęp
Znaczenie ruchu turystycznego dla gospodarki narodowej i lokalnej
zarówno Czech, jak i Polski stale wzrasta. Wiąże się to ze wzrostem ilości wolnego
czasu i zmianami w strukturze zatrudnienia, ponieważ praca w obsłudze
ruchu turystycznego zastąpiław pewnych regionach tradycyjną ofertę pracy.
W roku 2012 udział ruchu turystycznego w łącznym produkcie krajowym
brutto Republiki Czeskiej stanowił 2,7% (tak samo jak w roku 2010). Z dłuższej
perspektywy od roku 2004 udział ruchu turystycznego umiarkowanie spada.
Przyczyną tego zjawiska jest śródroczny wzrost PKB w innych gałęziach
gospodarki. Natomiast bezwzględna wartość PKB z ruchu turystycznego
wykazuje od roku 2003 trend wzrostowy. Łączna liczba osób zatrudnionych
w obsłudze ruchu turystycznego wyniosła w roku 2011 231 tys., z czego 183 tys.
stanowili pracownicy, a ponad 48 tys. osoby samozatrudnione. Udział ruchu
turystycznego w ogólnym zatrudnieniu wynosił 4,52 % (2011) i w dłuższej
perspektywie waha się w zakresie 4,50 % (2007) do 4,75 % (2004) (Ministerstwo
Rozwoju Regionalnego, 2013). W przypadku Polski udział ruchu turystycznego
w PKB jest jeszcze wyższy. Zgodnie z OECD (2010) jego udział w polskiej
gospodarce wyniósł 6%. Liczba przyjeżdżających turystów, którzy spędzili
w Polsce przynajmniej jedną noc, wynosiła w roku 2008 13 milionów (OECD,
2013). Rozmieszczenie przestrzenne natężenia ruchu turystycznego i jego
znaczenie dla poszczególnych regionów i gmin jest bardzo nierównomierne.
Dla przykładu w Czechach nadal jeszcze ponad połowa ruchu turystycznego
(mierzona liczbą przyjeżdżających turystów, pieniędzy pozyskanych z ruchu
turystycznego itd.) koncentruje się w mieście stołecznym Pradze.
29
Ruch turystyczny jako potencjał rozwoju regionu
Ruch turystyczny stanowi i postrzegany jest jako znaczący czynnik rozwoju
lokalnej gospodarki, zwłaszcza w regionach, w których w przeszłości nastąpił
spadek ofert pracy w innych branżach. Odnosi się to także dla badanego obszaru
wzdłuż granicy czesko-polskiej. Tak jak w całej gospodarce, tak i w gospodarce
regionów przygranicznych, po roku 1989 nastąpiły istotne zmiany strukturalne,
które w sposób wyraźny odbiły się na strukturze zatrudnienia i wzroście
bezrobocia. Po czeskiej stronie chodziło zwłaszcza o zahamowanie rozwoju
górnictwa na terenie Ziemi Złotogórskiej. W roku 1992 zakończono wydobycie
złota i metali kolorowych w rejonie miasta Zlaté Hory (np. także w rejonie
gminy górniczej Janov), co doprowadziło do wzrostu bezrobocia. Jednocześnie
nastąpiło zahamowanie innych sektorów gospodarki, w których zatrudnienie
mogłaby znaleźć zwolniona siła robocza, co wiązałoby się z koniecznością
dojeżdżania do pracy. W szczególności chodziło o zahamowanie innych
„wrażliwych” gałęzi gospodarki: rolnictwa, przemysłu tekstylnego i odzieżowego
na Ziemi Jesionickiej i Ziemi Karniowskiej. Był to wynik zarówno liberalizacji
handlu zagranicznego, jak i możliwości importu taniej odzieży i tekstyliów
zwłaszcza z krajów azjatyckich. Doszło także do likwidacji jednostek
i garnizonów wojskowych (np. duży garnizon w Mikulovicach). W przypadku
rolnictwa nastąpiło znaczące obniżenie dotacji na produkcję rolniczą. Dotknęło
to w szczególności regiony górskie i podgórskie, gdzie doszło do największego
spadku zarówno produkcji, jak też zatrudnienia w gospodarce rolnej. Należy
przy tym podkreślić, że te gałęzie tworzyły do początku lat 90. szkielet tutejszej
gospodarki. Z powodu gorszej dostępności komunikacyjnej i relatywnie
gorszej przepuszczalności czesko-polskiej granicy, odległości od rozwiniętych
zachodnich rynków i relatywnie niskich kwalifikacji tutejszej siły roboczej,
rejon ten nie jest także atrakcyjny dla zachodnich inwestorów, którzy mogliby
wykorzystać tutejszą relatywnie tanią siłę roboczą. Po polskiej stronie sytuacja
jest bardzo podobna. Ziemia Prudnicka i Nyska należą podobnie jak Ziemia
Bruntalska i Karniowska do regionów o najwyższym poziomie bezrobocia
w Polsce. Powodem tego są zmiany w strukturze gospodarki po roku 1989,
w szczególności spadek zatrudnienia w strukturalnie wrażliwych jej gałęziach.
Stopa bezrobocia jest przy tym jeszcze wyższa niż po czeskiej stronie granicy.
Oto powody, dla których już od lat 90. w ruchu turystycznym upatruje się
szansy na przynajmniej częściowe rozwiązanie strukturalno-ekonomicznych
problemów tego przygranicznego regionu. Z rozmów ze starostami i innymi
przedstawicielami lokalnych władz jasno wynika, że uważają oni, iż ruch
turystyczny nie może rozwiązać wszystkich problemów regionu i że stanowi
on tylko pewną część bardziej kompleksowego rozwiązania. Dość często ich
nadzieje wiążą się z rozwiązaniami z zewnątrz (np. pojawienie się dużego
inwestora, państwowe programy dotacyjne) i nie biorą oni pod uwagę
wewnętrznego potencjału rozwojowego, do którego niewątpliwie należy
właśnie rozwój ruchu turystycznego.
Analiza potencjału ruchu turystycznego
Z wcześniejszych analiz transgranicznych wynika, że pod względem
możliwości rozwoju, ale i zainteresowania ruchem turystycznym, wyższy
potencjał mają rejony położone po czeskiej stronie granicy, która z powodów
30
przyrodniczych i kulturowo-historycznych ma także lepiej rozwiniętą
infrastrukturę ruchu turystycznego. Jednocześnie przeprowadzone badania
ankietowe dowodzą, że jednym z dominujących powodów odwiedzania Czech
przez Polaków jest turystyka (Il. 1). Tym niemniej potencjał ruchu turystycznego
jest stosunkowo zrównoważony i w znacznym stopniu następuje jego
uzupełnienie.
Il. 1 Najważniejsze powody
odwiedzania miejsc po
czeskiej i polskiej strony
granicy. Źródło: Ptáček,
Mintálová (2012)
Najważniejsze powody odwiedzania miejsc po czeskiej i polskiej stronie granicy 3.1 5.2 6.6 4.6 4.6 Pozostałe Tranzyt (cel podróży jest gdzie indziej) Odwiedziny u rodziny, przyjaciół 11.5 Strona polska 1.5 4.0 Praca, studia Strona czeska Czas wolny, wypoczynek 74.1 35.1 30.0 Zakupy 0.0 10.0 20.0 30.0 40.0 68.4 50.0 60.0 70.0 80.0 Il. 2 Twarda turystyka (Oprac. Bachman J., Dlábiková I., Mlčochová M., Ptáček P., Rosiek S.)
Obr. 2 Tvrdý turismus
Fig. 2 Hard tourism
31
1. Przyrodnicze uwarunkowania ruchu turystycznego
Z punktu widzenia oceny uwarunkowań przyrodniczych ruchu
turystycznego można podkreślić w szczególności następujące cechy:
Relatywnie większa atrakcyjność terenów po czeskiej stronie.
Stosunki geologiczne i geomorfologiczne: Zlaté Hory, Gluchołazy,
wsie górnicze, pozostałości i zabytki górnictwa, ukształtowanie terenu
(Góry Opawskie, Wyżyna Złotogórska), tereny chronione – parki
przyrodnicze, chronione pasmo i ścisłe sąsiedztwo Chronionego Parku
Krajobrazowego Jesioniki.
Stosunki klimatyczne i hydrologiczne: uzdrowisko Głuchołazy, turystyka
letniai zimowa (narciarstwo po czeskiej stronie – np. ze stacji narciarskiej
Příčná korzystają w większości turyści z Polski).
W przypadku pozostałych atrakcji przyrodniczych podkreślić można
ich wyraźny potencjał i możliwości ich wykorzystania w ruchu
turystycznym. W szczególności są to: charakter krajobrazu, tożsamość
regionalna, drobne zabytki sakralne i militarne. Ważne będzie ich
odnowienie i wykorzystanie oraz promocja w miękkiej formie ruchu
turystycznego (turystyka rowerowa, turystyka piesza, turystyka konna,
pobyt w gospodarstwach agroturystycznych itp.).
2. Kulturowo-historyczne uwarunkowania ruchu turystycznego
Z punktu widzenia kulturowo-historycznych uwarunkowań ruchu
turystycznego można podkreślić w szczególności następujący potencjał
badanego rejonu:
Zabytki kulturowo-historyczne: grody, zamki i miejskie rezerwaty
zabytków (Prudnik, Zlaté Hory, Głuchołazy), potencjał promocji
wspólnej historii, stylów budownictwa itp.
Placówki kulturalne i akcje społecznościowe: festiwale, ożywienie
tradycji, tradycyjne rzemiosła, przywrócenie tradycji (np. kuchnia,
lokalne produkty i budowanie ich marki).
3. Infrastruktura zbiorowego zakwaterowania i wyżywienia
W odniesieniu do materialno-technicznej bazy ruchu turystycznego
należy stwierdzić, że pod względu ilości lepiej wyposażona jest strona polska
(Góry Opawskie, Głuchołazy, Prudnik). Jednakże jest to w znacznym stopniu
spowodowane podziałem terytorialnym. Po czeskiej stronie wszystkie
znaczniejsze ośrodki leżą poza badanym obszarem, zatem na pierwszy plan
wysuwa się baza noclegowa miasta Zlaté Hory (związana z turystyką zimową
i górską). Jakość i ceny usług po obydwu stronach granicy są przybliżone.
W przypadku infrastruktury uzupełniającej i komunikacyjnej, która umożliwia
wykorzystanie potencjału turystycznego, to jest ona lepiej rozwinięta w Polsce.
Dodatkowo dla czeskich turystów stosunkowo liczniejsze są atrakcją oferowane
przez rejon Jesioników. Na wyższą liczbę odwiedzających z polskiej strony
istotny wpływ ma także bliskość dużych ośrodków miejskich (Nysa, Prudnik,
ale także Opole i Aglomeracja Katowicka).
Ocena uwarunkowań rozwoju ruchu turystycznego
na badanym terenie
W ramach oceny uwarunkowań rozwoju ruchu turystycznego na badanym
terenie można stwierdzić, że obszar ten dysponuje wystarczającą liczbą
czynników umożliwiających jego dalszy rozwój (w szczególności są to warunki
32
przyrodnicze, społeczne i kulturowe). Większych rezerw można dopatrzyć się
w przypadku warunków materialno-technicznych. Chodzi w szczególności
o kompleksowość świadczonych usług. Przedsiębiorcy na tym obszarze
muszą sobie uświadomić, że muszą sprostać twardej konkurencji sąsiednich,
często atrakcyjniejszych i lepiej dostępnych regionów. Dlatego jako konieczne
wydaje się wzmocnienie współpracy instytucjonalnej między gminami regionu,
w szczególności ponad granicą polsko-czeską. Za bardzo dobrą platformę
współpracy może tu służyć Euroregion Pradziad. Atutem są tu komplementarne
założenia rozwojowe i warunki ruchu turystycznego oraz liczba potencjalnych
odwiedzających. Czeska strona może odnosić korzyści płynące z warunków
przyrodniczo-morfologicznych (sezon letni i zimowy), natomiast strona polska
dzięki uzdrowiskom (Głuchołazy) i miejskiemu ruchowi turystycznemu (Prudnik)
jest w stanie zapewnić sobie względną ciągłość ruchu turystycznego przez
cały rok.
Korzyścią jest także możliwość czerpania środków z Unii Europejskiej.
Do tej pory w ramach środków z ESF (Europejskiego Funduszu Społecznego)
zrealizowany został cały szereg wspólnych projektów, np. rozwój infrastruktury,
połączenie rejonów, ale naszym zdaniem w przyszłości projekty te powinny
koncentrować się na wsparciu tzw. miękkich form ruchu turystycznego, które
pozwoliłyby w poszczególnych wsiach odkryć ich niewykorzystany do tej pory
potencjał (patrz punkt 1). Tymczasem wykorzystanie miękkich form ruchu
turystycznego znajduje się dopiero w początkowym stadium. Za największe
przeszkody dla rozwoju ruchu turystycznego uznać można: niższy poziom
kapitału ludzkiego, niższy stopień aktywności gospodarczej i większe nadzieje
związane z ewentualną pomocą z zewnątrz. Odpowiednich form rozwoju
tzw. miękkiej turystyki w danym regionie upatrywać można w szczególności
w następujących dziedzinach: dziedzictwo przemysłowe, dziedzictwo kulturowe
(krajanie, budynki) uzdrowiska, agroturystyka, turystyka konna, dalszy rozwój
turystyki rowerowej, dalszy rozwój i budowanie ścieżek edukacyjnych.
To wszystko można osiągnąć dzięki wykorzystaniu potencjału kulturowo-historycznego.
Zalecenia dotyczące promocji rozwoju ruchu turystycznego
i analiza SWOT
Dla dalszego rozwoju ruchu turystycznego kluczowymi czynnikami
wydaje się być w szczególności wsparcie instytucjonalne i finansowe, jak też
koordynacja między gminami odbywająca się ponad granicami obu krajów.
Z uwagi na to, że w przyszłym okresie programowym 2014–2020 będzie się
kłaść większy nacisk na projekty skoordynowane, to z punktu widzenia
wsparcia instytucjonalnego właściwym wydaje się stworzenie grupy roboczej
do koordynacji ruchu turystycznego – najlepiej na platformie Euroregionu
Pradziad. Zapewniłaby ona skoordynowane podejście do kwestii tytułów dotacji,
programów operacyjnych i specyfiki promocji ruchu turystycznego na obszarach
przygranicznych. W ramach działań owej grupy ocenie poddano by możliwości
rozwojowe poszczególnych gmin, co pozwoliłoby odkryć ich ukryty potencjał,
w szczególności w dziedzinie miękkich form ruchu turystycznego. Więcej
mniejszych, powiązanych z sobą wzajemnie projektów może przynieść w efekcie
końcowym lepsze wyniki. Z tej perspektywy jako bardzo ważne wydaje się być
również wsparcie dla przedsiębiorczości związanej z ruchem turystycznym,
33
Il. 3 Miękka turystyka (Oprac. Bachman J., Dlábiková I., Mlčochová M., Ptáček P., Rosiek S.)
Obr. 3 Měkký turismus
Fig. 3 Soft tourism
Il. 4 Analizowane miasto (Oprac. Bachman J., Dlábiková I., Mlčochová M., Ptáček P., Rosiek S.)
Obr. 4 Analyzovánoměsto
Fig. 4 The analysed city
34
wymiana doświadczeń, zarówno między szkołami średnimi, jak też
pojedynczymi przedsiębiorcami. Bowiem właśnie to oni, a ogólnie rzec biorąc
wewnętrzny potencjał regionu, są decydującymi czynnikami napędowymi
rozwoju ruchu turystycznego w regionie.
1.
Mocne strony (Strengths): warunki przyrodnicze, stosunkowo dobra infrastruktura,
podobieństwo językowe i kulturowe, komplementarna struktura potencjału ruchu
turystycznego
2.
Słabe strony (Weaknesses): niekorzystna sytuacja demograficzna, niski poziom aktywności
gospodarczej, wysokie bezrobocie, słaba lub nieistniejąca współpraca instytucjonalna
w dziedzinie ruchu turystycznego i w innych dziedzinach, struktura bazy turystycznej (tania,
ale niedostatecznie wyposażona lub droga), słabsze wykorzystanie potencjału kulturowohistorycznego
3.
Szanse (Opportunities): możliwość wykorzystania istniejących struktur (Euroregion Pradziad,
stowarzyszenie gmin, MAS), stworzenie wspólnej strategii rozwoju ruchu turystycznego
i zwiększenie nacisku na transgraniczne rozwiązywanie problemów, skoordynowane
korzystanie ze środków z UE (Cel3), zatrzymanie aktywnych ludzi w regionie, rozwój nowych,
zwłaszcza miękkich rodzajów turystyki, wspólna marka regionu (tzw. „branding”): strategia
typu WIN-WIN
4.
Zagrożenia (Threaths): odpływ młodych, wykształconych ludzi, kontynuowanie
nieskoordynowanych, często konkurencyjnych działań między gminami i podmiotami
po obydwu stronach granicy, wyznaczenie nierealnych celów rozwoju ruchu turystycznego,
zmiany preferencji osób z zewnątrz odwiedzających region
Tab. 1 Analiza SWOT potencjału turystycznego i rozwoju ruchu turystycznego na badanym terenie.
Źródło: projekt własny autorów
W ramach podsumowania obecnego stanu i potencjału rozwoju
ruchu turystycznego, na podstawie własnych badań terenowych i analiz
opracowaliśmy analizę SWOT, która podkreśla najważniejsze aspekty z punktu
widzenia mocnych i słabych stron (stan obecny), szans i zagrożeń (możliwe
scenariusze na przyszłość) (Tab. 1). W ramach warsztatu, który odbył się
w marcu 2013 w Prudniku, zostały opracowane także konkretne propozycje
mniejszych projektów rozwojowych, w szczególności miękkiego ruchu
turystycznego, które z uwagi na ograniczony zakres tej prezentacji nie mogły być
tu przedstawione. Jednakże są one dostępne na stronie internetowej projektu
KOPR (www.pradziad.po.opole.pl).
Literatura:
Kladivo, P., Ptáček, P., Roubínek, P., Ziener, K. (2012) The Czech polish and
Austrian-Slovenian Borderlands – Similarities and Differnces in the
Development and Typology of Regions. Moravian Geographical Reports,
20(3), 22-37
Ministerstvo pro místní rozvoj (2013): Aktualizace dat ze satelitního účtu
cestovního ruchu ČR. Dostępne na: http://www.mmr.cz/cs/Podpora-
35
regionu-a-cestovni-ruch/Cestovni-ruch/Informace-Udalosti/Aktualizacedat-ze-Satelitniho-uctu-cestovniho-ruchu
OECD (2010): OECD Tourism Trends and Policies 2010. OECD, s. 344
Ptáček, P., Mintálová T. (2012): Perception of cross-border cooperation in the
Czech and Polish border area on the example of the Jeseník Region.
Acta Universitatis Palackianae Olomucensis Facultas Rerum Naturalium,
Geographica 43(1), 31–49
Rumpel, P. a kol. (2011): Komplexní regionální marketing periferního rurálního
regionu Jesenicko. Aleš Čeněk, Plzeň, s. 244
Ziener, K., Kladivo P., Ptáček P., Roubínek P., Ruidisch R. (2012) Auswirkungen
historischer Entwicklungspfade auf die Wahrnehmung von und in
Grenzräumen und die grenzüberschreitende Zusammenarbeit. Beispiele
aus dem österreichisch slowenischen und dem tschechisch-polnischen
Grenzraum. Mitteilungen der Österreichischen Geographischen Gesellschaft,
154(1), 155–190 36
Mgr. Pavel Roubínek
Univerzita Palackého v Olomouci
Článek se zaměřuje na základní charakteristiku turismu a cestovního ruchu
v oblasti česko-polského pohraničí, v úseku státní hranice poblíž Głuchołaz,
Prudniku a Zlatých hor. Pozornost je věnována významu cestovního ruchu
pro daný region, jakožto důležitého sektoru národních hospodářství obou
států. Potenciál pro možný rozvoj tohoto sektoru je analyzován hodnocením
přírodních a kulturně-historických předpokladů oblasti, rovněž i přehledem
ubytovacích zařízení, resp. jejich kapacit. Text je doplněn grafem, který
sumarizuje výsledky dotazníkového šetření v pohraničí a zachycuje důvody
k návštěvě české a polské strany hranice. Záverečná doporučení i provedená
SWOT analýza vychází z vlastního terénního šetření autorů a snaží se zdůraznit
nejdůležitější momenty z hlediska silných a slabých stránek (současný stav)
a příležitostí a hrozeb (možné scénáře do budoucna).
Klíčová slova: cestovní ruch, měkký cestovní ruch, česko-polksé pohraničí
Úvod
Význam cestovního ruchu pro národní i místní ekonomiky jak Česka,
tak Polska je stále větší. Souvisí to s růstem fondu volného času a se změnami
ve struktuře zaměstnanosti, kdy cestovní ruch nahradil v určitých regionech
tradiční pracovní příležitosti. V roce 2012 tvořil podíl cestovního ruchu na
celkovém hrubém domácím produktu České republiky 2,7 % (stejně jako
v roce 2010). Z dlouhodobého hlediska podíl cestovního ruchu od r. 2004
mírně klesá, nicméně důvodem je meziroční růst HDP v jiných odvětvích
ekonomiky. Naopak v absolutní výši má tvorba HDP z cestovního ruchu
od roku 2003 růstový trend. Celkový počet zaměstnaných osob v cestovním
ruchu činil v roce 2011 přes 231 tis. osob, z toho bylo 183 tis. zaměstnanců
a přes 48 tis. bylo sebezaměstnaných. Podíl cestovního ruchu na celkové
zaměstnanosti činil 4,52 % (2011) a dlouhodobě se pohybuje v rozmezí 4,50 %
(2007) až 4,75 % (2004) (Ministerstvo pro místní rozvoj, 2013). V případě Polska
byl podíl cestovního ruchu na HDP ještě vyšší, podle OECD (2010) tvořil jeho
podíl na polské ekonomice 6 %. Počet přijíždějících turistů, kteří v Polsku
strávili alespoň jednu noc, byl v roce 2008 13 milionů (OECD, 2013). Prostorové
rozmístění aktivit cestovního ruchu a jeho význam pro jednotlivé regiony a obce
je velmi nerovnoměrný. Například v Česku se pořád ještě více než polovina
objemu cestovního ruchu (měřeno počtem přijíždějících turistů, peněz získaných
z cestovního ruchu atd.) koncentruje do hlavního města Prahy.
Cestovní ruch jako potenciál rozvoje regionu
Cestovní ruch představuje a je chápán jako významný rozvojový potenciál
pro místní ekonomiku a to zvláště v regionech, kde došlo v minulosti k úbytku
37
pracovních příležitostí v jiných odvětvích. To je případem i zkoumaného území
podél česko-polské hranice. Tak jako v celých ekonomikách, tak i v ekonomice
příhraničních regionů došlo po roce 1989 k významným strukturálním změnám,
které měly výrazný dopad na strukturu zaměstnanosti a růst nezaměstnanosti.
Na české straně hranice se jednalo zejména o útlum hornické činnosti v oblasti
Zlatohorska. V roce 1992 byla ukončena těžba zlata a barevných kovů v oblasti
Zlatých Hor (např. i hornické obce Janov) a došlo k nárůstu nezaměstnanosti.
Zároveň došlo ale také k útlumu jiných sektorů ekonomiky, které mohly
propuštěné pracovní síly díky dojížďce za prací absorbovat. Zejména se jednalo
o útlum jiných „citlivých“ odvětví – zemědělství, textilního a oděvního průmyslu
na Jesenicku a Krnovsku. To byl důsledek jednak liberalizace zahraničního
obchodu a možnostem dovozu levných oděvů a textilu zejména z asijských
zemí. Došlo i k rušení vojenských zařízení a posádek (např. velká posádka
v Mikulovicích). V případě zemědělství potom došlo k významnému snížení
dotací na zemědělskou produkci. To postihlo zejména horské a podhorské
regiony, kde došlo k nejvýznamnějšímu snížení jak produkce, tak i zaměstnanosti
v zemědělství. Přitom všechna tato odvětví tvořila do počátku 90. let páteř
zdejší ekonomiky. Díky horší dopravní dostupnosti a existenci relativně hůře
prostupné česko-polské hranice, vzdálenosti od vyspělých západních trhů
a relativně nízké kvalifikaci zdejší pracovní síly také není toto území atraktivní pro
příchod zahraničních investorů, kteří by využili zdejší relativně levné pracovní
síly. Na polské straně je situace velmi podobná, také oblast Prudnicka a Nysy
patří podobně jako Bruntálsko a Krnovsko k regionům s jednou z nejvyšších
nezaměstnaností v Polsku a důvodem jsou také změny ve struktuře ekonomiky
po roce 1989, zejména pokles zaměstnanosti v strukturálně citlivých odvětvích.
Míra nezaměstnanosti je zde přitom ještě vyšší než na české straně hranice.
To jsou všechno důvody, proč už od 90. let je spatřován význam cestovního
ruchu pro alespoň částečné řešení strukturálních ekonomických problémů
tohoto příhraničního regionu. Při rozhovorech se starosty a jinými místními
autoritami je patrné, že cestovní ruch nemůže vyřešit všechny problémy regionu,
a že tvoří jen určitou část celkového řešení. Dosti často se ale upínají jejich
naděje k řešení z vnějšku (např. příchod velkého investora, dotační programy
státu) a není brán do úvahy vnitřní rozvojový potenciál, ke kterému bezesporu
právě rozvoj cestovního ruchu patří.
Analýza potenciálu cestovního ruchu
Z dřívějších analýz přeshraničních vztahů vyplývá, že z hlediska
potenciálu, ale i realizovaného zájmu o cestovní ruch má vyšší potenciál česká
strana hranice, která má z přírodních i kulturně-historických důvodů i lépe
vyvinutou infrastrukturu pro cestovní ruch. Zároveň i uskutečněná dotazníková
šetření uvádějí, že jedním z dominantních důvodů pro návštěvu Česka ze strany
Poláků je cestovní ruch (Obr. 1). Nicméně potenciál cestovního ruchu je relativně
vyvážený a do značné míry se doplňuje.
1. Přírodní předpoklady cestovního ruchu
Z hlediska hodnocení přírodních předpokladů cestovního ruchu lze
zdůraznit zejména tyto rysy:
Relativně větší atraktivita na české straně
Geologické a geomorfologické poměry: Zlaté Hory, Głuchołazy:
hornické obce, zbytky a památníky těžby, morfologie krajiny (Góry
38
Il. 5 Obr. 5 Fig. 5 Zlaté Hory (Oprac. Bachman J., Dlábiková I., Mlčochová M., Ptáček P., Rosiek S.)
Il. 6 Obr. 6 Fig. 6 Głuchołazy (Oprac. Bachman J., Dlábiková I., Mlčochová M., Ptáček P., Rosiek S.)
39
Il. 7 Dlaczego przekraczamy granice? (Oprac. Bachman J., Dlábiková I., Mlčochová M., Ptáček P., Rosiek S.)
Obr. 7 Proč překračujeme hranice?
Fig. 7 Why do we cross the border?
Nejdůležitější důvody návštěvy české a polské strany hranice 3.1 5.2 Ostatní 6.6 4.6 4.6 Tranzit (cíl cesty je jinde) Návštěva příbuzných, přátel 11.5 Práce, studium Česká strana Volný čas, rekreace 0.0 10.0
40
74.1 35.1 30.0 Nákupy Obr. 1 Nejdůležitější
důvody návštěvy české
a polské strany hranice.
Zdroj: Ptáček, Mintálová
(2012)
Polská strana 1.5 4.0 20.0 30.0 40.0 68.4 50.0 60.0 70.0 80.0 Opawskie, Zlatohorská vrchovina), chráněná území – přírodní parky,
ochranné pásmo a těsné sousedství CHKO Jeseníky
Klimatické a hydrologické poměry: lázně Głuchołazy, zimní a letní
turistika (lyžování na české straně – např. ski areál Příčná je z větší části
využíván turisty z Polska)
Z hlediska dalších přírodních atraktivit lze zdůraznit jejich výrazný
potenciál a potenciální využití pro cestovní ruch zejména u krajinného
rázu, paměti krajiny, drobných sakrálních a militárních památek.
Důležitá bude jejich obnova a využití a propagace v měkkých formách
CR (cykloturistika, pěší turistika, hipoturistika, pobyt na farmách….).
2. Kulturně-historické předpoklady cestovního ruchu
Z hlediska hodnocení kulturně-historických předpokladů cestovního ruchu
lze zdůraznit zejména tento potenciál sledovaného území:
Kulturně-historické památky: hrady, zámky, městské památkové
rezervace (Prudnik, Zl. Hory, Głuchołazy), potenciál pro propagaci
společné historie, stavebních stylů apod.
Kulturní zařízení a společenské akce: festivaly, oživení tradic, tradiční
řemesla, znovuobnovení tradic (např. i kuchyně, lokální produkty
a jejich branding)
3. Hromadná ubytovací a stravovací zařízení
Pokud jde o materiálně-technickou základnu cestovního ruchu, lze
z hlediska kvantitativního konstatovat, že je mnohem rozsáhlejší vybavenost
na polské straně (Góry Opawskie, Głuchołazy, Prudnik). Je to ale do značné
míry způsobeno vymezením území. Na české straně leží všechna významnější
střediska mimo sledované území, dominantní jsou tedy kapacity ve Zlatých
Horách (vázáno na zimní turistiku, montánní turistiku). Kvalitou a cenami služeb
jsou si obě strany hranice poměrně blízko. Pokud se jedná o doprovodnou
a dopravní infrastruktura, která umožňuje využít potenciál návštěvnosti, je lepší
dostupnost z Polska. Navíc pro české turisty jsou poměrně rozsáhlé „mezilehlé
příležitosti“ v oblasti Jeseníků. Pro vyšší návštěvnost z polské strany je důležitá
i blízkost větších populačních center (Nysa, Prudnik, ale i Opole, Katovická
aglomerace) a relativně menší atraktivita přírodního potenciálu na polské straně.
Hodnocení předpokladů rozvoje cestovního ruchu
ve zkoumaném území
V rámci hodnocení předpokladů rozvoje cestovního ruchu ve zkoumaném
území lze konstatovat, že území disponuje relativním dostatkem předpokladů
pro jeho další rozvoj (zejména se jedná o přírodní, společenské a kulturní.
Větší rezervy lze najít ale u materiálně technických předpokladů. Jedná se
zejména o kvalitu a komplexnost poskytovaných služeb. Podnikatelé v území
si musí uvědomit, že jsou vystaveni tvrdé konkurenci sousedních, často
atraktivnějších a lépe dostupných regionů. Proto se objevuje jako nutnost
posílení institucionální spolupráce mezi obcemi regionu a zejména přes českopolskou hranici. Zde může sloužit jako velmi dobrá platforma spolupráce v rámci
Euroregionu Praděd. Výhodou jsou komplementární předpoklady a podmínky
cestovního ruchu a počet potenciálních návštěvníků, kdy zejména česká strana
může profitovat ze svých přírodních a morfologických předpokladů (letní i zimní
sezóna) a polská strana díky lázeňství (Głuchołazy) a městskému cestovnímu
ruchu (Prudnik) si zajišťuje také relativně celoroční návštěvnost.
Výhodou je možnost čerpání prostředků EU. Doposud byla v rámci
prostředků ESF realizována celá řada společných projektů, např. na rozvoj
infrastruktury, propojení území, ale podle našeho názoru by do budoucna
bylo vhodnější zaměření projektů právě na podporu tzv. měkkých forem
cestovního ruchu, které by mohly v jednotlivých obcích odkrýt jejich zatím
41
nevyužitý potenciál (viz kapitola 1). Zatím je potenciál využití pro měkké formy
cestovního ruchu teprve v počátečním stádiu. Jako největší nevýhody pro rozvoj
cestovního ruchu je možné spatřovat: nižší úroveň lidského kapitálu, nižší míru
podnikatelské aktivity a vyšší míru spoléhání se na pomoc z vnějšku regionu.
Vhodné formy pro rozvoj tzv. měkkého turismu pro daný region lze spatřovat
zejména v těchto oblastech: průmyslové dědictví, kulturní dědictví (rodáci,
stavby…), lázeňství, agroturistika, hipoturistika, další rozvoj cykloturistiky,
další rozvoj a budování naučných stezek. Toho lze dosáhnout lepším využitím
kulturně-historického potenciálu.
Il. 8 Potrzeby miast
Głuchołazy i Zlaté Hory
w dziedzinie ruchu
turystycznego
(Oprac. Bachman J.,
Dlábiková I., Mlčochová M.,
Ptáček P., Rosiek S.)
Doporučení pro podporu rozvoje cestovního ruchu
a SWOT analýza
Jako klíčová pro další rozvoj cestovního ruchu se jeví zejména jeho
institucionální a finanční podpora a koordinace mezi obcemi a přes hranice
obou zemí. I s ohledem na to, že v příštím programovacím období 2014–2020
se bude klást větší důraz na koordinované projekty, z hlediska institucionální
podpory se jeví jako vhodné vytvoření pracovní skupiny pro koordinaci
rozvoje cestovního ruchu nejlépe na platformě Euroregionu Praděd. Ta by
zabezpečovala koordinovaný přístup v otázkách dotačních titulů, operačních
programů a specifik podpory cestovního ruchu v příhraničních oblastech. Byl
by vyhodnocen potenciál jednotlivých obcí a nalezen jejich skrytý potenciál
zejména v oblasti měkkých forem cestovního ruchu. Více menších, vzájemně
provázaných projektů může přinést v konečném důsledku lepší výsledky.
Jako velmi důležitá se v tomto ohledu jeví samozřejmě i podpora podnikání
v cestovním ruchu, výměna zkušeností, jak už mezi středními školami, tak
i jednotlivými podnikateli. Právě oni, a obecně vnitřní potenciál regionu, jsou
totiž rozhodujícími hybateli rozvoje cestovního ruchu v regionu.
Obr. 8 Potřeby měst
Głuchołaz a Zlaté Hory
v oblasti cestovního ruchu
Fig. 8 Tourism needs of
Głuchołazy and Zlaté Hory
42
1.
Silné stránky (Strengths): přírodní podmínky, poměrně dobrá infrastruktura, kulturní
a jazyková podobnost, komplementární struktura potenciálu CR
2.
Slabé stránky (Weaknesses): nepříznivá demografická situace, nízká úroveň podnikatelské
aktivity, vysoká nezaměstnanost, slabá či neexistující institucionální spolupráce v oblasti CR
i jinde, struktura zařízení (buď levnější a nedostatečně vybavené, nebo drahé), nižší využívání
kulturně-historického potenciálu
3.
Příležitosti (Opportunities): možnost využití existujících struktur (Euroregion Praděd,
sdružení obcí, MAS), vytvoření společné strategie rozvoje CR a zvýšení důrazu na přeshraniční
řešení problémů, koordinované čerpání prostředků EU a Cíle3, udržení aktivních lidí v regionu,
rozvoj nových, zvl. měkkých druhů turistiky, společná značka regionu (branding): WIN-WIN
strategie
4.
Hrozby (Threaths): odliv mladých, vzdělaných lidí, pokračování nekoordinovaného, často
konkurenčního prostředí mezi obcemi a přes hranici, stanovení nereálných cílů rozvoje CR,
změny preferencí návštěvníků zvnějšku regionu
Tab. 1 SWOT analýza turistického potenciálu a rozvoje cestovního ruchu ve zkoumaném území. Zdroj:
vlastní návrh autorů
Jako závěrečné shrnutí současného stavu a potenciálu rozvoje cestovního
ruchu jsme na základě vlastních terénních šetření a analýz zpracovali SWOT
analýzu, která se snaží zdůraznit nejdůležitější momenty z hlediska silných
a slabých stránek (současný stav) a příležitostí a hrozeb (možné scénáře do
budoucna). V rámci workshopu konaného v březnu v Prudniku byly zpracovány
i konkrétní návrhy drobnějších projektů na rozvoj zejména měkkého cestovního
ruchu, které zde ale vzhledem k omezenému rozsahu tohoto příspěvku nemohly
být představeny. Jsou ale k dispozici na internetových stránkách projektu KOPR
(www.pradziad.po.opole.pl).
43
Pavel Roubínek, MSc.
Palacký University of Olomouc
This article concerns the basic characteristics of tourist travel and tourism
in the Czech-Polish border region along the section of the state border near
Głuchołazy, Prudnik, and Zlaté Hory. Particular attention has been focused
on the significance of tourism to the given region as an important sector
of the economy of both countries. The potential for the possible development
of this sector is analysed through the assessment of natural and cultural
and historical conditions of the area, as well as on the basis of a survey of tourist
facilities or the number of night’s lodgings they provide. The text is accompanied
by a chart which sums up the results of the questionnaire survey carried out
in the border regions and analyses the reasons for visiting the areas lying on
either the Czech or the Polish side of the border. The final recommendations
and the performed SWOT analysis are based on the field research carried out
by the authors, in order to emphasise the most important factors in terms
of strengths and weaknesses (the actual state), as well as opportunities
and threats (possible future scenarios).
Key words: tourism, soft tourism, Czech-Polish border region
Introduction
A constant rise in significance of tourism for the economy of both
the Czech Republic and Poland has been observed. This phenomenon is related
to the increased amount of leisure time and the changes in employment
structure, where tourism has replaced, in some regions, more traditional
employment opportunities. In 2012 the share of tourism in gross national
product of the Czech Republic was 2.7% (the same as in 2010). In a longterm perspective, the share of tourism has been slightly decreasing since
2004, which is caused, however, by a yearly increase in GNP in other branches
of the economy. A reverse trend may be observed in the case of absolute values,
which show a constant growth of the share of tourism in GNP. The total number
of people employed in tourism in 2011 exceeded 231 thousand people, of
which 183 thousand were employees and more than 48 thousand were selfemployed. The share of tourism in total employment, which amounted to 4.52%
in 2011, varies in the long term between 4.50% (2007) and 4.75% (2004)
(Ministry of Regional Development, Cz. Ministerstvo pro místní rozvoj, 2013).
In the case of Poland, the share of tourism in GNP was even higher, reaching
6%, according to OECD (2010). The number of people travelling to Poland who
spent there at least one night, was 13 million in 2008 (OECD 2013). There is
much irregularity in the spatial distribution of tourist activity and its significance
for the individual regions and towns. For instance in the Czech Republic, more
than a half of all tourism assets (assessment based on the number of tourists,
the amount of money gained from tourism, etc.) are concentrated in the capital
city of Prague.
44
Tourism as development potential for the region
Tourism is, and is perceived as, a significant development potential
for local economy, especially in the regions which have suffered from
the loss of opportunities to make a living in other branches of the industry.
This is also the case of the studied area along the Czech-Polish border. As it
was the case of the whole economy, the economies of border regions also
underwent significant structural changes after 1989, which have left their
mark in the employment structure and contributed to a rise in unemployment.
On the Czech side of the border, it was mostly seen in the suppression of
activity in the Zlatohorsko area. In 1992 the mining of gold and non-ferrous
metals in the Zlaté Hory area was terminated(including, for example, the area
of the mining town Janov) and the unemployment grew. Other sectors
of the economy, which could take over the people who lost their jobs due
to their mobility, were also suppressed. Most importantly, other “sensitive”
branches of the economy were suppressed, such as agriculture or textile
and clothing industry in Jesenicko and Krnovsko. This situation resulted from
both the liberalisation of foreign trade and the opportunity to import cheap
clothing and textiles, especially from Asiatic countries. Some military plants
and garrisons have also been liquidated (e.g. a large garrison in Mikulovice).
In agriculture, subsidies to farm production have decreased significantly.
This affected most of all the mountain and foothill regions, where there was
a significant drop in production and employment in agriculture. It should be
stressed that all these branches of industry had constituted the backbone
of the local economy from the early 1990s. Limited availability of transport
and smaller permeability at the Czech-Polish border, large distance from
the developed Western markets, and relatively low qualifications of local
Il. 9 Proponowane
rozwiązania (Oprac.
Bachman J., Dlábiková I.,
Mlčochová M., Ptáček P.,
Rosiek S.)
Obr. 9 Navrhovaná
opatření
Fig. 9 Proposed funds
45
workforce contribute to the region being unattractive to foreign investors, who
might otherwise make use of the local , relatively cheap workforce. On the Polish
side, the situation is much alike. The Prudnik and Nysa area, just like Bruntálsko
and Krnovsko, is one of the regions with the highest levels of unemployment
in Poland, which also results from the changes in the structure of the economy
after 1989, mostly the reduction in employment in the structurally sensitive
branches. The level of unemployment is even higher there than on the Czech
side of the border All of these contributed to the fact that already since
the 1990s, tourism has been considered, partially at least, as a solution to
the structural economic problems of this border region. What can be inferred
from the conversations with the mayor and other local figures of authority is that
tourism cannot solve all problems of the regions and is only a part of the whole
solution. It is quite often believed that the development of a region depends on
the hopes of external solution (such as a large investor or government incentive
programmes), while the internal development potential, which beyond doubt
includes the development of tourism, is not taken into consideration.
Analysis of tourism potential
From earlier analyses of trans-border relations have shown that, in terms
of potential and of realised interest in tourism, a larger potential can be
observed on the Czech side of the border, where, due to natural and cultural
and historical reasons, the tourism infrastructure is better developed. The carried
out questionnaire survey also confirms that one of the chief reasons why
the Poles go to the Czech Republic is tourism (Fig. 1). And yet the tourism
potential is relatively balanced and complimentary to a large extent.
The most important reasons for visi0ng on the Czech and Polish side of the border 3.1 5.2 6.6 4.6 4.6 Other Transit (another des8na8on) Visi8ng friends and families 11.5 Polish side 1.5 4.0 Work, studies Czech side Leisure 8me, recrea8on 30.0 Shopping 0.0 Fig. 1. The most important
reasons of visiting on
the Czech and Polish side
of the border. Source:
Ptáček, Mintálová (2012)
46
74.1 35.1 10.0 20.0 30.0 68.4 40.0 50.0 60.0 70.0 80.0 1. Environmental conditions of tourism
In terms of the assessment of the environmental conditions of tourism,
one should emphasise the following characteristics:
Relatively greater attractiveness on the Czech side
Geological and geomorphological features: Zlaté Hory, Głuchołazy,
mining towns, remains and relics of mining; landscape morphology

(Opawskie Mountains, Cz. Zlatohorská vrchovina, Pol. Góry Opawskie),
protected areas: natural parks, the protected area and close vicinity
of the Jeseníky Landscape Park
Climate and hydrological relations: Głuchołazy health resort, winter
and summer tourism (skiing on the Czech side, e.g. the Příčná ski resort,
which mostly benefits the tourists from Poland)
In terms of natural attractions, one should stress their significant
potential and the possibility of exploitation for tourism related
to the landscape features, and sacral and military monuments. It will
be important to rejuvenate, as well as employ and propagate the soft
forms of tourism in the Czech Republic (bicycle touring, walking
tourism, horse tourism, sojourn at the farms, etc.).
2. Cultural and historical conditions of tourism
In terms of the assessment of the cultural and environmental conditions
of tourism, what should be emphasised most is the following potential
of the analysed area:
Cultural and historical monuments: strongholds, castles, cultural
parks (Prudnik, Zlaté Hory, Głuchołazy), the potential to propagate
the common history, architectural styles, etc.
Cultural facilities and accompanying events: festivals, tradition revival,
traditional trades, rebuilding of the tradition (e.g. cuisine, local products
and brands)
3. Accommodation and gastronomy
When it comes to the material and technical tourism base, in terms
of quantity, it can be assumed that the infrastructure on the Polish side of
the border is better developed (Opawskie Mountains, Głuchołazy, Prudnik).
To a large extent, however, this results from the very course of the border line.
On the Czech side, all the important centres are located outside of the studied
Il. 10 Współpraca
Głuchołaz i Zlatých
Hor w dziedzinie ruchu
turystycznego
(Oprac. Bachman J.,
Obr. 10 Spolupráce
Głuchołaz a Zlatých Hor
voblasti cestovního ruchu
Fig. 10 Tourism
cooperation between
Głuchołazy and Zlaté Hory
47
Il. 11 Turystyczna karta
regionu (Oprac. Bachman J.,
Obr. 11 Turistická
kartaregionu
Fig. 11 Tourist map of
the region
48
area; this gives the predominant position to the assets in Zlaté Hory (related
to winter and mountain tourism). In terms of quality and prices, the situation
is similar on both sides of the border. When it comes to the accompanying
and transport infrastructure, which allows to fulfil the tourism potential,
the observed availability is better in Poland. Moreover, Czech tourists may
profit from a relatively extensive range of the so-called “variable opportunities”
in the Jeseníky mountains. What is important for the greater visitability
from the Polish side are the vicinity of larger population centres (Nysa,
Prudnik, as well as Opole and Katowice agglomeration) and the fact that
the environmental potential there is relatively less attractive.
Assessment of the tourism development conditions
in the studied area
Assessing the developmental conditions of tourism in the studied area,
it should be stated that there are sufficient conditions for further development
of the area (especially the natural, social, and cultural conditions). In the case
of technical conditions, however, more inadequacies can be found. This is
most importantly the case of quality and comprehensiveness of the services.
The entrepreneurs of the area must be aware that they are vulnerable to a strong
competition of the neighbouring regions, often more attractive and available.
This is why it is necessary to strengthen the institutional cooperation between
the municipalities of the region, especially in the Polish-Czech border area.
It may also serve as a platform for cooperation in the Praděd euroregion.
The benefits are the complementary conditions for tourism and the number
of potential tourists, as the Czech side can exploit its natural and morphological
conditions (in summer and winter seasons), while the Polish side, thanks to
a health resort (Głuchołazy) and local tourism (Prudnik), provides year-round
tourism conditions.
The ability to receive funds from the EU is another benefit. So far,
with the aid of the ESF, a whole range of joint projects has been realised,
e.g. related to the development of the infrastructure and regional integration,
but in our opinion it would be more appropriate in the future to direct
the projects to support the so-called soft tourism forms, which might reveal
the so far unexploited potential in individual towns (see point 1). Meanwhile,
the exploitation of the soft forms of tourism is still in its early stages. What
can be considered the greatest obstacle for the development of tourism,
is the lower level of both human capital and entrepreneurship, and relying
to a large extent on the aid from outside of the region. The appropriate forms for
the development of the so-called soft tourism in the region should be sought
primarily in the following areas: industrial and cultural heritage (countrymen,
buildings, etc.), health resorts, rural tourism, horse tourism, and further
development of bicycle touring, as well as development and construction
of educational trails. It can also be achieved by a better use of the cultural
and historical potential.
Recommendations for the support of tourism development
and SWOT analysis
What seems crucial for the further development of tourism
is the institutional and financial support, as well as coordination between
municipalities and trans-border between the two countries. Regarding
the fact that in the approaching 2014–2020 programming period, a greater
emphasis on the coordinated projects is expected, it seems a proper solution,
in terms of institutional support, to create a workgroup for the coordination
of tourism development, based on the platform of the Praděd euroregion
if possible. This would enable a coordinated access to subsidies, operational
programmes, and the specificity of support for the tourism in the border regions.
The potential of individual municipalities would be assessed, and their hidden
potential, especially in the area of soft forms of tourism, could be revealed.
A greater number of smaller and interconnected projects may, in the end, yield
49
better results. It is also very important to support tourism entrepreneurship
and exchange experiences, both between secondary schools and individual
entrepreneurs. It is they and the general internal potential of the region who are
the main motive forces of the region’s tourism.
1.
Strengths: natural conditions, relatively good infrastructure, culture and language similarity,
complementary structure of the potential of the Czech Republic
2.
Weaknesses: unfavourable demographic situation, low level of enterprise activity, high level
of unemployment, weak or non-existent institutional cooperation in the Czech Republic
and other areas, supply structure (cheaper and insufficient or expensive), inadequate fulfilment
of cultural and historical potential.
3.
Opportunities: possibility of using existing structures (Praděd euroregion, associations of
municipalities, MAS), creation of a common development strategy for the Czech Republic,
and increased emphasis on the trans-border problem solving, coordinated use of EU and Cel 3
funds, retaining active people in the region, development of new, mainly soft types of tourism,
and a common brand for the region: WIN-WIN strategies.
4.
Threats: drainage of young, educated people, prolonging of uncoordinated, often
competitive environment between municipalities and border regions, setting unrealistic goals
for the development of the Czech Republic, changes in the preferences of tourists from out
of the region
Tab. 1 SWOT analysis of the tourism potential and the development of tourism in the studied area.
Source: The Authors’ own research
To sum up the actual state and development potential of tourism,
based on our own field research and analyses, we have developed a SWOT
analysis, in which we strive to emphasise the most important factors in terms
of the strengths and weaknesses (actual state), and opportunities and threats
(possible future scenarios). As part of the workshops held in Prudnik last March,
also smaller projects for the development of soft tourism were created, which
could not be presented here due to the limited scope of this paper. They can be
accessed from the KOPR project website (www.pradziad.po.opole.pl).
50
Ekologia i środowisko naturalne
– współistnienie krajobrazu
przyrodniczego i kulturowego
Inż. arch. Jana Stehlíková
Wyższa Szkoła Górnicza – Uniwersytet Techniczny Ostrawa
Współistnienie krajobrazu przyrodniczego i kulturowego odgrywa
niezastąpioną rolę w ocenie systemowej, a następnie w formowaniu
i użytkowaniu jakiejkolwiek dziedziny będącej przedmiotem rozwiązań.
Wszystko, co nas bezpośrednio otacza, jest wynikiem dziejowego współdziałania
procesów przyrodniczych i aktywności człowieka. Już z samych definicji pojęć
takich, jak region, ekologia czy środowisko naturalne, jasno wynika, że ich
ocena i tworzenie teoretyczneych ram musi zawsze stanowić część bardziej
rozbudowanego systemu.
Słowa kluczowe: krajobraz, kultura i natura, charakter krajobrazu, system,
połączenie, euroregion
Wstęp
Jak w skrócie, a jednak poprawnie zdefiniować pojęcia krajobrazu
przyrodniczego i kulturowego? W celu ułatwienia zrozumienia i ograniczenia
płaszczyzny teoretycznej, pojęcia „krajobraz przyrodniczy” i „krajobraz kulturowy”
zostały zastąpione hasłem natura i kultura, których podstawa nie różni się
etymologicznie od pierwotnego hasła. Pojęcie natura pochodzi od łacińskiego
nasco, nascere, natum; w zasadzie jest to przekład greckiego słowa fysis – natura,
naturalność, krajobraz przyrodniczy [naturalny]. W opozycji do niego stoi czeskie
pojęcie „kultura“ od łacińskiego cultura, co oznacza to, co ma być uprawiane
(słowo pochodzi od czasownika collo, collere, cultum oznaczające zamieszkiwać,
uprawiać, dbać, także czcić – stąd kult) (Rejzek, 2001). Rzeczownikiem cultura
starożytni Rzymianie nazywali teren uprawiany rolniczo. Widać tu czystą
dychotomię, z jaką człowiek może rozumieć nie tylko namacalny świat, ale
także nieuchwytne ideały. Jaki zatem stosunek może zachodzić między tymi
przeciwstawnymi pojęciami?
Teoretyczne punkty wyjścia rozważań
Wyobraźmy sobie w dużym uproszczeniu następującą sytuację. Otóż
mamy do dyspozycji pewną ograniczoną przestrzeń, w której w przeciągu czasu
formował się krajobraz przyrodniczy. Dla celów naszych rozważań jest to część
położona na lądzie stałym naszej planety. W okresie od około 5000 lat p.n.e.
(na obszarze Europy Środkowej) pojawiają się pierwsze kultury rolnicze. Wraz
ze wzrostem zaludnienia i potrzeb ludności rozwija się kultura. W następstwie
tego, wraz z upływem czasu, dochodzi do transformacji naszej ograniczonej
przestrzeni z pierwotnego krajobrazu przyrodniczego (pierwotna struktura
krajobrazu) na symbiotyczny krajobraz gospodarczy.
51
Il. 1 Schematyczny wykres rozwoju współistnienia krajobrazu przyrodniczego i kulturowego w skali
globalnej (Oprac. Stehlíková J.)
Obr. 1 Schématický graf vývoje vztahu přírodní a kulturní krajiny v globálním měřítku
Fig. 1 Diagram of the natural and cultural landscape relations development on the global level
Il. 2 Schematyczny wykres rozwoju współistnienia krajobrazu przyrodniczego i kulturowego w skali
lokalnej (Oprac. Stehlíková J.)
Obr. 2 Schématický graf vývoje vztahu přírodní a kulturní krajiny v lokálním měřítku
Fig. 2 Diagram of the natural and cultural landscape relations development on the local level
52
Wraz z potrzebą wzrostu gospodarczego dochodzi do dysharmonii
pomiędzy krajobrazem przyrodniczym i kulturowym (drugorzędna
i trzeciorzędna struktura krajobrazu). Kurczy się obszar czystej natury. Można
jednoznacznie stwierdzić, że w naszej ograniczonej przestrzeni jest już bardzo
mało miejsc nienaruszonych przez człowieka. Aby utrzymać pewną stabilność
systemu, należy w czasie T1 zastanowić się nad tym, jak poprawić poziom życia
i dobrobyt ludzi w granicach pojemności ekosystemu przy jednoczesnym
zachowaniu wartości przyrodniczych i różnorodności biologicznej
dla współczesnych i przyszłych pokoleń (Ministerstwo Ochrony Środowiska,
2004). Zaczęliśmy zatem owe resztkowe pozostałości „niekulturowego
krajobrazu” chronić. Wydzieliliśmy te względnie niezniszczone części krajobrazu
przyrodniczego i zaczęliśmy je chronić ustanawiając ścisłe rezerwaty. Związane
z tym ograniczenia obejmują zarówno gospodarkę, jak też dostępność
dla człowieka (Il. 1). To, w jaki sposób należy się na tych obszarach zachowywać
i w jaki sposób postępować, regulują odpowiednie rozwiązania prawne.
Z uwagi na diametralne różnice w rozwoju kultury na wydzielonym terenie
i odmienne następstwo czasowe do oceny konkretnych miejsc czy obszarów
nie można stosować skali globalnej. Im bardziej złożony jest analizowany
system, tym mniejsza jest możliwość jego zrozumienia i jednoznacznego opisu.
Dla przykładu – aby tak, jak w matematyce z pewnego ciągu danych można
było stworzyć średnią arytmetyczną, tworząc model globalnego zachowania,
musimy uwzględnić pojedyncze miejsca, czy obszary, które posiadają odmienną
charakterystykę przyrodniczą, kulturową i historyczną (Il. 2), zwaną charakterem
krajobrazu. Ocena tego charakteru należy w praktyce do coraz częściej
wymaganych materiałów podstawowych.
Celem grupy projektowej w składzie Petra Filipovská, Marcin Brzeziński
i Jakub Miller nie było ścisłe nawiązanie do ram legislacyjnych ochrony
przyrody, czy oceny krajobrazu, ale przede wszystkim ich maksymalne poznanie
i znalezienie powiązań występujących w tym obszarze.
Prace przebiegały na podstawie następujących teoretycznych założeń:
delimitacja analizowanego terenu
ocena procesu powstawania i współczesnego charakteru krajobrazu
przyrodniczego (pierwotnej struktury krajobrazu)
charakterystyka elementów kulturowych krajobrazu (drugorzędnej
struktury krajobrazu) i ich wzajemnych powiązań, porównanie czeskiego
i polskiego podejścia legislacyjnego do prac nad kształtowaniem krajobrazu
historyczne paralele na wyznaczonym obszarze (trzeciorzędna struktura
krajobrazu)
propozycja podejścia do terenu z uwzględnieniem współistnienia natury
i kultury w skali globalnej, a następnie zastosowanie zdefiniowanej zasady
w szczegółach
Wyniki w formie graficznej, dotyczące przedmiotowej problematyki,
zostały opracowane chronologicznie na następujących poziomach (skalach):
skala globalna, regionalna i lokalna. Natomiast propozycja rozwiązań
w krajobrazie została opracowana szczegółowo.
Stosunki przyrodniczo – kulturowe
na obszarze Euroregionu Pradziad
Euroregion Pradziad ustanowiony został na obszarze czesko – polskiego
pogranicza. Na terytorium Polski Euroregion ten obejmuje część województwa
53
opolskiego, natomiast na terytorium Czech zajmuje część obszaru kraju
morawsko-śląskiego. W trakcie prac projektowych przedmiotowy obszar
został poszerzony o gminę Zlaté Hory [Złote Góry], która należy do kraju
ołomunieckiego. Socjologiczne postrzeganie krajobrazu i metod jego
wykorzystywania na terenie obydwu obszarów, a w związku z tym także
podejście do zagadnień społecznych, jest odmienne. Ścisły podział krajobrazu
na polski i czeski jest jednak stosunkowo powierzchowny, ponieważ zawsze
miały tu i nadal mają miejsce interakcje między obydwiema stronami, czy to
z uwagi na cieki wodne, migrację zwierząt i roślin, jak też z uwagi na system
polityczny i społeczny. Tak samo nie do pomyślenia jest oddzielenie samego
euroregionu od otaczającego go świata, ponieważ krajobraz to zespół systemów,
które w wielu przypadkach mają charakter ponadregionalny i nie można
wyznaczyć ich granic.
W trakcie warsztatów sporządzono liczne analizy pod kątem krajobrazu
przyrodniczego i kulturowego, jak też aspektów historycznych, które
pomogłyby w odnalezieniu (zdefiniowaniu) systemu wewnątrz krajobrazu
Euroregionu. Pierwotną strukturę krajobrazu stanowią przede wszystkim
elementy geosystemu, tj. podłoże geologiczne w formie składników gleby,
sama gleba, rzeźba terenu kształtująca górskie oblicze krajobrazu, wody
a także powietrze (Miklós & Izakovičová, 1997). Zgodnie z definicją struktury
pierwotnej zaliczamy tu także pierwotną roślinność, która jednak praktycznie
nie występuje na naszym terenie. Należy pamiętać, że pierwotna roślinność
stanowi logiczną pierwszorzędną strukturę dzisiejszego krajobrazu. Z punktu
widzenia zrozumienia pierwotnej struktury krajobrazu, a co za tym idzie pracy
w terenie, najistotniejsza jest analiza budowy geologicznej, która przyczyniła się
do uświadomienia sobie, że krajobraz na czesko-polskim pograniczu różni się
nie tylko swym obecnym kształtem, ale także procesami, na których w ramach
których powstawał. Na terenie Jesioników największą rolę odgrywały ruchy
tektoniczne – wypiętrzenia i zapadanie się poszczególnych płyt i związana
z nimi działalność erozyjna płynącej wody i lodowców, które utworzyły w ten
sposób pofałdowaną obecną formę Pogórza Jesionickiego. Tymczasem
krajobraz po polskiej stronie wyraźnie został wyrównany przez lodowiec
(Balatka & Kalvoda, 2006) (Il. 3). Z uwagi na ten fakt świadomie wykorzystano
mapę cieniowaną, która stanowi podkład dla większości graficznych załączników
i na podstawie której opracowano wszystkie pierwotne elementy terenu,
tj. fazę stałą (podłoże stałe), fazę ciekłą (wody) i fazę gazową (powietrze).
Patrząc na krajobraz, człowiek może podzielić jego przestrzeń na trzy poziomy
postrzegania. Ziemia (ang. ground – matka nosicielka życia), horyzont lub także
góry – zależy od typu krajobrazu (ang. landscape – linia lub także krzywa
w formie gór łącząca i porządkująca w obydwie strony ziemię i niebo) i niebo
(ang. sky – ojciec jako element dający, ale także ten, który odbiera i karze)
(Schulz, 2010).
Rzeźba terenu przedstawiona na cieniowanym modelu obszaru jasno
prezentuje zmianę ukształtowania jego pierwotnej struktury na granicy
Czech i Polski. Wzdłuż granicy tworzy ona lejkowate przejścia równinnego
polskiego krajobrazu w pofałdowany teren po czeskiej stronie, które to
z największym prawdopodobieństwem umożliwiły powstanie po czeskiej
stronie wsi połączonych z sobą w ramach jednej doliny. Lejkowate formy tworzą
wyimaginowane, skoncentrowane korytarze prowadzące ku wnętrzu tego
obszaru.
54
Drugorzędna struktura krajobrazu ma wyjątkowe znaczenie
dla geosystemów. Jest to widoczna powierzchniowa część, stanowiąca
bezpośrednie materialne elementy środowiska życia człowieka i dużej ilości
organizmów. Dlatego jest to sfera najbardziej bezpośredniego zainteresowania
człowieka i jest ona głównym celem zmian struktury środowiska krajobrazowego
człowieka. Jej elementy stanowią jednocześnie główny rezultat proponowanych
planów zagospodarowania terenu, których efektem jest przede wszystkim
projekt jak najbardziej optymalnego uporządkowania właśnie drugorzędnej
struktury krajobrazu (Miklós & Izakovičová, 1997). Do najważniejszych analiz
z dziedziny drugorzędnej struktury krajobrazu należy analiza tras migracji
zwierząt, roślin i populacji, wyszukiwanie ważnych biocentrów i siedlisk
w terenie, charakterystyka terenowego systemu stabilności ekologicznej
po czeskiej stronie i krajowa sieć ekologiczna ECONET po polskiej stronie.
W obydwu przypadkach chodzi o system ponadregionalnych i regionalnych
biocentrów, które charakteryzują węzłowe obszary, jak też o możliwość migracji
między nimi w formie korytarzy, które nazwaliśmy roboczo „impulsami/
bodźcami“. Z uwagi na charakter i wykorzystanie terenu po obydwu stronach
granicy, przedmiotem prac grupy była idea łagodnego zagęszczenia sieci
systemu stabilności ekologicznej (Il. 4).
Il. 3 Wybór opracowanych
analiz struktury pierwotnej
(Oprac. Brzeziński M.,
Filipovská P., Miller J.,
Stehlikova J.)
Obr. 3 Výběr zpracovaných
analýz primární struktury
Fig. 3 Selection of the
developed primary
structure analyses
Projektowany system został oparty na zasadzie zbliżonej do sposobu
funkcjonowania sieci neuronów człowieka, w której do poszczególnych
interakcji między neuronami dochodzi za pomocą aksonów, a kierowanie
ruchami odbywa się za pomocą impulsów elektrycznych (Novák, 1992) (Il. 5).
Jeśli węzły zielonego systemu potraktujemy jako neurony, czyli jako lokalne
biocentra, które można połączyć za pomocą linii, wysepek lub także mozaiką
55
łąk, czy terenów rolniczych (Il. 6), to system ten można zastosować właśnie
do stworzenia po polskiej stronie brakujących bio kapilar [rurek włosowatych]
i do wzmocnienia istniejącego systemu po stronie czeskiej.
W skali globalnej teren to widoczny patchwork krajobrazowy złożony
ze struktur roślinności (lasy, porosty trawiaste, roślinność wodna i bagienna),
biotopy fauny (składnik biologiczny elementów), użytkowanie terenu (rolnicza
część obszaru), struktury techniczno-urbanistyczne (obiekty techniczne
w terenie), który określa sposób połączenia za pomocą sieci „neuronowej“ (Il. 7).
Schematycznie stworzono trzy podstawowe typy krajobrazu które
reprezentowane są na przedmiotowym obszarze i na podstawie ich charakteru
wybrano sposób powiązania kapilar (Il. 8). Zmiany ideowe w charakterze terenu
przedstawiają kolaże (Il. 9).
Nieodłączną częścią potrzebną do zrozumienia postrzegania nie tylko
czesko-polskiego pogranicza jest trzeciorzędna struktura terenu, która tworzy
elementy i przestrzenne podsystemy sfery społeczno-ekonomicznej. Jest to
zespół niematerialnych elementów i zjawisk w postaci interesów, przejawów
i skutków działalności społeczeństwa i poszczególnych gałęzi w terenie,
istotnych pod względem ekologii obszaru, tj. materialne elementy pierwotnej
i drugorzędnej struktury krajobrazu, które są widoczne przestrzennie
(są przestrzennie „mapowalne”) (Miklós, Izakovičová, 1997). Obszar czesko-polskiego pogranicza na terenie Euroregionu znajdował się pod znacznym
wpływem wydarzeń historycznych, które datowane są już od końca IX w.,
z którego pochodzą pierwsze wzmianki o Śląsku (Žáček, 2005).
Do ostatnich i dziś najbardziej znanych wydarzeń, które wpłynęły na bieg
życia na tym terenie dochodzi po zakończeniu II. wojny światowej, kiedy to
granice wracają do stanu sprzed układu monachijskiego i prawie wszyscy
Niemcy zostają wysiedleni. Czeski Śląsk zostaje częścią Ziemi MorawskoŚląskiej. Przed wysiedleniem Niemcy stanowili na Czeskim Śląsku większość
obywateli. Wskutek wysiedlenia przestało istnieć lub podupadło wiele wiosek,
a miasta w zachodniej części Czeskiego Śląska przestały się rozwijać. Do dziś
na zachodzie Czeskiego Śląska odczuwalny jest negatywny wpływ wysiedlenia.
W latach 1948–1989 reżim komunistyczny starał się wymazać jakąkolwiek
świadomość o Śląsku, dlatego Czeski Śląsk z dniem 1 stycznia 1949 r. podzielono
między kraj ostrawski i kraj ołomuniecki, a od roku 1960 jest on częścią kraju
północnomorawskiego. Od roku 2000 przywrócono podział Śląska między kraj
morawsko-śląski i kraj ołomuniecki.
Podsumowanie
Bardzo trudno jest wpływać na przebieg czysto przyrodniczych
procesów, które mają miejsce wokół nas, tak samo, jak nie można zapomnieć
o zdarzeniach dziejowych, które wielokrotnie odbijają się na naszym życiu.
Jednak istnieją aspekty otaczającego nas świata, które mogą wspomóc naturalne
współistnienie krajobrazu przyrodniczego i kulturowego, jednakże wyłącznie
przy uwzględnieniu długiego zakresu czasowego. Są to:
stabilizacja regionu – historyczne dziedzictwo Euroregionu Pradziad nie
umożliwia rozwoju obszaru na podstawie tradycji lub więzi z miejscem;
kultura nie rozwija się na podstawie szybkiego zaszczepiania lub w oparciu
o system sztucznie stworzonego wsparcia, ale przede wszystkim w oparciu
o czasochłonne budowanie; mówiąc w skrócie – trzeba poczekać
56

pogłębienie świadomości wydarzeń historycznych na tym terenie
rozwój specyficznego krajobrazu kulturowego po obu stronach granicy
euroregionu
ochrona szczególnie ważnych elementów przyrody w regionie, które często
są najistotniejszymi elementami lokalnych krajobrazów
poświęcenie większej uwagi systemowi neuronów – „Tam, gdzie jest cel, jest
i droga“ – i to nie tylko w dziedzinie wglądu w procesy biologiczne na tym
terenie, ale także z uwagi na procesy antropogeniczne
Literatura:
Rejzek, J. (2001). Český etymologický slovník. Praha: Leda
Ministerstvo životního prostředí (2004). Strategie udržitelného rozvoje České
Republiky. Praha
Balatka, B., Kalvoda, J. (2006) Geomorfologické členění reliéfu Čech. Praha:
Kartografie Praha
Miklós, L., Izakovičová, Z. (1997). Krajina ako geosystém. Bratislava: VEDA
Schulz, Ch-N. (2010). Genius loci. Praha: Dokořán. Překlad Kratochvíl P., Halík P.,
Novák M. (1992) Neuronové sítě a informační systémy živých organismů. Grada.
Diplomové práce PU a MU
Žáček, R. (2005) Slezsko. Praha: Libri
57
Ekologie a životní prostředí – Vztah přírodní
a kulturní krajiny
Ing.arch. Jana Stehlíková
Vysoká Škola Báňská – Technická Univerzita Ostrava
Vztahy přírodní a kulturní krajiny hrají nezastupitelnou roli v systémovém
posuzování a následném formování a využívání jakékoliv řešené oblasti.
Vše co nás bezprostředně obklopuje je výsledkem dějinné kooperace přírodních
procesů a lidské činnosti. Už ze samotných definic pojmů krajina, ekologie
či životní prostředí je zřejmé, že jejich posuzování a tvorba teoretického rámce
musí být vždy součástí rozsáhlého systému.
Klíčová slova: krajina, kultura & natura, krajinný ráz, systém, propojení,
euroregion
Úvod
Jak ve zkratce, avšak správně definovat pojmy přírodní a kulturní krajina?
Abychom dospěli k jednoduchému pochopení a zkrácení teoretické roviny,
byly pojmy přírodní a kulturní krajina nahrazeny jednoduchým heslem natura
& kultura, jejichž základ se od původního etymologicky neliší. Pojem natura
vychází z latinského nasco, nascere, natum; v zásadě jde o překlad řeckého slova
fysis – příroda, přirozenost, přírodní krajina. Oproti tomu stojí český pojem
kultura dle latinského cultura znamená to, co má být pěstováno (slovo pochází
ze slovesa collo, collere, cultum značící obývat, pěstovat, pečovat, též uctívat
– odtud kult) (Rejzek, 2001), substantivem cultura pak označovali obyvatelé
Římské říše zemědělsky udržovanou krajinu. Vidíme zde čistou dichotomii,
s jakou člověk může chápat nejen hmatatelný svět, ale i nehmatatelné ideály.
Jaký vztah může tedy mezi těmito protikladnými pojmy existovat?
Teoretická východiska
Představme si velmi zjednodušeně tuto situaci. Máme k dispozici určitý
vymezený prostor ve kterém se v čase formovala přírodní krajina. Pro naše účely
je to pevninská část naší planety. V období okolo 5000 let př,n.l. (v oblasti střední
Evropy) dochází k první kultivaci krajiny. Kultura se s růstem populace a jejích
potřeb rozvíjela. Následkem toho dochází v průběhu času k transformaci našeho
vymezeného prostoru z původně přírodní krajiny (primární struktura krajiny)
na symbiotickou hospodářskou krajinu .
S potřebou růstu hospodářství dochází k disharmonii mezi přírodní
a kulturní krajinou (sekundární a terciální struktura krajiny). Vyčerpává se plocha
čisté natury. Lze jednoznačně konstatovat, že v našem vymezeném prostoru
je už jen málo míst, která jsou člověkem nedotčená. Abychom si udrželi určitou
stabilitu systému, bylo nutné se v čase T1 zamýšlet nad tím jak zlepšit životní
úroveň a blahobyt lidí v mezích kapacity ekosystémů při zachování přírodních
hodnot a biologické rozmanitosti pro současné a příští generace (Ministerstvo
životního prostředí, 2004). Začali jsme tedy ty zbytky nekulturní krajiny chránit.
Il. 4 (str. 59) Wybór
opracowanych analiz
struktury drugorzędnej
Stehlikova J.)
Obr. 4 (str. 59) Výběr
zpracovaných analýz
sekundární struktury
Fig. 4 (p. 59) Selection
of the developed
secondary structure
analyses
58
Vymezili jsme si relativně nepoškozené části přírodní krajiny a začali je chránit
formou vyhlašování striktních rezervací, s vyloučením hospodaření a často
i přístupu člověka (Obr. 1). To, jakým způsobem se v těchto oblastech chovat
a jak k nim přistupovat řeší příslušná legislativní opatření.
Vzhledem k diametrálním odlišnostem ve vývoji kultury ve vymezeném
prostoru a v rozdílných časových sledech není možné posuzovat konkrétní místa
či oblasti na základě globálních měřítek. Čím složitější je analyzovaný systém,
tím menší je možnost jeho pochopení a jednoznačného popisu. Abychom,
jako například v matematice, mohli vytvořit aritmetický průměr tedy model
globálního chování musíme pracovat s jednotlivými místy či oblastmi, které
mají odlišnou přírodní, kulturní a historickou charakteristiku (Obr. 2), kterou
nazýváme krajinný ráz, jehož hodnocení patří v rozhodovací praxi ke stále častěji
vyžadovaným podkladům.
Cílem skupiny ve složení Petra Filipovská, Marcin Brzeziński a Jakub Miller
nebylo přísné navázání na legislativní rámec ochrany přírody či posuzování
krajiny, ale především její maximální poznání a nalezení vazeb, které se v oblasti
vyskytují.
Postup práce probíhal na základě uvedených teoretických východisek:
vymezení řešeného území
posouzení vzniku a současné tváře přírodní krajiny (primární struktury
krajiny) a její formalizace
charakteristika prvků kulturní krajiny (sekundární struktury krajiny) a jejich
vzájemných vazeb, porovnání českého a polského legislativního přístupu
k práci s krajinou
historické souvislosti ve vymezeném prostoru (terciální struktura krajiny)
návrh přístupu k území s ohledem na vztahy natura & kultura v globálním
měřítku a následné uplatnění principu v detailech
Grafické výstupy byly zpracovány chronologicky s ohledem na řešenou
problematiku v úrovních – globální, regionální a lokální měřítko, návrh opatření
v krajině byl zpracován v detailu.
Vztah přírodní a kulturní krajiny v oblasti Euroregionu Praděd
Řešená oblast byla na počátku vymezena hranicemi euroregionu Praděd
česko-polského pohraničí, které spadá na území Polska pod Opolské vojvodství
a na českém území pod Moravskoslezský kraj. V průběhu prací bylo řešené
území rozšířeno o obec Zlaté hory, které náleží Olomouckému kraji. Sociologické
vnímání krajiny a jejího využití je na obou územích různé a proto i přístup
společnosti k ní je rozdílný. Striktně rozdělovat krajinu na polskou či českou je
však poměrně povrchní, jelikož vždy probíhali a stále také probíhají interakce
mezi oběma stranami a to ve formě průběhu vodních toků, migrace zvěře, rostlin
a s ohledem na politický režim i populace. Stejně tak je nemyslitelné oddělení
samotného euroregionu od okolního světa, vzhledem k tomu, že krajina je
tvořena souborem systémů, které jsou v mnohých případech nadregionálního
charakteru a není možné je omezit hranicemi.
V průběhu workshopu byly zhotoveny četné analýzy z pohledu přírodní
i kulturní krajiny či historických aspektů, které napomáhaly při hledání systému
v krajině euroregionu. Složení primární krajinné struktury je především z prvků
geosystému a to z geologického podkladu ve formě půdních substrátů,
samotné půdy, horninového reliéfu vytvářející výškovou tvář krajiny, vodstva
60
Il. 5 System neuronów (Oprac. Stehlíková J.)
Obr. 5 Sytém neuronů
Fig. 5 Neural system
Il. 6 Połączenie za pomocą linii, wysepek, mozaiki łąk lub terenów rolniczych
(Oprac. Brzeziński M., Filipovská P., Miller J., Stehlikova J.)
Obr. 6 Propojení pomocí linií, ostrůvků, mozaikou luk či zemědělské krajiny
Fig. 6 Connection by means of lines, islands, a meadow mosaic or agricultural landscape
61
a v neposlední řadě také ovzduší (Miklós & Izakovičová, 1997). Dle definice
primární struktury sem řadíme i původní přírodní vegetaci, která se však
na našem území prakticky nenachází. Je ale nutné mít na paměti že původní
vegetace je logickou prvotní strukturou dnešní krajiny. Z hlediska pochopení
primární struktury krajiny a následné práce v území je nejvýznamnější analýza
georeliéfu oblasti, která přispěla k uvědomění si, že krajina na českém a polském
území není rozdílná jen svou současnou podobou, ale i principy na kterých
vznikala. V oblasti Jeseníků sehrály největší úlohu tektonické pohyby – zdvihy
a poklesy jednotlivých ker a s nimi spjatá erozní činnost tekoucí vody i činnost
ledovců, které tak vytvořily zvrásněnou podobu dnešního Jesenického pohoří,
zatímco polská krajina byla jasně zarovnána ledovcem (Balatka & Kalvoda,
2006) (Obr.3). Na základě tohoto faktu byla vědomě použita mapa stínovaného
reliéfu, která je podkladem pro většinu grafických příloha z níž vychází všechny
navazující prvky primární krajiny tj. pevná fáze (pevný podklad), kapalná fáze
(vodstvo) a plynná fáze (ovzduší). Při pohledu do krajiny si může člověk vymezit
její prostor na tři úrovně vnímání. Zemi (ground-matka nositel života), horizont
nebo také hory – záleží na typu krajiny (landscape- linie nebo také ve formě hor
křivka spojující a gradující do obou stran země i nebe) a nebe (sky-otec jako
dárce ale také i jako ten kdo odebírá a trestá) (Schulz, 2010).
Georeliéf zobrazen stínovaným modelem území jasně ukazuje změnu
formování primární krajinné struktury na hranici Česka a Polska. Podél hranice
vytváří nálevkovité přechody rovinaté polské krajiny do zvlněné české oblasti,
které s největší pravděpodobností umožnily zrod obcí na české straně navzájem
propojených v rámci jednoho údolí. Nálevky tvoří pomyslné koncentrované
vstupy do území.
Sekundární struktura krajiny má výjimečné postavení v geosystémech.
Je to jejich viditelná povrchová část, tvořící bezprostřední hmotné prvky
prostředí života člověka i velkého množství organizmů. Proto je to sféra,
o kterou má člověk nejbezprostřednější zájem, je hlavním cílem změn
struktury krajinného prostředí člověka. Její prvky jsou zároveň hlavními
výslednými prvky návrhů krajinných plánů, jejichž výsledkem je především
návrh na co nejoptimálnější uspořádání právě druhotné struktury krajiny
(Miklós & Izakovičová, 1997). K nejvýznamnějším analýzám z oblasti sekundární
struktury krajiny patří analýza Migračních tras živočichů, rostlin a populace,
vyhledání významných biocenter a sídel v krajině, a charakteristika územního
systému ekologické stability na české straně a krajowa sieć ecologiczna
econet na polské straně. V obou případech se jedná o systém nadregionálních
a regionálních biocenter, které charakterizují uzlové oblasti a migrace mezi
nimi ve formě koridorů, kterým jsme dali pracovní název vzruchy. S ohledem
na charakter a využití krajiny na obou stranách hranice pracovala skupina
s myšlenou nenásilného zahuštění sítě systému ekologické stability (Obr. 4).
Navržený systém je metaforicky převzat z neuronové sítě člověka, ve které
dochází k jednotlivým interakcím mezi neurony pomocí axiomů a k vedení
vzruchů pomocí elektrických impulzů (Novák, 1992) (Obr. 5). Pokud budeme brát
uzly zeleně stávajícího systému jako neurony, tedy jako lokální biocentra, které
je možno propojit pomocí linií, ostrůvků nebo také mozaikou luk či zemědělské
krajiny (Obr. 6), tak je možno tento systém ideově uplatnit právě pro tvorbu
chybějících bio vlásečnic v polské a k posílení v české krajině.
V globálním měřítku území je znatelný krajinný patchwork složený
ze struktur vegetace (lesy, travní porosty, vodní a močálová vegetace), biotopy
živočichů (zoologická složka prvků), využití země (zemědělská část krajiny),
62
technicko-urbanistické struktury (technická díla v krajině), který předurčuje
způsob propojení „neuronovou“ sítí (Obr. 7). Schématicky byly vytvořeny tři
základní typy krajiny, které jsou v řešené oblasti zastoupeny a na základě
jejich charakteru byl zvolen způsob navázání vlásečnic (Obr. 8). Ideové změny
v charakteru krajiny jsou ilustrovány kolážemi (Obr. 9).
Neodmyslitelnou součástí pro pochopení vnímání nejen česko-polského
pohraničí je terciální struktura krajiny, která tvoří prvky a prostorové subsystémy
socioekonomické sféry. Je to soubor nehmotných prvků a jevů v podobě zájmů,
projevů a důsledků činností společnosti a jednotlivých odvětví v krajině, které
jsou krajinoekologicky relevantní, tj. váží se na hmotné prvky prvotní a druhotné
struktury krajiny, mají prostorový projev (jsou prostorově „mapovatelné“)
(Miklós, Izakovičová, 1997). Oblast česko – polského pohraničí v oblasti
euroregionu je do značné míry ovlivněna sledem historických událostí, které se
datují již od konce 9. století, kdy přicházejí první zmínky o Slezsku (Žáček, 2005).
K posledním a dnes nejvíce znatelným událostem, které ovlivnily
běh života na tomto území dochází po skončení války, kdy se hranice vrací
k předmnichovskému stavu a téměř všichni Němci jsou odsunuti. České Slezsko
se stává součástí země Moravskoslezské. Před odsunem Němci představovali
v Českém Slezsku většinu obyvatel. V důsledku odsunu zaniklo, nebo upadlo
mnoho vesnic a města v západní části Českého Slezska se dále nerozvíjela.
Dodnes je na západě Českého Slezska cítit negativní stránka odsunu. V letech
1948-1989 se komunistický režim snažil vymazat jakékoliv povědomí o Slezsku,
proto bylo České Slezsko k 1. lednu 1949 rozděleno mezi Ostravský a Olomoucký
kraj, od roku 1960 je součástí Severomoravského kraje. Od roku 2000 je Slezsko
znovu rozděleno mezi kraje Olomoucký a Moravskoslezský.
Závěr
Jen těžko jsme schopní ovlivnit běh čistě přírodních procesů, které se
okolo nás odehrávají, stejně tak je nemožné zapomenout na dějinné události,
které se na našem životě mnohokrát významně podepisují. Jsou však aspekty
světa okolo nás, které mohou napomoci k přirozenému rozvoji vztahu přírodní
i kulturní krajiny a to vše jedině s ohledem na dlouhodobé časové rozmezí:
stabilizace území – dějinná podstata euroregionu Praděd neumožňuje
rozvoj oblasti na základě tradice či vztahu k místu; kultura se nerozvíjí
na základě rychlého vštěpování či na systému uměle vytvořené podpory,
ale především na dlouhodobém budování; jednoduše řečeno je nutno
vyčkat
prohloubení povědomí o historických událostech v oblasti
rozvoj specifické kulturní krajiny na obou stranách hranice euroregionu
ochrana obzvlášť významných přírodních prvků v krajině, které jsou mnohdy
nejvýznamnějším prvkem lokálních oblastí
věnovat větší pozornost systému neuronů –„Tam kde je cíl, je i cesta“ – a to
nejen v oblasti nahlížení na biologické procesy v území, ale i s ohledem
na procesy antropogenní
63
Ecology and natural environment
– relation between a natural landscape
and a cultural landscape
Jana Stehlíková, Eng. Arch.
VŠB – Technical University of Ostrava
Relations between a natural landscape and a cultural landscape play
a crucial role in the systemic evaluation and subsequently, in forming and
using any area. Everything that surrounds us is a result of historic cooperation
of natural processes and human activity. The very definitions of the terms
landscape, ecology or natural environment suggest that the process of forming
theoretical frameworks must always be a part of an extensive system.
Key words: landscape, culture & nature, landscape character, system,
connection, Euroregion
Introduction
How to define a natural landscape and a cultural landscape in a concise,
yet the right way? In order to better understand and narrow down theoretical
discussions, the terms a natural landscape and a cultural landscape are replaced
with a simple expression – nature & culture, whose basis in terms of etymology
does not differ from the primeval one. The term “nature” stems from the Latin
nasco, nascere, natum; in fact, it is a translation of the Greek word physis – nature,
naturalness, natural landscape. The opposite meaning is represented by
the Czech term “kultura”, from the Latin cultura, denoting the thing which is to
be cultivated (the word comes from the verb collo, collere, multum, which means
to take care of, cultivate, tend, as well as worship – thus the “cult” (Rejzek, 2001),
the noun cultura was used by the Romans to call an agricultural landscape. This
is a sheer dichotomy, which shows the way a human being can understand not
only the material world, but also immaterial ideals. What is the relation then
between those opposing terms?
Theoretical aspects
This situation will be presented in a simplified way. There is a designated
area at our disposal, which has formed a natural landscape over time.
For the purposes of this dissertation, we are going to use the continental
part of our planet. In around 5000 BC (in the territory of Central Europe)
the landscape is for the first time subject to cultivation. Culture developed
together with the increase in the population and its needs. As a consequence
of this situation, the designated area of the primeval natural landscape (primary
structure of the landscape) undergoes transformation over time into a symbolic
economic landscape.
Along with the need for economic development, disharmony appeared
between the natural landscape and the cultural landscape (secondary and
64
Il. 7 Patchwork krajobrazowy i połączenie siecią neuronów (Oprac. Brzeziński M., Filipovská P., Miller J., Stehlikova J.)
Obr. 7 Krajinný patchwork a propojení neuronovou sítí
Fig. 7 Landscape patchwork and neural network connections
Il. 8 Podstawowe typy krajobrazu na analizowanym obszarze i dostęp do nich (Oprac. Brzeziński M., Filipovská P., Miller J.,
Stehlikova J.)
Obr. 8 Základní typy krajiny v území a přístup k nim
Fig. 8 Basic landscape types in the region and possible approaches
65
tertiary structure of a landscape). Areas of clean nature are becoming scarce.
It can be stated that in the area we designated for ourselves, there are few intact
places. In order to achieve specific stability of the system, the ways of improving
the standards of life and prosperity of people, taking into account the capacity
of ecosystems and preserving the natural values and biological diversification
for the present and future generations had to be considered within the T1 time
(Ministerstvo životního prostředí, /Ministry of the Environment/ 2004). To this
end, we began to protect the remaining part of the non-cultural landscape.
We designated relatively undamaged parts of the natural landscape and started
to protect them by establishing strict reserves, in which farming and human
interference are excluded. The permissible conduct while staying in those areas
is regulated by applicable provisions of law.
Due to the radical differences in development of culture in the designated
area in various time periods, it was not possible to assess specific places or areas
on a global scale. Along with the increase of the complexity of the analyzed
system, the possibility of understanding it and providing an explicit description
of the system decreases. In order to propose, for instance, a sort of equivalent
of arithmetic average in mathematics, i.e. a model of the global conduct,
we have to take into account specific places or areas with diverse natural,
cultural and historical characteristics (Fig. 2), which we call lanscape character.
Its evaluation is increasingly required in the decision-making practice.
The aim of the team composed of Petra Filipovská, Marcin Brzeziński
and Jakub Miller was not to refer in detail to the legal framework regarding
environmental protection or landscape assessment, but first and foremost,
to develop a complete understanding and determine all of the relations
that exist in a given area.
The study followed the below-described theoretical aspects:
designating the subject area of the study,
assessing the formation and current topography of the natural landscape
(primary structure of the landscape) and its formalization,
characteristics of the cultural elements of the landscape (secondary
structures of the landscape) and their interrelations, comparison
of the Czech and Polish legislative approach towards interference
with the landscape,
historic relations within the designated area (tertiary structure
of the landscape),
a project of the approach to the area, including the nature & culture relation
on a global scale, followed by establishment of detailed aspects.
Graphic designs were drawn up chronologically, including the subject
question on the global, regional and local levels. A project of procedures used
for the landscape purposes was prepared in detail.
Relationship between a natural landscape and a cultural
landscape in the Praděd Euroregion
At first, the subject area was designated within the Praděd Euroregion /
Polish: Pradziad; Czech: Praděd/ the borderland between the Czech Republic
and Poland, which covers a part of the Opole Voivodeship on the Polish side
and the Moravian-Silesian Region on the Czech side. As the works progressed,
the area was extended by adding a town called Zlaté hory, which lies in
66
the territory of the Olomouc Region. Sociological perception of the landscape
and its use in both territories is different, which entails also a different approach
of the society. A clear-cut division of the landscape into Polish and Czech is
a cursory process, since there has always been interaction between the two
sides in the form of watercourses, animal and plant migration, as well as
political regime and population. Similarly difficult seems to be separation
of the Euroregion as such from the surrounding world, since a landscape
is created through a set of systems, which in many cases have supra-regional
character and cannot be classified within one category.
During the workshops, numerous analyses regarding the natural
and cultural landscape or historical aspects were prepared, which helped
in searching for the system in the landscape of the Euroregion. The primary
structure of the landscape is mostly composed of elements of the geologic
system, thus, of the geological foundation in the form of soil substrates,
the soil itself and the mountainous topography, constituting the height
of the landscape, as well as waters and air (Miklós & Izakovičová, 1997).
The definition of the primary structure suggests that also the primeval
vegetation is classified here, which in our area practically does not occur.
It should, however, be noted that primeval vegetation is indigenous structure
of the contemporary landscape. In order to understand the primary structure
of the landscape and the work on this area, it is necessary to take into account an
analysis of the landscape topography, which shows that the landscape both on
the Polish and Czech sides differs not only in terms of contemporary appearance,
but also the principles on which it was formed. In the area of Jeseníky,
the biggest role was played by tectonic movements – uplift and subsidence
of crusts and the related erosive activity of the flowing water as well as
the activity of glaciers, which also created the rugged form of the present
mountains Jesenické pohoří, whereas the Polish landscape was flattened
by a glacier (Balatka & Kalvoda, 2006) (Fig. 3). With respect to the above, a map
with shadowed landforms was used, which constituted the basis for the larger
part of geographical documentation, from which all the related elements
of the primary landscape are derived, i.e. solid phase (solid foundation), liquid
phase (water) and gas phase (air). In the landscape perception process, people
can distinguish three levels. The earth (mother – life carrier), horizon or also
mountains – depending on the type of landscape (a line or a curve in the form
of mountains connecting the sky and the earth) and the sky (father as the giver,
but also the one which takes away and punishes) (Schulz, 2010).
The topography of the landscape presented in the shadowed model
of the area explicitly shows the change in primary landscape structure formation
on the borderland between the Czech Republic and Poland. Along the border
it forms a funnel-like passages from the Polish flatland to the undulating Czech
part, which most probably enabled the establishment of towns on the Czech
connected within one valley. The funnels create concentrated entrances
to the area.
The secondary structure of the landscape takes up a special place
in geologic systems. It constitutes a visible, surface part, which creates direct
material elements of environment for human beings and a high number
of organisms. It is thus a zone, which a human being is interested in the most
and it constitutes the main aim of changes in the structure of the human
environment landscape. Its elements are also the main resulting elements
of landscape map projects, whose effect is, first of all, a design of the most
67
optimal development of the derivative landscape structure (Miklós
& Izakovičová, 1997). The most important analyses of the secondary landscape
structure include an analysis of animal, plant and population migration routes,
searching for crucial biocentres and habitats within the landscape, as well
the characteristics of the territorial system of ecological stability on the Czech
side and the national ecological network Econet on the Polish side. In both
cases it refers to the system of supra-regional and regional biocentres, which are
characterized by the occurrence of nodal regions and migration between them
enabled by the passages which we called transmitters. Due to the nature and
the use of the landscape on both sides of the border, the aim of the group was
non-aggressive condensation of the ecological stability system network (Fig. 4).
The proposed system was based on the neural network of a human being,
in which there is interaction between the neurons by means of axons, as well
as the operation of transmitters with the use of electric pulses (Novák, 1992)
(Fig. 5). If the nodes of greenery of the existing system will be perceived as
neurons and therefore, as local biocenters, which can be connected by a line,
islands, a meadow mosaic or an agricultural landscape (Fig. 6), this system may
ideologically be used for creating the missing bio-vessels in the Polish landscape
and in the process of their strengthening on the Czech side.
In global terms, the landscape is perceived as a patchwork composed
of structures of vegetation (forests, grasslands, water and marsh vegetation),
biotype of animals (zoological components), the use of land (agricultural part
of the landscape), as well as technical and urban structures (technical elements
in the landscape), which determines the connections in the “neural” network
(Fig. 7). Three basic types of landscape have been created schematically,
which occur in the subject area and on the basis of their character, the way
of connecting the vessels was selected. Ideological changes in the landscape
character have been illustrated in collages (Fig. 9).
In order to understand, among other things, the Czech-Polish borderland,
a tertiary structure of the landscape is needed, which forms elements and
spatial subsystems of the socio-economic zone. It is a set of immaterial elements
and phenomena in the form of interests, manifestations and consequences
of societies activity, as well as particular branches in the landscape, which
are essential in terms of the landscape and ecology, i.e. they are related to
the material elements of the primary and secondary structure of the landscape,
they have a spatial form (are spatially “reproducible”) (Miklós & Izakovičová,
1997). The area of the borderland between the Czech Republic and Poland on
the Euroregion territory was highly influenced by historic events, dating back
to the end of the IX century, when the Silesia was first mentioned (Žáček, 2005).
The last and the most noticeable events nowadays which had an impact
on the life in this area were after the war when the borders returned to their
state before the Munich agreement and almost all of the Germans were
displaced. The Czech Silesia became a part of the Moravian-Silesian Region.
Before their displacement, Germans constituted a majority of the population
in the Czech Silesia. As a result of their displacement many villages disappeared
or collapsed and the cities in the western part of the Czech Silesia did not
develop. Today in the western part of the Czech Silesia you can observe
the negative result of the displacement. In the years 1948–1989 the communist
regime attempted to remove any awareness regarding the Silesia, therefore
on 1 January 1949 the Czech Silesia was divided into the Olomouc and Ostrava
regions and since 1960 it has been a part of the North Moravia. Since 2000
Il. 9 (str. 69) Kolaże
Stehlikova J.)
Obr. 9 (str. 69) Koláže
Fig. 9 (p. 69) Collages
68
69
the Silesia has been again divided between the Olomouc and the MoravianSilesian regions.
Conclusions
It is very difficult to change the course of purely natural processes, which
take place among us, just as it is impossible to forget the historic events which
often influence our lives. However, there are certain aspects of the surrounding
world, which may help in the natural development of the relations between
natural and cultural landscapes considering, at the same time, a long-term
perspective:
area stabilization – the historic character of the Praděd Euroregion
(Pradziad) hinders the development of the area based on the tradition or
attachment to the place; culture does not develop on the basis of quickly
instilling or artificially establishing a support system, but first and foremost,
on the long-term development; in other words, we still need to wait
deepening the awareness of historic events in the region
development of a specific cultural landscape on both sides of
the Euroregion
protection of particularly important natural elements in the landscape,
which often constitute the most important element of the local areas
more attention should be paid to the system of neurons – “The aim is always
accompanied by the way” – not only by taking a look at biological processes
in this region, but also by taking into account anthropogenic processes.
70
Możliwości rozwoju gospodarczego
przygranicznego fragmentu
Euroregionu Pradziad
Dr inż. arch. Marcin Spyra,
Tekst podsumowuje prace projektowe, których tematyka dotyczyła
możliwości rozwoju gospodarczego przygranicznego fragmentu Euroregionu
Pradziad. Opisane wyniki prac wskazują na konieczność wzmacniania spójności
wewnętrznej i zewnętrznej regionu. Ponadto proponuje się, na etapie dalszego
opracowywania dokumentów dotyczących rozwoju całego Euroregionu,
zastosowanie elastycznej strategii projektowej „krok po kroku”.
Słowa kluczowe: Rozwój gospodarczy, Euroregion Pradziad
Wstęp
Od początku lat 90. XX wieku dyskusja na temat planowania rozwoju
pogranicza polsko – czeskiego nabrała nowej dynamiki. Kolejno obowiązującymi
dla tego obszaru dokumentami planistycznymi były „Studium koordynacji
rozwoju pogranicza polsko – czeskiego” (1993), aktualizacja tego dokumentu
z roku 1996/97, „Strategia rozwoju pogranicza polsko – czeskiego” (2000)
oraz aktualne „Studium rozwoju pogranicza polsko – czeskiego” (2006).
Transformacja gospodarcza, zapoczątkowana w latach 90. XX wieku,
zaowocowała między innymi problemami związanymi ze skurczeniem się rynku
pracy, czy też globalizacją. W wielu przypadkach odbiło się to niekorzystnie
na krajobrazie pogranicza. Z drugiej strony otworzyły się nowe możliwości
rozwojowe oferowane przez postępującą integrację europejską. Ta dynamiczna
sytuacja nakłania do ciągłej pracy nad strategiami rozwojowymi obszaru
pogranicza oraz zlokalizowanych tu Euroregionów.
Tekst podsumowuje kilkumiesięczne prace projektowe związane
z wybranymi zagadnieniami rozwoju ekonomicznego i transgranicznej
współpracy instytucjonalnej przygranicznej części Euroregionu Pradziad.
Zadana tematyka jest bardzo rozległa i zahacza o różnorakie aspekty począwszy
od kultury poprzez rozwój turystyki i wsparcie instytucjonalne dla nowych
inicjatyw gospodarczych, a na zagadnieniach infrastrukturalnych skończywszy.
Wszystkie te aspekty kształtują naturalny, zbudowany i kulturowy krajobraz
Euroregionu oraz jego przygranicznej części.
Metoda badawcza
Obszar projektu obejmuje styk Powiatu Prudnickiego i Okresu Bruntal
oraz polską gminę Głuchołazy i czeskie gminy Zlaté Hory i Mikulovice. Projekt
realizowany był od stycznia 2013 do czerwca 2013 w polsko – czeskiej grupie
kierowanej przez Autora, a składającej się z Pauli Karpezo, Justyny Porowskiej,
Dawida Pyki i Martina Struhali.
71
Praca projektowa oparta była na etapach:
zgromadzenie danych i informacji dotyczących obszaru projektowego
(styczeń – marzec 2013),
synteza zgromadzonych informacji – zrozumienie problemu projektowego,
wstępne propozycje projektowe i ich konsultacje (warsztaty projektowe
w Prudniku od 18 do 22 marca 2013),
propozycje konkretnych rozwiązań projektowych (kwiecień – czerwiec
2013) i ich konsultacje (strona internetowa, konferencja w Głogówku
27 czerwca 2013).
Każdy etap był dokumentowany na stronie internetowej:
Przyjęta metoda projektowa odnosi się do schematu badań typu foresight:
thinking, debating, shaping (Kuciński, 2006, Jasiński) oraz wpisuje się w coraz
szerzej dyskutowany nurt prowadzenia badań związanych z architekturą
krajobrazu research through designing (Lenzholzer, Duchhart & Koh, 2013). Zaletą
powyższej metody projektowej jest również wspieranie procesu budowania
„klimatu zaufania” jako podstawowego elementu tworzącego się społeczeństwa
obywatelskiego Euroregionu Pradziad1.
W celu właściwego osadzenia zaproponowanych wstępnych rozwiązań,
zespół projektowy w okresie od kwietnia do maja 2013 zgromadził dodatkowe
informacje na temat lokalizacji podmiotów gospodarczych na obszarze
projektowym, a związanych z sektorem wytwórczym, przetwórczym
oraz usługowym (Il. 1). Metoda pozyskiwania informacji została oparta
o kwerendę internetową (Bonnenberg, 2012). Informacje pozyskano przy
pomocy stron internetowych: wikimapi, Google Earth, Panoramy Firm
oraz Polskich Książek Telefonicznych.

Rezultaty
Rozwój ekonomiczny regionu jest, zdaniem członków grupy projektowej,
związany z:
Koniecznością tworzenia nowych (i nowoczesnych wpisujących się
w ideę zrównoważonego rozwoju) miejsc pracy
Zwiększeniem dostępności usług, szkolnictwa i miejsc pracy
skoncentrowanych w największych miastach analizowanego obszaru
Zatrzymaniem odpływu ludności
Odpowiedzią na zdefiniowane problemy są zaproponowane
działania projektowe, które zostały pogrupowane i opisane w tabeli 1.
Część zaproponowanych działań projektowych pokrywa się z realizowanymi
od kilku lat inicjatywami (np. Regionalny Inkubator Przedsiębiorczości
w Prudniku). Propozycje innych działań oparte są na wzmacnianiu realizowanych
na obszarze Euroregionu Pradziad różnorodnych projektów (np. system
informacji turystycznej, rozwój infrastruktury turystycznej).
„Klimat zaufania” jest ważnym wyznacznikiem sprawnie działającej demokracji. Jest to związane
z zaufaniem do polityki, ale również z zaufaniem do transparentnego procesu planowania
przestrzennego. Określenie „klimat zaufania” związane jest z pojęciem „kultury zaufania”
czyli „rozpowszechnionymi w zbiorowości regułami normatywnymi, wymagającymi ufności
i wiarygodności, egzekwowanymi przez sankcje społeczne” (Sztompka, 2007).
1
72
Grupa proponowanych działań
Opis
Społeczeństwo
obywatelskie
A. Lokalny lider – powołanie osoby / instytucji, działającej w skali gminy,
odpowiedzialnej za gromadzenie wartych realizacji pomysłów związanych z rozwojem
regionu i poszukiwaniem możliwych źródeł ich finansowania
B. Czesko – polskie inkubatory kultury (Il. 2) – instytucje koordynujące i wspierające
nowe polsko – czeskie inicjatywy kulturalne (organizacja transgranicznych wydarzeń
kulturalnych, realizacja projektów artystycznych, tworzenie dogodnych warunków
do pracy artystów)
C. E – praca – wspieranie rozwoju pracy zdalnej, wykonywanej w domu, w ramach
wynajmowanej cyklicznie, na krótki okres powierzchni biurowej, bądź też
w przestrzeni publicznej miast
Infrastruktura
Turystyka
D. Atrakcyjna podróż (Il. 3) – wytyczenie i promowanie atrakcyjnych krajobrazowo tras
pokonywanych przy pomocy transportu publicznego, rowerów, czy też transportu
samochodowego
E. Szybka podróż (Il. 3) – polepszenie jakości (prędkości, częstotliwości) połączeń
komunikacją publiczną i prywatną, likwidacja tzw. wąskich gardeł oraz uzupełnianie
brakujących połączeń transgranicznych. W ramy tego działania wpisują się:
rewitalizacje dworców kolejowych (np. dworzec w Prudniku) oraz szlaków kolejowych,
remonty i unowocześnienia dróg lokalnych, poszukiwanie możliwości podłączenia
obszaru projektowego do istniejących europejskich korytarzy transportowych
(w szczególności korytarz III Berlin / Drezno – Kijów oraz korytarz VI Gdańsk
– Warszawa – Brno)
F. Kompleksowy system informacji turystycznej (Il. 4) – jednolity dla całego
obszaru transgranicznego, atrakcyjny wizualnie system, którego rozwój oparty
byłby o wzmacnianie istniejących rozwiązań i poszukiwanie nowych pomysłów
na rozwój turystyki (np. wytyczanie i scalanie istniejących polskich i czeskich
szlaków turystycznych, intensywną promocję miejsc wartych odwiedzenia).
W ramach tego działania zaproponowano stworzenie charakterystycznego systemu
„przestrzennych znaków” pełniących rolę użytkową, informacyjną, promocyjną
regionu oraz przyczyniających się do procesu rewitalizowania wybranych przestrzeni
publicznych.
G. Narciarstwo – rozwój sportów zimowych (w szczególności narty biegowe i zjazdowe);
promocja po stronie polskiej terenów narciarskich położonych w Czechach (okolice
Złotych Gór).
Miejsca
pracy
H. Czesko – polskie inkubatory przedsiębiorczości – instytucje wspierające rozwój
nowych przedsiębiorstw, stymulujące transfer wiedzy, zlokalizowane na obszarze
projektowym w jego głównych miastach (np. istniejący Regionalny Inkubator
Przedsiębiorczości w Prudniku). Instytucja taka powinna wspierać powstawanie
i rozwój nowych firm oraz ułatwiać i upraszczać współpracę pomiędzy czeskimi
i polskimi podmiotami gospodarczymi i naukowymi. Ponadto powinna stymulować
rozwój trans granicznego rynku pracy (aspekty związane m.in. z różnicami w legislacji,
systemami podatkowymi, opieką zdrowotną, ubezpieczeniami, monitorowaniem
i informowaniem o trans- granicznym rynku pracy)
I. Klastry trans graniczne – horyzontalna w swoim układzie sieć współpracujących
ze sobą czeskich i polskich podmiotów gospodarczych, związanych z określonym
sektorem (np. sektor piwowarski, sektor rolny)
J. Promocja lokalnych produktów (Il. 5) – promocja dotyczyłaby produkowanych
na przedmiotowym obszarze produktów rolniczych, tekstylnych, czy też rzemieślniczych.
Mogłaby zostać stworzona specyficzna „marka” lokalnego produktu, która przyczyniła
by się nie tylko do rozwoju gospodarczego, ale i do promocji całego Euroregionu.
Tab. 1 Zestawienie proponowanych działań projektowych
73
Zaproponowane działania projektowe zostały przeanalizowane
w kontekście zapisów „Studium zagospodarowania przestrzennego pogranicza
Polsko-Czeskiego” (Tab. 2). Przywołane Studium jest obowiązującym
dokumentem określającym wytyczne związane z prowadzeniem czesko-polskiej
polityki rozwojowej, a w tym planowaniem przestrzennym obszaru pogranicza.
Cele i pola działań strategicznych dla pogranicza
polsko-czeskiego
Odniesienie do wybranych rozdziałów
Studium (numer rozdziału, i jego tytuł)
Proponowane
działania projektowe
Cel 1: wzmacnianie spójności zewnętrznej obszaru pogranicza polsko-czeskiego
II.3.4. Gospodarka i problem bezrobocia
A. Lokalny lider
III.1.1. Znaczenie powiązań zewnętrznych
dla prawidłowego funkcjonowania obszaru
pogranicza
D. Atrakcyjna podróż
III.1.3.1. Zewnętrzne powiązania
komunikacyjne i oddziaływanie europejskich
korytarzy transportowych na obszar
pogranicza
E. Szybka podróż
H. Czesko-polskie inkubatory
przedsiębiorczości
III.1.3.3. Gospodarka oparta na wiedzy
Cel 2: Wzmacnianie spój
ności wewnętrznej obszaru
pogranicza polsko-czeskiego
III.2.2. Powiązania komunikacyjne obszaru
pogranicza
III.2.5. Działalność produkcyjna
III.2.6. Turystyka i wypoczynek
Via Montana – spójny system turystycznych
tras samochodowych przebiegających
na pograniczu polsko-czeskim w obrębie
Sudetów.
D. Atrakcyjna podróż
F. Kompleksowy
system informacji turystycznej
G. Narciarstwo
H. Czesko-polskie inkubatory
przedsiębiorczości
I. Klastry trans-graniczne
J. Promocja lokalnych produktów
Cel 3: Ochrona i przywracanie wartości zasobom naturalnym i kulturowym
III.3.5. Ochrona zasobów kulturowych (w tym
krajobrazu kulturowego)
B. Czesko – polskie inkubatory
kultury
Tab. 2 Odniesienie proponowanych działań projektowych do zapisów „Studium zagospodarowania
przestrzennego pogranicza Polsko – Czeskiego”
Proponowane działania projektowe zostały uporządkowane w formie
matryc odnoszących się do części czeskiej i polskiej analizowanego
obszaru. Matryce określają ich związek z naturalnymi ekosystemami, wpływ
na społeczeństwo obywatelskie oraz proponowaną lokalizację w skali
analizowanego obszaru, gminy / miasta oraz wybranych miejsc (Il. 6 i 7).
Dyskusja i podsumowanie
Podsumowując warto zwrócić uwagę na dwa aspekty, które będą mieć
wpływ na dalsze planowanie rozwoju pogranicza czesko-polskiego, a w tym
przedmiotowego obszaru:
74

Czy faktem stanie się przesuwanie środka ciężkości pogranicza
czesko--polskiego w kierunku tworzącego się nowego europejskiego
makroregionu Regionu Dunaju (Gniazdowski, Strážay, 2011)?
Czy właściwą platformą do realizacji transgranicznej strategii rozwojowej
powinien być Euroregion, czy też tworzące się od kilku lat na obszarze
pogranicza czesko-polskiego Europejskie Ugrupowania Współpracy
Terytorialnej (EUWT)?
Opracowany projekt wskazuje na kilka istotnych wytycznych możliwych
do wykorzystania podczas dalszych prac nad strategią rozwojową całego
Euroregionu Pradziad:
Konieczność stosowania w pracach planistycznych elastycznej strategii „krok
po kroku”, w której większy nacisk położony jest na planowanie procesu
przemian, niż na przewidywanie jego końcowych efektów (Perkmann, 2003).
Opracowywana strategia rozwojowa powinna być stale omawiana
na poziomie zainteresowanych podmiotów publicznych, prywatnych
oraz mieszkańców. W ramy planowanych akcji mogą być włączone opisane
powyżej działania projektowe (Il. 8).
Konieczność dalszego wzmacniania spójności wewnętrznej obszaru
(oraz całego Euroregionu) poprzez rozwój przedsiębiorczości
mieszkańców, nieustanną pracę nad marką regionu (lokalna kultura,
lokalne produkty, turystyka). Proces ten powinien być oparty na bazie
nieustannie wzmacnianego społeczeństwa obywatelskiego rozumianego
jako wspólnota aktywnych obywateli, zaangażowanych politycznie
i obdarzających się wzajemnie zaufaniem (Sztompka, 2007)
Konieczność dalszego wzmacniania spójności zewnętrznej obszaru
(oraz całego Euroregionu) poprzez dostosowanie do nowych inicjatyw
europejskich (polityka spójności, tworzenie makroregionów, tworzenie
Il. 1 Rezultaty kwerendy
internetowej
(Oprac. Karpezo P.,
Porowska J., Pyka D.,
Spyra M., Struhala M.)
Obr. 1 Výsledky rešerše
na internetu
Fig. 1 Results of the
Internet Research Query
75
Il. 2 Czesko-Polskie inkubatory kultury (Oprac. Karpezo P., Porowska J., Pyka D., Spyra M., Struhala M.)
Obr. 2 Česko–polské kulturní inkubátory
Fig. 2 Czech-Polish Culture Incubators
Il. 3 Atrakcyjna i szybka podróż – rewitalizacji dworca kolejowego w Prudniku (Oprac. Karpezo P.,
Porowska J., Pyka D., Spyra M., Struhala M.)
Obr. 3 Atraktivní a rychlá cesta – revitalizace železničního nádraží v Prudniku
Fig. 3 Attractive and Fast Journey – Railway Station Redevelopment in Prudnik
76
europejskiej sieci transportowej TEN-T2, projekt kanału Dunaj – Odra – Łaba)
oraz prowadzenie właściwej polityki lobbingowej w skali kraju.
Literatura:
Bonnenberg W. (2012) Zastosowanie kwerendy internetowej do diagnozy
rozkładu przestrzennego usług na terenie Aglomeracji Poznańskiej.
Materiały Międzynarodowej Konferencji Naukowej ULAR 6, Gliwice
Gniazdowski M., Strážay T. (2011). Strategia Unii Europejskiej dla regionu Dunaju.
Implikacje dla Polski i Grupy Wyszehradzkiej. Warszawa: Ośrodek Studiów
Wschodnich im. Marka Karpia
Jasiński L.J. Treść i przykłady badań typu foresight . Tekst dostępny na stronie
programu Narodowy Program Foresight Polska 2020. Dostępne na:
http://foresight.polska2020.pl/cms/pl/publications/artykuly
Kuciński J. (2006). Organizacja i prowadzenie projektów foresight w świetle
doświadczeń międzynarodowych. Warszawa: IPPT
Lenzholzer, S., Duchhart, I., & Koh, J. (2013). “Research through designing”
in landscape architecture. Landscape and Urban Planning, 113, 120–127.
Ministerstwo Budownictwa Rzeczypospolitej Polskiej. Departament Ładu
Przestrzennego i Architektury. Ministerstvo pro místní rozvoj české
republiky. Odbor územních vazeb (2006). Studium zagospodarowania
przestrzennego pogranicza polsko-czeskiego. Wrocław – Praga
Perkmann M (2003). Cross-Border Regions in Europe. European Urban And
Regional Studies 10, 153–171
Sztompka P. (2007). Zaufanie. Fundament społeczeństwa. Kraków: Wydawnictwo
Znak
Porównaj: http://ec.europa.eu/transport/themes/infrastructure/index_en.htm
2
77
Možnosti hospodářského rozvoje
příhraničního fragmentu
Euroregionu Praděd
Dr. Ing. arch. Marcin Spyra,
Opolská polytechnika
Tento text shrnuje projektové práce, jejichž tématika se týkala možností
hospodářského rozvoje příhraničního fragmentu Euroregionu Praděd. Popsané
výsledky prací poukazují na nutnost posilování vnější i vnitřní soudržnosti
regionu. Navíc je zde navrženo, aby v rámci etapy dalšího zpracovávání
dokumentace týkající se rozvoje celého euroregionu byla použita pružná
projektová strategie „krok za krokem”.
Klíčová slova: hospodářský rozvoj, Euroregion Praděd
Úvod
Od začátku 90. let 20. století diskuse na téma plánování rozvoje
polsko-českého pohraničí nabrala novou dynamiku. Závaznými dokumenty pro
tuto plánovací oblast byly postupně Studie koordinace rozvoje polsko-českého
pohraničí (1993), aktualizace tohoto dokumentu z roku 1996/97, Strategie
rozvoje polsko-českého pohraničí (2000) a aktuální Studie rozvoje polskočeského pohraničí (2006). Hospodářská transformace, započatá v 90. letech
20. století přinesla mimo jiné problémy spojené se zmenšujícím se pracovním
trhem, jakož i s globalisací. V mnoha případech to mělo i své negativní důsledky
pro pohraniční oblast. Nicméně otevřely se také nové možnosti rozvoje, které
přinesla prohlubující se evropská integrace. Tato dynamická situace pobízela
k neustálé práci na rozvojových strategiích oblasti pohraničí a zde lokalizovaných
euroregionů.
Text shrnuje několikaměsíční projektové práce spojené s vybranými
otázkami ekonomického přeshraničního rozvoje přeshraniční institucionální
spolupráce příhraniční části euroregionu Praděd. Zadaná tematika je velmi
obšírná a dotýká se různých hledisek, kulturou počínaje, přes rozvoj turismu
a institucionální podporu pro nové hospodářské iniciativy a na otázkách
infrastruktury konče. To vše se podílí na vytváření přírodní i kulturní krajiny
příhraniční oblasti euroregionu.
Výzkumná metoda
Projekt ve své šíři zahrnuje styk okresů Prudnik a Bruntál a polskou
obec Głuchołazy, jakož i české obce Zlaté Hory a Mikulovice. Projekt probíhal
od ledna 2013 do června 2013 v polsko-české skupině řízené autorem
a členy skupiny byli: Paula Karpezová, Justyna Porowská, Dawid Pyka,
a Martin Struhala.
78
Projektová práce probíhala v těchto etapách:
sběr dat a informací týkajících se oblasti zahrnuté projektem
(leden – březen 2013),
analýza sebraných informací – pochopení projektové otázky,
vstupní projektové návrhy a jejich konsultace (projektové workshopy
v Prudniku od 18. do 22. března 2013),
návrhy konkrétních projektových řešení (duben – červen 2013) a jejich
konsultace (webová stránka, konference v Głogówku 27. června 2013).
Každá etapa byla dokumentována na webové stránce:
Použitá projektová metoda vychází ze schématu výzkumu typu foresight:
thinking, debating, shaping (Kuciński, 2006, Jasiński) a řadí se do stále více
diskutovaného proudu provádění výzkumů spojených s architekturou krajiny
research through designing (Lenzholzer, Duchhart & Koh, 2013). Předností výše
uvedené projektové metody je rovněž podpora procesu vytvoření „atmosféry
důvěry” jakožto základního prvku vznikající občanské společnosti Euroregionu
Praděd1.
Za účelem správného pochopení navržených výchozích řešení, projektová
skupina v období od dubna do května 2013 shromáždila dodatečné informace
týkající se lokalizace hospodářských subjektů v oblasti dané projektem,
a spojených z výrobním, zpracovatelským a terciárním sektorem (Obr. 1). Metoda
získávání informací vycházela z rešerše internetu (Bonnenberg, 2012). Informace
byly získány z webových stránek: wikimapi, Google Earth, Panoramy Firm
a Polskich Książek Telefonicznych (Polský telefonní seznam).

Výsledky
Ekonomický rozvoj regionu je, dle názoru členů projektové skupiny,
spojen s:
Nutností vytvoření nových (moderních a souvztažných s ideou trvale
udržitelného rozvoje) pracovních míst
Zvětšením dostupnosti služeb, školství a pracovních míst soustředěných
v největších městech zkoumané oblasti
Zastavením odchodu obyvatelstva
Odpovědí na definované otázky jsou navržené projektové kroky, které jsou
utříděné a popsané v tabulce 1. Část navržených projektových kroků se shoduje
s iniciativami probíhajícími již několik let (např. Regionální podnikatelský
inkubátor v Prudniku – Regionalny Inkubator Przedsiębiorczości w Prudniku).
Návrhy jiných kroků se zakládají na posilování různorodých projektů
probíhajících v oblasti euroregionu Praděd (např. systém turistické informace,
rozvoj turistické infrastruktury).
„Atmosféra důvěry” je důležitým ukazatelem dobře fungující demokracie. Má to souvislost
s důvěrou vůči politice, ale rovněž s důvěrou k transparentnímu procesu územního plánování.
Termín „atmosféra důvěry” je spojen s pojmem „kultura důvěry” čili s „v kolektivu rozšířenými
normativními pravidly, které předpokládají důvěru a důvěryhodnost, jež jsou společensky
sankcionované” (Sztompka, 2007).
1
79
Il. 4 Atrakcyjny krajobraz jako podstawa rozwoju turystyki (Oprac. Karpezo P., Porowska J., Pyka D.,
Obr. 4 Atraktivní krajina jako základ rozvoje turismu
Fig. 4 Attractive Landscape as the Grounds for Tourism Development
Il. 5 Promocja lokalnych produktów rolnych – propozycja rewitalizacji gospodarstwa rolnego
(Oprac. Karpezo P., Porowska J., Pyka D., Spyra M., Struhala M.)
Obr. 5 Propagace místních zemědělských výrobků – návrh revitalizace zemědělství
Fig. 5 Local Agricultural Products Publicity – Recommendations for Agricultural Redevelopment
80
Skupina
navrhovaných
kroků
Popis
Občanská
společnost
A. Lokální lídr – jmenování osoby / instituce, působící na úrovni obce, odpovědné za
shromažďování nápadů, které stojí za to realizovat a které jsou spojené s rozvojem
regionu, hledání možných zdrojů financování
B. Česko–polské inkubátory pro kulturu (Obr. 2) – instituce koordinující a podporující
nové polsko–české kulturní iniciativy (organizování přeshraničních kulturních událostí,
realisace uměleckých projektů, tvoření příznivých podmínek pro práci umělců)
C. E – práce – podpora rozvoje práce na dálku – prováděné doma, v rámci cyklicky
pronajímaných, na krátkou dobu kancelářských prostor, nebo také ve veřejném
prostoru měst
Infrastruktura
D. Atraktivní výlet (Obr. 3) – vytýčení a propagace krajinářsky atraktivních tras, které lze
projíždět veřejnou dopravou, cyklisticky anebo automobily
E. Rychlá cesta (Obr. 3) – zlepšení kvality (rychlosti, frekvence) spojení veřejnou
a soukromou dopravou, odstranění tzv. kritických bodů a doplnění chybějících
pohraničních spojení. K těmto krokům patří: revitalizace železničních nádraží (např.
nádraží v Prudniku) a železnic, opravy a modernizace místních komunikací, hledání
možností spojení oblasti projektu se stávajícími evropskými dopravními koridory
(zvláště koridor III Berlin / Drážďany – Kyjev a koridor VI Gdaňsk – Varšava – Brno)
Turistika
F. Komplexní systém turistické informace (Obr. 4) – pro celou přeshraniční oblast
jednotný, vizuálně atraktivní systém, jehož rozvoj by se opíral o posilování stávajících
řešení a hledání nových nápadů týkajících se rozvoje turismu (např. vytyčování
a spojování existujících polských a českých turistických stezek, intensivní propagace
míst, která stojí za to navštívit). V rámci tohoto kroku bylo navrženo vytvoření
charakteristického systému „prostorových značek”, které plní užitkovou, informační,
propagační roli ve prospěch regionu a které se přičiňují k procesu revitalizace
některých veřejných míst.
G. Lyžařství – rozvoj zimních sportů (zvláště běžky a sjezdové lyžování); na polské straně
propagace lyžařských tras nacházejících se v Česku
(okolí Zlatých Hor).
Pracovní místa
H. Česko–polské podnikatelské inkubátory – instituce podporující rozvoj nových
podniků, stimulující transfer znalostí, nacházející se v oblasti projektu v jeho
nejvýznamnějších městech (např. existující Regionální podnikatelský inkubátor
v Prudniku). Taková instituce by měla podporovat vznik a rozvoj nových firem
a ulehčovat a zjednodušovat spolupráci mezi českými a polskými hospodářskými
a vědeckými subjekty. Navíc by měla stimulovat rozvoj přeshraničního pracovního
trhu (aspekty spojené mimo jiné s právními rozdíly, daňovými systémy, zdravotní péčí,
pojištěním, monitorováním a informováním o přeshraničním pracovním trhu)
I. Přeshraniční klastry – horizontální síť spolupracujících českých a polských
hospodářských subjektů, spojených s určeným vymezeným sektorem (např. sektor
pivovarnictví, zemědělství)
J. Propagace místních výrobků (Obr. 5) – ve zmíněné oblasti by se propagace týkala
zemědělských textilních nebo řemeslnických výrobků. Mohla by být vytvořena
specifická „značka” místního produktu, která by napomohla nejen hospodářskému
rozvoji, ale i propagaci celého euroregionu.
Tab. 1 Soupis navrhovaných projektových kroků
Navrhované projektové kroky byly analyzovány v kontextu „Studie
územního plánu polsko–českého pohraničí” (Tab. 2). Tato studie je
obligatorním dokumentem vymezujícím směrnice spojené s prováděním
česko–polské politiky rozvoje, a v tom i územního plánování pohraniční
oblasti.
Cíle a strategické oblasti
působnosti pro polsko–
české pohraničí
Vztah k vybraným kapitolám Studie
Navrhované projektové
kroky
Cel 1: posilování vnější
koherence oblasti polsko–
českého pohraničí
II.3.4. Hospodářství a problematika
nezaměstnanosti
III.1.1. Význam vnějších souvislostí pro správné
fungování pohraniční oblasti
III.1.3.1. Vnější komunikační spoje a vliv
evropských dopravních koridorů na oblast
pohraničí
III.1.3.3. Hospodářství opírající se o znalosti
A. Lokální lídr
D. Atraktivní výlet
E. Rychlá cesta
H. Česko–polské
podnikatelské inkubátory
Cel 2: posilování vnitřní
koherence oblasti polsko–
III.2.2. Komunikační spojení oblasti pohraničí
III.2.5. Výrobní činnost
III.2.6. Turismus a odpočinek
Via Montana – koherentní systém turistických
automobilových tras probíhajících v polsko–
českém pohraničí v oblasti Sudet.
D. Atraktivní výlet
F. Komplexní systém turistické
informace
G. Lyžařství
H. Česko–polské podnikatelské
inkubátory
I. Přeshraniční klastry
J. Propagace místních
výrobků
Cel 3: Ochrana
a obnovování hodnot
kulturních a přírodních
statků
III.3.5. Ochrana kulturních statků (včetně
kulturní krajiny)
B. Česko–polské kulturní
inkubátory
Tab. 2 Vztah navrhovaných projektových kroků k závěrům ve Studiu územního plánu polsko–
Navrhované projektové kroky byly uspořádány ve formě matric
vztahujících se k české a polské části analyzované oblasti. Tyto matrice
vymezují souvislosti s přírodními ekosystémy, jejich vliv na občanskou
společnost a navrhované umístění v rámci analyzované oblasti, obce /
města a vybraných míst (Obr. 6 a 7).
Diskuse a resumé
V rámci shrnutí je žádoucí soustředit pozornost na dvě hlediska,
která budou ovlivňovat další plánování rozvoje polsko–českého pohraničí,
jakož i předmětné oblasti:

Stane se skutečností posun těžiště česko–polského pohraničí
směrem k nově se tvořícímu evropskému makroregionu Regionu Dunaje
(Gniazdowski, Strážay, 2011)?
82
Je vhodnou platformou pro realisaci přeshraniční rozvojové strategie právě
Euroregion, anebo jsou to již několik let v česko–polské oblasti vznikající
Evropská seskupení pro územní spolupráci (ESÚS)?
Zpracovaný projekt poukazuje na několik podstatných podnětů, které
lze využít během přípravných prací v budoucnosti při tvorbě strategie rozvoje
celého euroregionu Praděd:
Nutnost při dalším plánování použit elastickou strategii „krok za krokem“,
v níž je položen větší důraz na plánování procesu proměn, nežli na
předvídání závěrečných efektů (Perkmann, 2003). Zpracovávaná rozvojová
strategie by měla být stále probírána na úrovni zúčastněných veřejných,
soukromých subjektů i obyvatel. Do rámce plánovaných kroků lze zahrnout
výše popsané projektové kroky (Obr. 8).
Nutnost dalšího posilování vnitřní koherence oblasti (a celého Euroregionu)
prostřednictvím rozvoje podnikání obyvatelstva, neustálá práce na místní
značce (místní kultura, místní výrobky, turismus). Tento proces by měl
vycházet ze základu neustále posilované občanské společnosti pojímané
jako společenství aktivních, politicky angažovaných a majících vůči sobě
důvěru občanů (Sztompka, 2007)
Nutnost dalšího posilování vnější koherence oblasti (a celého Euroregionu)
prostřednictvím přizpůsobení se novým evropským iniciativám (kohezní
politika, tvorba makroregionů, tvorba transevropské dopravní sítě TEN-T2,
projekt průplavu Dunaj – Odra – Labe) a účinné lobování v rámci země.

Viz: http://ec.europa.eu/transport/themes/infrastructure/index_en.htm
2
83
Economic Development Opportunities
for the Pradziad Euroregion Borderland
Marcin Spyra, PhD, Eng. Arch
Opole University of Technology
The text summarizes the Project deliverables arising from the works
over the economic development opportunities for the Pradziad Euroregion
Borderland. The deliverables of the works presented here are indicative
of the necessity to improve the internal and external cohesion of the region.
Furthermore, it is recommended to use ‘step-by-step’ flexible strategy in further
developments of the documents concerning the development of the Euroregion
as a whole.
Key words: economic growth, Pradziad Euroregion
Introduction
At the beginning of the 1990’s, the debate about the development
plans of the Polish and Czech Borderland gained new momentum. Successive
planning documents in force that had been developed for this area included:
“Development Coordination Study for the Polish-Czech Borderland”
(1993) and its up-dated edition dated 1996/97, “Development Strategy for
the Polish-Czech Borderland” (2000) and its up-dated version “Development
Study for the Polish-Czech Borderland (2006). The economic transformation,
which began in the 1990’s, brought about problems concerned with inter alia
the labour market downsizing and globalisation. In many cases it had an adverse
impact upon the landscape of the region. However, thanks to the progressive
European integration, new development opportunities appeared there. This
dynamic state of affairs propels constant work over development strategies
in the borderland and adjacent Euroregions.
The text summarizes several-months’ Project output arising from
the works over a selection of aspects of economic development and crossborder institutional cooperation in the borderland of the Pradziad Euroregion.
The subject matter under consideration is very extensive and touches upon
various aspects ranging from the culture, through tourism development
and institutional support for new economic initiatives, to infrastructure.
All of them comprise natural, build, and cultural landscape of the Euroregion
and its borderland.
Il. 6 (str. 85)
Matryca podsumowująca
proponowane działania
projektowe – część czeska
regionu (Oprac. Karpezo P.,
Obr. 6 (str. 85)
Matrice shrnující
navrhované projektové fáze
– česká část regionu
Fig. 6 (p. 85)
Log frame summarizing
recommended Project
actions – the Czech side
of the region
84
Research Method
The project covers the area in the borderline of Prudnik District and
Bruntal Okres, as well as the Polish Borough of Głuchołazy and Czech Boroughs
of Zlate Hory and Mikulovice. It was carried out from January till June 2013
by the Polish-Czech team led by the author. The team members being Paula
Karpezo, Justyna Porowska, Dawid Pyka and Martina Struhala.
85
86
The Project was delivered into the following stages:
Gathering data and information concerning the Project area (January
– March, 2013),
Information synthesis – understanding the Project’s outstanding issue
Preliminary project recommendations and related consultations
(Project workshops in Prudnik from 18th till 22nd March, 2013),
Recommendations for specific Project arrangements (April – June 2013)
and related consultations (the website, the conference in Głogówek on 27th
June 2013).
Each stage was documented and communicated on the website: www.
pradziad.po.opole.pl
The Project method applied refers to the research scheme of the following
type: foresight, thinking, debating, shaping (Kuciński, 2006, Jasiński) and falls in
line with an increasingly discussed current of carrying out research concerned
with landscape architecture called research through designing (Lenzholzer,
Duchhart & Koh, 2013). The advantage of this method is the fact that it supports
a process of building “an atmosphere of trust” as the fundamental element
constituting civil society of the Pradziad Euroregion1.
In order to properly implement recommended Project arrangements,
from April till May 2013, the team gathered additional information concerning
localisation of business entities within the area covered by the Project, which
were associated with the manufacturing, processing and service sectors (Fig. 1).
The method of data collection was based upon the Internet search query
(Bonnenberg, 2012). Information was gathered with the use of the following
websites: wikimapia, Google Earth, Panorama Firm and Polskie Książki
Telefoniczne.

Results
According to the members of the Project team, economic development
of the region is connected with:
The necessity to create new modern jobs which would fall into line with
the idea of the sustainable growth,
Widening access to services, education and jobs cumulated in the largest
cities of the explored region,
Preventing people outflow
The recommended Project arrangements address the outstanding
issues which were grouped and characterized in Table 1. Some Project actions
overlap with other initiatives which had already been under way for a few years
there (e.g. the Regional Business Incubator in Prudnik). Recommendations for
other actions deal with supporting various ongoing projects in the Pradziad
Euroregion (e.g. tourism information system or tourism infrastructure
development).
„An atmosphere of trust” is an important indicator of efficient democracy. It is concerned with
trust for the politics, but also for the clear-cut process of spatial planning. The term “atmosphere
of trust” is connected with the term “culture of trust”, i.e. “commonly widespread normative rules
which require trust and credibility, and are exacted through social sanctions” (Sztompka, 2007)
1
Il. 7 (str. 86)
Matryca podsumowująca
proponowane działania
projektowe – część polska
regionu (Oprac. Karpezo P.,
Obr. 7 (str. 86)
Matrice shrnující
navrhované projektové fáze
– polská část regionu
Fig. 7 (p. 86)
Log frame summarizing
recommended Project
actions – the Polish side
of the region
87
Group of
recommended
actions
Description
Civil Society
A. Local Leader – appointment of a person/institution operating locally in the Borough,
responsible for gathering ideas which would be worth considering and would be
concerned with the region development as well as funding sources
B. Czech and Polish Culture Incubators (Fig. 2) – institutions coordinating and
supporting new Polish-Czech cultural initiatives (organizing cross-border cultural
events, carrying out art projects, providing encouraging work conditions for artists),
C. E-work – supporting development of teleworking done at home as a part of the work
in the office space rented periodically for a short time, or in the public space of towns
or cities.
Infrastructure
D. Attractive Journey (Fig. 3) – delimitation and publicity of picturesque trails accessible
by means of public transport, bicycles or cars.
E. Fast Journey (Fig. 3) – improvement of the quality (speed, frequency) of public and
private transportation system, getting rid of the so-called bottlenecks and making
up missing border links. This action entails: redevelopment works of railway stations
(e.g. in Prudnik) and railway routes, repairs and modernisation works of local roadways,
as well as seeking arrangements allowing to incorporate the Project area into
the existing Pan-European transport corridors (especially corridor III: Berlin/Dresden
– Kiev and corridor VI: Gdansk – Warsaw – Brno)
Tourism
F. Complex System of Tourist Information (Fig. 4) – the uniform system for the whole
cross-border area that is visually attractive system, the development of which
would be based on backing up existing arrangements and searching for new ideas
concerning tourism growth (e.g. delimitating and combining the existing Polish-Czech
tourist trails or highly efficient publicity of places worth visiting). Within the framework
of this field of actions, the idea has been recommended to devise a characteristic
system of „space signs” which would fulfil utility, informative and advertising functions
for the region, contributing to the process of public spaces redevelopment.
G. Skiing – winter sports development (especially cross-country and alpine skiing);
publicity of skiing areas in the Czech Republic (the environs of Zlate Hory) in Poland
Jobs
H. Czech and Polish Business Incubators – institutions which support development of
new enterprises and boost knowledge exchange, operating in the Project area in its
major cities (e.g. the already existing Regional Business Incubator in Prudnik). Such
an institution should support establishment and development of new companies.
It should also facilitate cooperation between Czech and Polish business and R&D
institutions. Besides, it should stimulate growth of the cross-border labour market
(which refers to the differences in legislation, tax systems, healthcare, insurance
schemes, as well as monitoring and informing about the cross-border labour market).
I. Cross-border Clusters – a horizontal network of cooperating Czech and Polish
business entities bound with a specific sector (e.g. brewing sector, agriculture).
J. Publicity of Local Products (Fig. 5) – publicity would concern agricultural, crafts
and textile products manufactured within the Project area. A specific brand
of the local product could be devised to contribute not only to economic growth,
but also to publicity of the Euroregion as a whole.
Tab. 1 A summary of Recommended Project Actions
88
The recommended Project actions were examined in respect of
“Spatial development Study for the Polish-Czech Borderland” (Table 2). The
study is a binding document which provides guidelines for the Polish-Czech
development policy, including spatial development of the borderland.
Objectives and
Strategic Action Fields
for the Polish-Czech
Borderland
Reference to Specific Chapters of the Study
Recommended Project
Actions
Objective 1: improvement
of the external cohesion of
the Polish-Czech Borderland
II.3.4. Economy and the problem of
unemployment
III.1.1. Importance of outside affiliations for
proper functioning of the borderland.
III.1.3.1. Outside transport connections and
the impact of the European transport
corridors on the Borderland.
III.1.3.3. Knowledge-based Economy.
A. Local Leader
D. Attractive Journey
E. Fast Journey
H. Polish-Czech Business
Incubators
Objective 2: improvement
of the internal cohesion of
the Polish-Czech Borderland
III.2.2. Transport connections within
the Borderland
III.2.5. Production and Manufacture
III.2.6. Tourism and Leisure
Via Montana – a coherent system of tourist
routes by car running through the PolishCzech Borderland within the Sudetes
Mountains.
D. Attractive Journey
F. Comprehensive System of
Tourism Information
G. Skiing
H. Czech-Polish Business
Incubators
I. Cross-border Clusters
J. Local Products Publicity
Objective 3: Natural
and Cultural Resource
Conservation and Protection
III.3.5. Cultural Resource Protection (cultural
landscape included)
B. Czech-Polish Business
Incubators
Tab. 2 Reference for the recommended Project Actions to “Spatial Development Study for the PolishCzech Borderland”
The recommended Project actions were classified in the form of log
frames referring to the Polish and Czech parts of the area under consideration.
The log frames define their relations with natural ecosystems, their impact
upon the civil society and recommended localization in terms of the area under
consideration, borough/ town or city and a selections sites (Fig. 6 and 7).
Discussion and Summary
To sum up, it is worth paying attention to two concerns which will affect
further planning of the Czech-Polish Borderland development, including
the area in question:
Will the centre of the Czech-Polish Borderland move in the direction
of a new European macro-region called the Danube Region (Gniazdowski,
Strážay, 2011)?
Would the Euroregion be the right place to implement the crossborder development strategy, or should it be implemented in the area
89
of the European Grouping of Territorial Cooperation (EGTC), which has been
developing for a few years in the Czech-Polish Borderland?
The Project indicates a few crucial guidelines which may be used
in the future works over the development strategy for the whole Pradziad
Euroregion:
The Necessity to implement a flexible “step-by-step” strategy in further
design works, which will put more emphasis on change process planning
rather than its final outcome forecasts (Perkmann, 2003). The development
strategy should have the public and private communication strategy
and should be communicated with all the parties concerned for feedback.
Project actions described above can be incorporated into the framework
of the planned activities (Fig.8).
The necessity to further improvement of the external cohesion of the area
(and the whole Euroregion) by means of making adjustments to new
European initiatives (cohesion policy, macro-regions establishment, TEN-T2
development, project of the Danube-Oder-Elbe tunnel) and pursue a right
lobbying policy on the state level.
Il. 8 (str. 90)
Zależności pomiędzy
proponowanymi
działaniami projektowymi
(Oprac. Karpezo P.,
Obr. 8 (str. 90)
Vztahy mezi navrhovanými
projektovými fázemi
Trans-European Transport Networks ; compare: http://ec.europa.eu/transport/themes/
infrastructure/index_en.htm
2
Fig. 8 (p. 90) Interrelations
among recommended
Project actions
91
Dr hab. inż. arch. Piotr Obracaj,
prof. nzw. w Politechnice Opolskiej
Dr inż. arch. Piotr Grzegorz Opałka
Prudnik, podobnie jak inne miasta obszaru pogranicza polsko-czeskiego,
poszukuje nowej formuły funkcjonowania w dynamicznie zmieniających się
warunkach współczesnego życia. Diagnoza przestrzeni architektoniczno-urbanistycznej miasta wskazuje na zachwianie zasad zrównoważonego rozwoju.
Podobne problemy, z uwagi na lokalizację czy wspólną historię, dotyczą również
innych miast tego obszaru.
Słowa kluczowe: rewitalizacja, zrównoważony rozwój, obszary staromiejskie,
pogranicze polsko-czeskie
Wstęp
Prudnik, podobnie jak wiele innych historycznych miast stoi przed
problemem dostosowania istniejącej struktury miejskiej do nowych,
dynamicznie zmieniających się wymagań współczesnego życia. W szczególności
w przestrzeni architektonicznej i urbanistycznej miasta można zaobserwować
zachwianie zasad zrównoważonego rozwoju. Oczywiście stan ten jest widoczny
również w sferze infrastruktury technicznej, gospodarczej, społecznej,
ekonomicznej, kulturalnej oraz ekologii. Diagnozowany stan kryzysowy,
definiowany w działaniach rewitalizacyjnych, nie dotyczy jedynie wydzielonej
dzielnicy czy obszaru. Regres jest zauważalny, z uwagi na podobne problemy,
w większym obszarze przestrzennym. W pewnym przybliżeniu można go
rozciągnąć na obszar środkowej i wschodniej części pogranicza polskoczeskiego, po obu jego stronach. Specyfika problemów, ale i szans działań
naprawczych Prudnika, wynika oprócz lokalizacji, również ze skomplikowanej
historii, pisanej tutaj przede wszystkim rozwojem przemysłu tekstylnego
i turystyki. Miasto posiada niewątpliwe atuty, które można uczytelnić poprzez
wdrożenie rozwiązań naprawczych w pierwszym rzędzie w jego strukturze
przestrzennej.
Rozwijające się harmonijnie przez stulecia miasto, w sposób naturalny
wytworzyło wielopłaszczyznowe powiązania, które uległy znaczącemu
zniszczeniu w XX w. W warstwie przestrzennej zapis przemian jest czytelny
zarówno w skali architektonicznej jak i urbanistycznej. W ciągu ostatniego
stulecia kształtowały je najpierw wpływy Cesarstwa Niemieckiego, później
Republiki Weimarskiej. Zaburzył w miarę jeszcze „płynną” ewolucję narodowy
socjalizm Trzeciej Rzeszy. Po drugiej wojnie światowej gospodarka socjalistyczna
utrzymała włókiennictwo jako wiodący przemysł regionu, jednakże system
polityczny spowodował dalsze negatywne przemiany w jej funkcjonowaniu.
Wobec przemian i konkurencji po 1989 r. istotna dla tej części kraju, a później
całego bloku euroregionów, gałąź gospodarki upadła. Historyczna skorupa
zakładu, wraz z licznymi przypisanymi jej ograniczeniami, nie była w stanie
udźwignąć nowej funkcji. To co było budowane od początku XIX w., przeszło
92
Il. 1 Zdewastowane przestrzenie kwartałów śródmiejskich, zagospodarowanych dysharmonizującymi
kubaturami, 2013 r. (Fot. Obracaj P., Opałka P.)
Obr. 1 Zdevastované plochy částí středu města zastavěné neharmonisujícími kubaturami, 2013 r.
Fig. 1 Devastated space of the downtown quarters filled with disharmonious large-sized structures, 2013
Il. 2 Zdewastowane przestrzenie kwartałów śródmiejskich, zagospodarowanych dysharmonizującymi
kubaturami, 2013 r. (Fot. Obracaj P., Opałka P.)
Obr. 2 Zdevastované plochy částí středu města zastavěné neharmonisujícími kubaturami, 2013 r.
Fig. 2 Devastated space of the downtown quarters filled with disharmonious large-sized structures, 2013
93
do historii. Centralne sterowanie w zderzeniu z polską odmianą kapitalizmu,
doprowadziło do upadłości, a de facto zniszczyło wiele innych zakładów
przemysłowych nie tylko w przedmiotowym regionie. Śladami po okresie
przemian są przede wszystkim pustostany hal włókienniczych, zlokalizowane
w północnej części miasta, a w centrum budynek dawnego browaru. Również
turystyka, wskutek niedocenienia walorów regionu i niewystarczającej
promocji, straciła na znaczeniu. Zniszczona została również infrastruktura,
w tym kolejowa, prowadząca do niedalekich ośrodków wypoczynkowych
i uzdrowisk (Pokrzywna, Jarnołtówek, Głuchołazy). Niewątpliwie również
niezwykle dynamicznie rozwijające się technologie, pęd życia czy też zmienność
potrzeb człowieka, spowodowały zachwianie w funkcjonowaniu tego żywego
przestrzennego organizmu.
Opis metody badawczej, opis podjętego problemu
W tkance miejskiej, w oparciu o heurystyczne metody analityczne,
zarówno w ujęciu zewnętrznym jak i wewnętrznym, niezależnie od perspektywy
czasowej realizacji, można poddać analizie jakość, formę i skalę działań, jaka się
dokonała i dokonuje. Analiza potrzeb, szans i zagrożeń zmierza do rozpoznania
i dokonania oceny stanu istniejącego oraz realizacji celu poprzez wskazanie
optymalnych metod wdrożenia działań naprawczych. Właściwe rozpoznanie
deformacji funkcjonowania przestrzennej struktury miejskiej warunkuje rodzaj
aplikowanych działań naprawczych i ma bezpośredni wpływ na kreowanie
scenariuszy rozwoju miasta.
W skali architektonicznej jak i urbanistycznej degradacja przestrzeni
publicznej Prudnika, zarówno w historycznym, staromiejskim centrum jak
i w pozostałych dzielnicach miasta, buduje negatywny jego wizerunek przede
wszystkim poprzez ingerencje:
1. W miejscach wyburzonych kubatur:
zaniechanie wykonania uzupełnień nową tkanką lub zagospodarowanie
elementami dysharmonizującymi
wykonanie uzupełnień nowymi, dysharmonizującymi i drenującymi
tkankę miejską kubaturami; są one obce w warstwie przestrzennej,
funkcji, formy, brakuje im kontekstu historycznego otoczenia.
Przykładami mogą być wybudowane w okresie „socjalistycznego
modernizmu”, parterowe pawilony handlowe, garaże lub blokowiska,
a współcześnie nowe kubatury wypełniające kwartały śródmiejskie
czy „dzikie” parkingi
nowa tkanka architektoniczna, spełniająca doraźnie różne funkcje,
spowodowała deformacje i dysfunkcje w skali urbanistycznej
(w układzie komunikacyjnym, strefach odpoczynku i rekreacji etc.)
2. Wprowadzenie przypadkowych funkcji bez planu zagospodarowania
przestrzennego, a za tym również bez kompleksowego programu
rewitalizacji
3. Deformacje katastralne – zaburzenia w skali architektonicznej
i urbanistycznej
4. Dewastacja budynków i otoczenia, jako wynikające głównie z konfliktu
interesów
5. Zagrożenie ochrony środowiska, obciążenie spalinami i hałasem
6. Dysfunkcja infrastruktury socjalnej, kulturalnej i rekreacyjnej
94
Il. 3 Izolowane, monofunkcyjne przestrzenie, 2013 r. (Fot. Obracaj P., Opałka P.)
Obr. 3 Isolované, monofunkční prostory, 2013 r.
Fig. 3 Isolated, mono-functional space, 2013.
Il. 4 Niezagospodarowane podwórka w zabudowie śródmiejskiej – „przestrzeń niczyja”
(Fot. Obracaj P., Opałka P.)
Obr. 4 Nevyužité dvorky v městské zástavbě – „nikomu nepatřící prostor”
Fig. 4 Neglected downtown backyards – ‘nobody’s space’
95
7. Koncentracja upośledzonych ekonomicznie grup społecznych – tzw. „złe
dzielnice”
8. Nadmierne dzielenie i izolowanie przestrzeni miejskich; zamknięte
przestrzenie, przylegające do głównych tras komunikacyjnych, stanowią
przestrzeń nieatrakcyjną dla odbiorcy. W obszarach administrowanych
przez wspólnoty czy spółdzielnie mieszkaniowe inwestycje prowadzone są
bez uwzględnienia szerszego kontekstu otoczenia. Najczęściej z finalnym
grodzeniem użytkowanych przez nie monofunkcyjnych przestrzeni.
Ponieważ wolna przestrzeń jest ograniczona, zatem zwykle pełni funkcję
dzikich parkingowisk, śmietników, które pozbawiają wspólną przestrzeń
naturalnego oddechu.
9. Brak otwarcia się miasta na rzekę
10. Pustostany w obszarze tkanki historycznej (budynki dawnego browaru,
zakłady włókiennicze)
Powyższe powodują zatarcie lub wręcz utratę wartości kulturowych.
W konsekwencji zaistniałe rozwiązania przestrzenne cechują nie tylko
negatywne konotacje, ale stanowią zaczyn do dalszych degradacji w sferach
życia.
Niewątpliwymi atutami jakie stanowią o wysokim potencjale rozwoju
Prudnika są:
1. Wysoka wartość historyczna obiektów tkanki śródmiejskiej
2. Stan techniczny obiektów oraz dyspozycje funkcjonalno-przestrzenne
umożliwiające ich modernizację lub adaptację do nowych funkcji
3. Harmonijny, czytelny układ urbanistyczny
3. Duże wolne powierzchnie wokół budynków, co daje możliwość pogodzenia
różnych funkcji
4. Możliwość adaptacji dużych obiektów kubaturowych na cele
wystawiennicze, widowiskowe
5. Lokalizacja:
dobre połączenia komunikacyjne – strefowanie funkcji, funkcje
przemysłowe na północnym obrzeżu miasta, w dobrym połączeniu
z obwodnicą miasta
duży potencjał ekonomiczny i turystyczny
tereny zielone – zieleń parkowa, Park Krajobrazowy Gór Opawskich
skomunikowanie – obwodnica, połączenia kolejowe i drogowe,
przejście graniczne
Rezultaty
Współcześnie, dzięki przekształceniom w administrowaniu zasobami
mieszkaniowymi czy wsparciu funduszami zewnętrznymi, widoczne
są zintensyfikowane działania poprawiające wizerunek miasta. Jednak
o sukcesie rozwoju miasta, nie tylko Prudnika, stanowią skoordynowane
działania uwzględniające nie tylko doraźne rozwiązania, ale wybiegające
w czasie scenariusze. Dlatego działania naprawcze muszą być prowadzone
w oparciu o MPZP oraz kompleksowy program rewitalizacyjny. Pojedyncze,
nieskoordynowane naprawy wyrwanych z kontekstu obszarów lub obiektów,
nie mających odniesienia do otoczenia, bez właściwej diagnozy, nie mogą
przynieść długotrwałych, skutecznych efektów.
96
Działania naprawcze muszą opierać się o aktualny stan prawny, jak
również powinny wynikać z ogólnej strategii miasta, w ramach lokalnego
programu rewitalizacji, zarówno w skali urbanistycznej jak i architektonicznej.
Jego celem powinno być przywrócenie zdegradowanym społecznie
i ekonomicznie obszarom, pierwotnej funkcji lub wprowadzenie nowej. Ich
realizacja, w mniejszych jednostkach przestrzennych, musi uwzględnieniać
szereg istotnych czynników społeczno-ekonomiczno-politycznych. Programy
rewitalizacyjne muszą być wdrażane kompleksowo, systematycznie i spójnie
dla całego miasta, a nie jedynie dla wybranych jednostek przestrzennych.
Działania jednostkowe, bez wcześniejszego przeprowadzenia kompleksowych
studiów i analiz, nie są w stanie trwale ożywić obszaru. Analizę stanu istniejącego
tkanki architektoniczno-urbanistycznej należy przeprowadzić od pojedynczego
budynku, poprzez zespoły zabudowy, aż do całego układu przestrzennego
w kontekście regionu. W większej skali można zaproponować ogólne zasady,
jednak w większym przybliżeniu działania muszą charakteryzować się
indywidualnymi, elastycznymi rozwiązaniami, uwzględniającymi kontekst
otoczenia oraz pozwalającymi na etapowanie inwestycji i ich ewentualną
korektę, niejednokrotnie doraźną w trakcie trwania inwestycji.
W ramach kompleksowych podejmowane działania w pierwszym rzędzie
muszą uczytelnić i poprawiać funkcjonowanie tkanki miejskiej poprzez:
1. Uporządkowanie, przebudowę i modernizację istniejącej tkanki, w tym:
wyburzenie wtórnych, pozbawionych wartości obiektów
dysharmonizujących (parterowych pawilonów handlowych, dzikich
parkingów), w szczególności zaśmiecających wnętrza kwartałów
zabudowy mieszkalnej
wobec tkanki zabytkowej należy określić elementy układu
do bezwzględnego zachowania lub odtworzenia, w których
dopuszcza się ingerencję, lub które można przebudować częściowo
bądź w całości, jak również wskazać tkankę do bezwzględnego
zachowania i wyeksponowania, do uzupełnienia lub odtworzenia.
otwarcie zamkniętych kwartałów dla swobodnego przepływu nowych
nieuciążliwych funkcji (usługi kultury, oświaty, gastronomii, handlu etc.)
wprowadzenie plomb uzupełniających lub odtworzenie zabudowy
pierzei
niszczejącym obiektom historycznym należy dać szansę na ponowne,
pełnowartościowe ich użytkowanie np. poprzez ich adaptację do nowej
funkcji, najlepiej o walorach co najmniej równoważnych współczesnym
wymaganiom. W pierwszej kolejności należy wprowadzić nową
funkcję w obiektach tworzących szkielet staromiejskiej urbanistyki
(np. w budynku dawnego browaru)
uwzględnienie walorów obiektów i zespołów zabytkowych
skoordynowana etapizacja planistyczna/projektowa, w wyodrębnionych
jednostkach przestrzennych w oparciu o indywidualny detal małej
architektury
2. Przywrócenie, w miarę możliwości, historycznych podziałów katastralnych
3. Ograniczenie i segregacja ruchu kołowego – zmniejszenia obciążenia
spalinami i hałasem
4. Zwiększenie udziału ciągów pieszych, rowerowych jako alternatywy
dla ruchu kołowego; bezpośrednia percepcja otoczenia jest możliwa jedynie
w ruchu pieszym i rowerowym
97
5. Zwiększenie udziału funkcji kulturalnej (kształtowanie placów zachęcających
swą formą do spontanicznych działań parateatralnych) i rekreacyjnej
(place zabaw, tory rolkowe, plenerowe siłownie dla dorosłych); jednym
z mierników ożywienia miasta jest zwiększenie czasu przebywania ludzi
w przestrzeni publicznej. W społecznie i ekonomicznie upośledzonych
dzielnicach wprowadzanie funkcji kultury, która pobudza inne wartości
i funkcje, oddziałując ożywczo na otoczenie. Przywrócenie lub zaszczepienie
na obszarze zdegradowanym nowych funkcji prokulturowych, może
wpłynąć nie tylko na nowy sposób zorganizowania przestrzeni, poprawę
wizerunku i tożsamości, ale przede wszystkim na pozytywne kształtowanie
relacji na gruncie społecznym. Szeroko rozumiana kultura, w tym kultura
materialna, ulegała i ulega ciągłej ekonomizacji, choć należy zaznaczyć,
iż wcale nie musi przekreślać jej jakości
6. Zagospodarowanie terenów wzdłuż terenów nadrzecznych
7. Otwarcie się miasta na rzekę jako elementu ożywiającego.
Dyskusja
Jak w każdym obszarze, w przyszłości objętym miejscowym planem
zagospodarowania przestrzennego (MPZP), do wszelkich zagadnień
inwestycyjnych należy podejść indywidualnie, kompleksowo, ale również
elastycznie, jeżeli chodzi o hierarchizację działalności inwestycyjnej.
Celem opracowania pojmowanego całościowo (niniejszy tekst i koncepcja
przestrzenna) jest wskazanie newralgicznych miejsc, jak również określenie
kierunku szeroko pojętych działań naprawczych. Kolejność i tok inwestycji jest
rzeczą następnego etapu zależnego od środków i wpisującego się w zamierzenia
całego Euroregionu.
Podsumowanie
Wdrożenie nowej formuły funkcjonowania Prudnika jest możliwe
w ramach jednolitego, skoordynowanego i elastycznego MPZP obejmującego
program rewitalizacji uwzględniający różne sfery życia. Wobec niezwykle
dynamicznie rozwijających się technologii, pędu życia czy też zmienności
potrzeb człowieka, szkielet muszą bezwzględnie stanowić, wybiegające
w przyszłość, rozwiązania w strukturze urbanistycznej miasta.
98
Prudnik – cesty vedoucí k nápravě městské
zástavby
prof. Opolské polytechniky
Dr. Ing. arch. Piotr Grzegorz Opałka
Prudnik, podobně jako i jiná města polsko-českého pohraničí, hledá novou
formulaci fungování v rámci dynamicky se měnících podmínek současného
života. Diagnóza architektonicko-urbanistického prostoru města poukazuje
porušení principů udržitelného rozvoje. Podobné problémy, vzhledem
k lokalisaci nebo společné historii, se týkají taktéž i jiných měst v této oblasti.
Klíčová slova: revitalisace, udržitelný rozvoj, oblasti starého města, polsko–
české pohraničí
Úvod
Prudnik, podobně jako mnoho jiných historických měst stojí před
problémem přizpůsobení stávající městské struktury novým, dynamicky se
proměňujícím požadavkům současného života. Zvláště pak v architektonickém
a urbanistickém prostoru můžeme vidět narušení principů udržitelného rozvoje.
Tento stav je samozřejmě viditelný taktéž v oblasti technické, hospodářské,
sociální, ekonomické, kulturní infrastruktury a v ekologii. Diagnosovaný
krisový stav, definovaný v revilatisačích úkonech, se netýká pouze dané čtvrti
nebo oblasti. Vzhledem k podobným problémům je úpadek viditelný ve větší
územní oblasti. Lze ho přibližně vztáhnout na střední a východní oblast polskočeského pohraničí, na obou stranách hranice. Specifikum problémů, ale i šancí
nápravných opatření v Prudniku, vyplývá nejen z lokalisace, ale rovněž i ze
složité historie, kterou zde determinoval především rozvoj textilního průmyslu
a turismu. Město má nepochybně své přednosti, které lze zviditelnit zavedením
nápravných opatření především v jeho územní struktuře.
Po staletí harmonicky se rozvíjející město přirozeným způsobem vytvořilo
mnohaúrovňové vazby, které byly ve 20. století značně poškozeny. V územní
vrstvě je to vidět nejen v rámci architektonické vrstvy, ale i v urbanistické. Během
posledního století zde působily vlivy nejprve Německého císařství, pak Výmarské
republiky. Poměrně ještě „plynulou“ evoluci pak zničil nacionální socialismus
Třetí říše. Socialistické hospodářství po druhé světové válce udrželo textilní
průmysl jako klíčový průmysl tohoto regionu, nicméně politický systém zapříčinil
další negativní změny v jeho fungování. V konfrontaci z transformací po r. 1989
podstatný průmyslový obor pro tuto část regionu, a později celého euroregionu,
zkrachoval. Historická slupka podniku zatížená mnoha omezeními nebyla s to
vypořádat se s novou funkcí. To, co bylo tvořeno od počátku 19. století se stalo
historií. Centrální plánování po střetu s polskou formou kapitalismu způsobilo
krach, a de facto zničilo mnoho dalších průmyslových podniků a to nejen
v předmětném regionu. Pozůstatkem období transformace jsou především
prázdné textilní haly, nacházející se v severní části města, a v centruje to budova
bývalého pivovaru. Rovněž turismus, v důsledku nedocenění hodnot regionu
99
a nevystačující propagace, ztratil na významu. Byla zničena také dopravní
infrastruktura, včetně železniční, vedoucí k nedalekým rekreačním a lázeňským
střediskům (Pokrzywna, Jarnołtówek, Głuchołazy). Taktéž zcela nepochybně
i dynamicky se rozvíjející technologie, životní tempo a variabilita lidských potřeb
způsobily narušení fungování tohoto živého územního organismu.
Il. 5 Wąskie przejścia
w ścisłym śródmieściu,
2013 r. (Fot. Obracaj P.,
Opałka P.)
Popis výzkumné metody, popis problematiky
V městské zástavbě, na základě heuristické analytické metody, ve vnějším
i vnitřním pojetí, nezávisle na perspektivě časové realisace, lze analyzovat kvalitu,
formu a měřítko aktivit, ke kterým došlo a které probíhají. Analýza potřeb, šancí
a ohrožení směruje k identifikaci a hodnocení stávajícího stavu a splnění cíle
prostřednictvím určení optimálních metod zavedení nápravných opatření.
Správná identifikace deformací fungování městské územní struktury podmiňuje
druh použitých nápravných opatření a má přímý vliv na kreování scénářů rozvoje
města.
V architektonickém i urbanistickém měřítku degradace veřejného prostoru
Prudniku, a to i v historickém, staroměstském centru, ale i v dalších částech
města, spoluvytváří jeho negativní obraz zvláště v důsledku ingerence:
1. Na místech zbořených kubatur:
Neprovedení doplnění proluk novou zástavbou anebo využití
neharmonisujícími elementy
Vyplnění proluk, neharmonisujícími a ničícími městskou zástavbu
kubaturami; tyto jsou v územní vrstvě cizí svou funkcí i formou,
absentuje u nich historický kontext prostředí. Jako příklad lze uvést
vystavěné v období „socialistického modernismu”, přízemní obchodní
Obr. 5 Úzké průchody
v samém centru, 2013 r.
Fig. 5 Narrow passages
in the central downtown,
2013.
100
pavilony, garáže nebo panelové domy, a nyní jsou proluky zaplňovány
středoměstské zaplňujícími části novými kubaturami anebo „divokými“
parkovišti
nová architektonická zástavba, plní různé dočasné funkce, způsobila
deformaci a dysfunkci v urbanistickém měřítku (v komunikační síti,
zónách klidu a rekreace etc.)
2. Zavedení nahodilých funkcí bez územního plánu, a tudíž i bez komplexního
revitalisačního plánu
3. Katastrální deformace – dysfunkce v architektonickém i urbanistickém
měřítku
4. Devastace budov a okolí, jako vyplývající hlavně z konfliktu zájmů
5. Ohrožení pro ochranu životního prostředí, zatížení zplodinami a hlukem
6. Dysfunkce sociální, kulturní a rekreační infrastruktury
7. Koncentrace ekonomicky postižených společenských skupin – tzv. „špatné
čtvrtě”
8. Přílišné rozdělování a izolování městských prostor; uzavřené prostory
přiléhající k hlavním komunikačním tahům jsou neatraktivní pro příjemce.
V oblastech spravovaných bytovými družstvy jsou prováděny investice
aniž by byl zohledněn širší kontext okolí. Nejčastěji s výsledným hrazením
monofunkčních prostor, které používají. Protože volný prosto je omezený,
zpravidla plní funkci divokých parkovišť, místa pro odpadky, která společné
prostory připravují o svěžest.
9. Město není spjato s řekou
10. Proluky v rámci historické zástavby (budovy bývalého pivovaru, textilní
podniky)
Výše uvedené mají za následek zamazání anebo přímo ztrátu kulturních
hodnot. V důsledku tato územní řešení mají nejen negativní konotace, ale jsou
možnou příčinou další degradace v oblastech života.
Nezpochybnitelnými výhodami určujícími vysoký rozvojový potenciál
Prudniku jsou:
1. Vysoká historická hodnota objektů středoměstské zástavby
2. Technický stav objektů a funkcionálně-územní disposice umožňující jejich
modernisaci nebo přizpůsobení novým funkcím
3. Harmonický, čitelný urbanistický řád
3. Velké volné prostory kolem budov, což poskytuje možnost spojení různých
funkcí
4. Možnost adaptace rozměry velkých objektů pro výstavy, představení
5. Lokalisace:
dobrá komunikační spojení – zónování funkcí, průmyslové funkce
na severním okraji města, v dobrém propojení s obchvatem města
velký ekonomický a turistický potenciál
zelené plochy – parky, Chráněná krajinná oblast Opavské hory
komunikační propojenost – obchvat, silniční a železniční spojení,
hraniční přechod
Výsledky
Nyní, díky přeměnám, k nímž došlo ve správě bytového fondu anebo
v rámci podpory poskytované vnějšími fondy, jsou vidět intensivní zákroky
zlepšující obraz města. Nicméně o úspěchu rozvoje města, nejen Prudniku,
101
rozhodují koordinované úkony zohledňující nejen dočasná řešení, ale scénáře,
které mají dosah do budoucnosti. Proto nápravná opatření musí být činěna
v souladu s územním plánem a komplexním revitalizacím programem. Jednotlivé,
nekoordinované opravy oblastí nebo objektů vytržených z kontextu, bez vztahu
k okolí, bez náležité diagnosy, nemohou přinést dlouhodobé, účinné efekty.
Nápravná opatření se musí opírat o stávající právní situaci, jakož i musí vyplývat
ze všeobecné strategie města, v rámci lokálního revitalisačního programu, a to
v urbanistickém i architektonickém pojetí. Cílem by měla být obnova prvotní funkce
anebo zavedení nových v sociálně a ekonomicky degradovaných plochách. Jejich
realisace, v menších územních jednotkách, musí zohledňovat řadu podstatných
společensko-ekonomicko-politických činitelů. Revitalisační programy musí být
zaváděny komplexně, systematicky a v návaznosti na celé město, a nikoliv pouze pro
vybrané územní jednotky. Jednotlivé kroky, aniž by byla dříve provedena komplexní
studie a analysa, nejsou s to trvale oživit danou plochu. Analysu stávajícího stavu
městské architektonicko-urbanistické zástavby je nutné provést počínaje jednotlivou
budovou, přes celé bloky zástavby až po celý územní řád v kontextu regionu. Ve větším
měřítku lze navrhnout obecná pravidla, ale maje na zřeteli rovněž i konkrétnější kroky,
musí se vyznačovat individuálními, pružnými řešeními, která berou zřetel na kontext
okolí a dovolují rozdělovat investice na etapy a připouštějí případné revise, které
namnoze jsou nezbytné a jejich nutnost vyplývá z průběhu investice.
Přijímaná opatření v rámci komplexního uchopení problému musí v první řadě
zpřehlednit a zlepšit fungování městské zástavby prostřednictvím:
1. Uspořádání, přestavby a modernisace stávající zástavby, včetně:
Zboření sekundárních, nehodnotných objektů, které neladí s okolím (přízemní
obchodní pavilony, divoká parkoviště), a hlavně estetiky škodí vnitřním
částem obytné zástavby
Ve vztahu k historické zástavbě je nutné vymezit ty části, které musí být
bezpodmínečně uchovány anebo obnoveny, ty kde je možný zásah anebo ty,
které lze částečně nebo zcela přestavět, jakož i určit zástavbu, která musí být
nezbytně uchována a zdůrazněna, která má být doplněná nebo obnovená.
Otevření uzavřených částí pro svobodný průtok nových nezatěžujících funkcí
(služby kulturní, vzdělávání, gastronomie, obchod etc.)
provedení zástaveb v prolukách, které doplňují nebo obnovují zástavbu
průčelí
chátrajícím historickým objektům je nutné dát příležitost k novému,
plnohodnotnému užívání, např. prostřednictvím jejich adaptování k nové
funkci, nejlépe aby hodnota nové funkce ladila se současnými požadavky.
V první řadě je nutné zřídit nové funkce v objektech tvořících kostru
staroměstské urbanistiky (např. v budově bývalého pivovaru)
zohlednění hodnot objektů a památkových komplexů
koordinované plánovací/projektové rozčlenění na etapy, na určených
územních jednotkách s respektem vůči individuálnímu detailu malé
architektury
2. Obnovení, na kolik je to možné, historického katastrálního dělení
3. Omezení a vyčlenění automobilového provozu – zmenšení zátěže zplodinami
a hlukem
4. Zvětšení podílu pěších, cyklistických zón jako alternativy pro automobilový
provoz; přímé vnímání okolí je možné pouze z perspektivy pěší a cyklistické
komunikace
5. Zvětšení podílu kulturní (utváření míst, která svou formou pobízejí k spontánním
paradivadelním akcím) a rekreační (dětská hřiště, trasy pro kolečkové brusle,
102
Il. 6 Wąskie przejścia w ścisłym śródmieściu, 2013 r. (Fot. Obracaj P., Opałka P.)
Obr. 6 Úzké průchody v samém centru, 2013 r.
Fig. 6 Narrow passages in the central downtown, 2013.
Il. 7 Zabudowa powojenna nie uwzględniająca historycznej zabudowy śródmiejskiej, 2013 r.
Obr. 7 Poválečná zástavba nezohledňující historickou zástavbu středu města, 2013 r.
Fig. 7 Post-war buildings ignoring the historic downtown development, 2013.
103
posilovny pro dospělé pod širým nebem) funkce; jedním z ukazatelů míry
oživění města je rozšíření času, kdy lidé pobývají ve veřejném prostoru.
V sociálně a ekonomicky postižených čtvrtích zavedení kulturních funkcí,
což následně podporuje i jiné hodnoty a funkce, blahodárně ovlivňuje
celé prostředí. Obnovení anebo nanesení nových prokulturních funkcí
na degradovaném území může ovlivnit nejen nový způsob organisace
prostoru, zlepšení obrazu a identity, ale především má vliv na positivní
utváření vztahů na společenské úrovni. Široce pojímaná kultura, v tom
hmotná kultura, podléhala a podléhá neustále ekonomisaci, jakkoliv nutno
zmínit, že to vůbec nemusí znamenat ztrátu její kvality
6. Obhospodaření ploch podél říčních toků
7. Město spjato s řekou jakožto oživujícím prvkem.
Diskuse
Jako v každé oblasti, která v budoucnosti bude zahrnuta do územního
plánu, ke všem investičním zadáním je nutné přistupovat individuálně,
komplexně, ale rovněž pružně, pokud jde o hierarchisaci investiční aktivity.
Cílem souhrnně pojaté studie (tento text a územní koncepce) je identifikace
kritických bodů, jakož i vymezení směru široce pojatých nápravných opatření.
Pořadí a průběh investicí je již věcí další etapy, na což budou mít vliv prostředky
i záměry celého Euroregionu.
Resumé
Zavedení nové formule fungování Prudniku je možné v rámci jednotného,
koordinovaného a elastického MPZP zahrnujícího program revitalisace
zohledňující různé oblasti života. Tváří tvář neobyčejně dynamicky se rozvíjejícím
technologiím, životnímu tempu a proměnlivým lidským potřebám, osou musí
být taková řešení urbanistické struktury města, která obstojí i v budoucnosti.
104
Piotr Grzegorz Opałka, PhD, Eng. Arch.
Similarly to other towns of the Polish and Czech Borderline, Prudnik
is searching for a new formula of its functions in the dynamically changing
conditions of the contemporary life. The diagnosis of the architectural and urban
space indicates that the rules of sustainable development are imbalanced. Other
towns in this region, due to their history and location, face similar problems.
Key words: revitalization, sustainable development, old towns, Polish
and Czech Borderland
Introduction
Similarly to other historical towns, Prudnik is facing the problem
of adapting the existing urban structure to the new, dynamically changing
requirements of the contemporary life. In particular, the city’s architectural
and urban space is indicative of some imbalance in applying the rules
of sustainable development. Obviously, this can also be noticed in the technical
infrastructure, or economic, social, cultural and ecological spheres. The crisis
that has been identified in the revitalization activities, does not concern only
one particular district or area, and regress can be seen in a broader area.
Approximately, it comprises the central and eastern part of the Polish and Czech
Borderline, on both sides of the border. The specific nature of Prudnik’s problems
as well as the corrective measures and related opportunities result not only
from the city’s location, but also from its complicated history, closely connected
here with development of textile industry and tourism. The town undoubtedly
has assets which can be strengthened by proper corrective activities, primarily
in terms of its urban structure.
Developing harmoniously throughout the century, the city naturally
developed multi-surface arrangements which were considerably destroyed
in the 20th Century. The transformations can be easily traced in the architecture
and urban structure – in the last Century they were influenced firstly by
the German Empire and then by the Weimar Republic. The relatively smooth
evolution was disturbed by the national socialism of the Third Reich. After
the World War II the socialist economy supported the textile industry
as the region’s leading industry; the political system, however, caused further
negative changes in its functions. After the economic transformations launched
in 1989 this sector of economy, so significant for this part of the country
(and later for the whole system of Euroregions), came to an end. The historic
engineering structure of the factory, together with its numerous limitations,
was not able to perform new functions. What had been built from the beginning
of the 19th Century became history. The centrally planned economy clashed
with the Polish version of capitalism, which resulted in bankruptcy, and de facto
destruction of many factories not only in the region under consideration.
105
The transformation period left behind many traces, mainly vacant textile
factories and halls located in the northern part of the city, and a vacant old
brewery building in the city centre. Due to the region’s value that had been
underestimated and the lack of promotion or publicity, the primary role
of tourism was no longer seen, either. The infrastructure, including railway,
was destroyed, too (it used to lead to small holiday and health resorts such
as Pokrzywna, Jarnołtówek or Głuchołazy). Undoubtedly, rapidly advancing
technologies, rush of life and people’s volatile needs and requirements disturbed
the functions of this living spatial organism.
Description of Research Method, Description of Outstanding
Issue
Using heuristic methods, we can analyze (in external and internal terms)
the urban fabric, its quality, form and scale of activities conducted and being
conducted, regardless of the time of their completion. The analysis of needs
and requirements, opportunities and threats aims at recognizing and assessing
the status quo and at achieving the target by means of recommending
optimal methods of corrective action performance. Proper recognition
of the deformation of the city’s urban structure and its functions determines
the nature of corrective activities that are performed and directly influences
the creation of the city’s development scenarios.
As far as the architectural and urban space is concerned, the degradation
of Prudnik’s public space, in both the historic old town in the city centre
and other quarters, creates the city’s negative image especially by means
of these interventions:
1. In locations of demolished large-sized structures:
abandoning new urban fabric-related investments or development
of disharmonious elements
erecting new large-sized structures of disharmonious and draining
impact upon the city’s urban fabric; they are completely inadequate
for the spatial functions or forms and lack the historical context of
the surroundings. One-storey retail shops, garages or blocks of flats
built during the so called ‘social modernism’ as well as contemporary
buildings or illegal car parks erected in the downtown may serve
as good examples
new architectural fabric serving temporary functions resulted
in deformations and dysfunctions in the urban space (in the transport
system, rest and leisure areas, etc.)
2. Implementation of random functions without any spatial development
plan in place, and consequently without any comprehensive revitalization
programme
3. Cadastral deformations – disorders in the architectural and urban space
4. Devastation of the buildings and adjacent area, resulting mainly from
conflict of interests
5. Environmental hazards, including exhaust fumes and noise pollution
6. Dysfunction of the social, cultural and leisure facilities and amenities
7. Spatial concentration of economic exclusion of certain social groups
– the so called ‘bad neighbourhoods’
106
Il. 8 Zabudowa powojenna nie uwzględniająca historycznej zabudowy śródmiejskiej, 2013 r.
Obr. 8 Poválečná zástavba nezohledňující historickou zástavbu středu města, 2013 r.
Fig. 8 Post-war buildings ignoring the historic downtown development, 2013.
Il. 9 Historyczna zabudowa śródmieścia, 2013 r. (Fot. Obracaj P., Opałka P.)
Obr. 9 Historická zástavba středu města, 2013 r.
Fig. 9 Historic buildings in the downtown, 2013.
107
8. Extensive division and isolation of urban space; closed space adjacent
to arterial roadways are totally unattractive for the space users. In the areas
managed by homeowner associations or housing co-operatives investments
are realized with no respect to the area’s broader context and are often
surrounded with fences, automatically gaining mono-functional nature.
As the open spaces are usually limited, they start to function as illegal
car parks or rubbish heaps, depriving the common area of the possibility
to breathe freely.
9. The city does not open to the river
10. Vacant space in the historic fabric (buildings of the old brewery and textile
factory)
The above activities result in diminishing or even losing the cultural
values. Consequently, the new spatial arrangements not only have negative
connotations, but also trigger off further degradation in the life spheres.
Unquestionable advantages which testify for Prudnik’s high development
potential include:
1. High historic value of the downtown fabric
2. The buildings’ and structures’ technical condition and functional and spatial
dispositions which allow for their modernization and adaptation to new
functions
3. Harmonious and clear urban planning
3. Large empty areas around the buildings, which allows for compatibility
of various functions
4. Possibility of adapting large buildings and structures for exhibitions
or performances
5. Location:
good transport connections – determining the functions, industrial
functions located in the city’s northern part, well connected
with the city’s ring road
big economic and tourist potential
green areas – parks, the Opawskie Mountains Landscape Park
efficient transport connections and services – the ring road, railway
and road connections, the border crossing
Results
Nowadays we can witness intensified activities conducted for the purpose
of improving the city’s image, supported by transformations in the housing
resources management as well as by external financing. However, every
city’s successful development depends on co-ordinated actions which take
into account not only short-term arrangements but long-range scenarios
as well. That is why the corrective action should be based on zoning
and a comprehensive revitalization programme. Uncoordinated corrective
measures in areas or buildings taken out of context, and incoherent with
the surroundings, without a proper diagnosis, cannot result in any sustainable
effective outcome.
The corrective activities need to derive from the binding legal regulations
and follow the city’s general development strategy, within the framework
of the local revitalization programme, both in the urban and architectural terms.
It should aim at restoring the original function to the socially and economically
108
degraded areas or implementing a new function for them. Carrying out
such activities in smaller spatial units must take into account numerous
important social, economic and political factors. Revitalization programmes
implementation should be comprehensive, systematic and coherent for the
whole city and not only for selected spatial units. Respective unitary actions
will not bring about sustainable revitalization, unless they are preceded by
comprehensive studies and analyses. The existing condition of an architectural
and urban fabric should be analyzed beginning with an individual building,
through building complexes, to end up with a complete spatial arrangement
in the region’s context. General rules can be applied in the case for larger scale
revitalization operations, however when one take a closer view all activities
need to provide for individual and flexible arrangements taking into account
the context of the surroundings and allowing to divide the investment into
stages, the extent of which could possibly be adjusted during the investment’s
implementation.
Within the framework of comprehensive arrangements, corrective
activities primarily should clear and improve the city’s fabric by:
1. Tidying up, rebuilding and modernizing the existing fabric, including:
demolishing of incidental, valueless and disharmonious structures
(one-storey retail shops and illegal car parks) which litter the interior
of the housing quarters
determining which elements of the buildings of historic value should
absolutely be maintained or reconstructed, which elements can
undergo some changes and which elements can be rebuilt partially
or completely, as well as determining which city’s fabric must be
absolutely maintained and exposed, supplemented or reconstructed.
opening the closed quarters to new convenient functions (cultural
and educational services, cafes and restaurants or shops, etc.)
erecting infill buildings or reconstructing frontages
giving a second chance to decaying historic buildings to regain their
full functions by for example adaptation to a new function, preferably
of the values equivalent to the contemporary requirements. First of
all the old town buildings, which form the town’s urban framework
(e.g. the building of the old brewery), should gain some new function
taking into account the values of the historic buildings and complexes
co-ordinating the planning/designing stages in case of individual
spatial units, based on individual details of small architecture
2. Restoring, if possible, the historic cadastral divisions
3. Reducing and classifying the vehicle traffic – reducing the level of noise
and exhaust fumes
4. Increasing the percentage share of pedestrian and bike traffic as alternative
solutions for the vehicle traffic – direct perception is feasible only in the case
of pedestrian and bike traffic
5. Increasing the percentage share of the cultural function (creating squares,
the form of which would encourage to perform spontaneous paratheatrical
activities) and the leisure function (playgrounds, rollerblade routes, outdoor
workout equipment for adults). Lengthening the time people spend in the
public space is one of the revitalization measures for the city. Introduction
of the cultural function to the economically excluded residential areas
activates them by stimulating different values and functions. Restoring
or implementing new functions promoting cultural development to the
109
110
degraded areas can result not only in new ways of space arrangement,
improvement of their image and identification, but first of all in positive
relations in the social context. Widely understood culture, including material
culture, has always been and still is subject to regular economization, but we
must remember that it does not necessarily lose its quality.
6. Development of the area along the riverbanks
7. City’s opening to the river as an activating element.
Discussion
All future investments under the spatial development plan should be
approached in an individual, comprehensive and flexible way, as far as the
investment hierarchy is concerned. The complete study (this text and the spatial
conceptual framework) aims at defining sensitive areas and specifying corrective
activities in their broad meaning. The sequence and course of the investment
will be defined in the next stage which depends on available financing
and incorporates itself into the whole Euroregion’s plans.
Conclusions
Implementation of the new formula of Prudnik’s functions is viable within
the framework of a uniform, co-ordinated and flexible spatial development plan,
including the revitalization programme which comprises various spheres of life.
The framework must be provided by future-oriented arrangements for the city’s
urban structure in consideration of the rapidly advancing technologies, rush
of life and people’s volatile needs and requirements.
111
Wprowadzenie alternatywnej osi
śródmiejskiej poprzez zagospodarowanie
ciągu podwórek jako forma wykorzystania
rezerwy przestrzennej
Dr hab. inż. arch. Piotr Obracaj,
prof. nzw. w Politechnice Opolskiej
Dr inż. arch. Piotr Grzegorz Opałka
Działaniem naprawczym, wobec dysfunkcji i deformacji w przestrzeni
architektoniczno-urbanistycznej Prudnika, mogącym w znaczący sposób
poprawić funkcjonowanie miasta, może być otwarcie przestrzeni wewnętrznych
podwórek, właściwa ich adaptacja dla nowych funkcji, oraz powiązanie ich
ze strukturą zabudowy miasta. Wdrożenie pomysłu musi być realizowane
w ramach kompleksowego programu rewitalizacyjnego, uwzględniającego
różnorodne działania w innych sferach życia.
Słowa kluczowe: rewitalizacja, otwarcie przestrzeni podwórek, obszary
staromiejskie, pogranicze polsko-czeskie
Wstęp
Na podstawie analizy stanu istniejącego tkanki miejskiej Prudnika
można zaobserwować dysfunkcje w jego w optymalnym funkcjonowaniu.
Jest to widoczne nie tylko w obszarze tkanki architektonicznej i urbanistycznej,
ale również w sferach społecznej, gospodarczej, ekonomicznej, politycznej
i kulturalnej. Powiązanie tych obszarów powoduje, iż zachwianie jednego
z tych elementów ma mniejszy lub większy wpływ na inne. Natomiast poprawa
jednej z wymienionych sfer może mieć pozytywny wpływ na pozostałe.
Ingerencje w tkance architektoniczno-urbanistycznej mają fundamentalny
wpływ na pozostałe. Pozytywne scenariusze kształtowania przestrzeni decydują
nie tylko o komforcie życia, pracy czy wypoczynku użytkowników przestrzeni,
ale mogą stymulować jego rozwój w innych sferach życia. Oczywiście
skuteczność tych ingerencji może być znacznie większa jeśli będzie realizowana
na bazie kompleksowego programu rewitalizacyjnego, będącego elementem
miejscowego planu zagospodarowania przestrzennego.
Dysfunkcje i deformacje w przestrzeni architektoniczno-urbanistycznej
są widoczne w szczególności w obszarze staromiejskim Prudnika. Istnieją one
w przestrzeniach wewnętrznych kwartałów mieszkalnych, które ze względu
na rozległość i brak celowego zagospodarowania stanowią rezerwę przestrzenną
dla staromiejskiej części miasta. Większość podwórek w obecnym stanie
stanowi monofunkcyjne przestrzenie „niczyje”, ponieważ nawet właściciele
nieruchomości nie identyfikują się z nimi. Widoczne jest to w chaosie
przestrzennym jaki tam panuje lub w ich niezagospodarowaniu. Przestrzenie
te wypełnione są zazwyczaj „kompozycją” przypadkowych przybudówek,
blaszanych garaży, magazynów sklepów czy też tzw. dzikich parkingów.
112
Naturalnym odruchem społecznym użytkowników tych przestrzeni jest
odwrócenie się od nich, brak identyfikacji z miejscem zamieszkania czy pracy,
za czym postępuje rozluźnienie więzi społecznych. Zniszczenia i zaniedbania
widoczne są nie tyko w strefach przedwejściowych, na elewacjach, w tym
na balkonach i w stolarce okiennej i drzwiowej, ale również na klatkach
schodowych i w bramach przelotowych. Naturalnym wypełnieniem pustki
w tej przestrzeni są elementy niosące patologie w różnych sferach życia.
Działania „obronne” wspólnot i spółdzielni mieszkaniowych polegają zwykle
na zamknięciu tych przestrzeni dla osób postronnych. W krótkiej perspektywie
przynoszą tylko pozornie pozytywne efekty. W dłuższej generują negatywne
skutki, nie tylko w relacjach społecznych. Izolacja przestrzeni jest działaniem
negatywnym, zarówno w stanie istniejącej dysfunkcji, jak i po zagospodarowaniu
podwórka z wyłącznością użytkowania przez osoby zamieszkałe w obiektach
Il. 1 Analiza urbanistyczna
tkanki śródmiejskiej
(Oprac. Bula A., Bílý P.,
Konečná K., Obracaj P.,
Opałka P., Rybak B.,
Sadlak A., Wiśniewska A.)
Obr. 1 Urbanistická analysa
středoměstské zástavby
Fig. 1 Urban analysis
of the downtown fabric
113
tworzących je. Zjawiska te odnoszą się nie tylko do przestrzeni w obszarach
staromiejskich ale również do nowoprojektowanych, zamkniętych osiedli.
Opis metody badawczej, opis podjętego problemu
Przeprowadzona analiza stanu istniejącego wykazała różnorodność
możliwych połączeń komunikacyjnych istniejącego traktu pieszego
z alternatywnym, biegnącym w różnej konfiguracji przez podwórka, aktualnie
zaniedbane, przypadkowo „zagospodarowane”. Proponowane rozwiązanie
należy rozpatrywać jako szkicowe, które może nabrać realiów dopiero
po szczegółowej analizie socjotechnicznej w ujęciu szczegółowym i totalnym.
Wśród wielu działań naprawczych w tkance architektoniczno-urbanistycznej można wskazać proste, sprawdzone rozwiązania mogące
w znaczący sposób poprawić funkcjonowanie miasta. Wdrożenie ich nie tylko
da efekt w krótkim okresie czasu, ale będzie generowało w przyszłości inne
pozytywne zmiany, w szczególności w sferach społecznej i kulturalnej.
Naprawa funkcjonowania przestrzeni miasta musi być realizowana przede
wszystkim poprzez udrożnienie komunikacji pieszej i kołowej, w tym poprzez
powiązanie ich z dotychczas izolowanymi przestrzeniami wewnętrznych
podwórek. Generalną regułą realizacji tego planu winno być możliwie
maksymalne otwarcie przestrzeni wewnętrznych podwórek w kwartałach
staromiejskich, jak i w nowej współcześnie kształtowanej zabudowie
śródmiejskiej. Działanie to pozwoli na powiązanie „odzyskanych” wnętrz
urbanistycznych z całą strukturą miejskiej zabudowy. Obserwator podążając
nowymi, alternatywnymi ścieżkami będzie poruszał się w indywidualnych
wnętrzach, rejestrując różnorodne widoki. Wejścia poprzez bramy i podcienie,
stanowiące swoiste portale naprowadzające wzrok, będą naturalnie kierować
widza ku otwarciom przestrzennym. Spektrum realizowanych działań na scenie
podwórka może być bardzo szerokie. Strategia działań ożywiających musi
obejmować wyczyszczenie ich z wtórnych, obcych elementów kubaturowych
(garaży, przybudówek etc.), zagospodarowanie wnętrz kwartałów oraz nade
wszystko otwarcie ich. Znamienne jest to, iż otwarcie podwórek może
być wykonane w miejscach najczęściej pierwotnie istniejących bram czy
przejazdów. Projekt wnętrza urbanistycznego musi uwzględniać indywidualnie
zakomponowaną urządzoną zieleń, placyki zabaw, miejsca odpoczynku
dla dorosłych, osłonięte miejsca gromadzenia śmieci, stojaki na rowery, drogi
pożarowe etc. Program zagospodarowania małą architekturą może być bogatszy
poprzez wprowadzenie terenowych siłowni dla dorosłych, wodotrysków czy też
elementów rzeźbiarskich. Projektowana zieleń musi uwzględniać docelową
ich skalę, ewentualne pylenie etc.
Rezultaty
Powstałe alternatywne trasy komunikacji oraz otwarcia podwórek
stanowić będą zaczyn do nowych aktywności społecznych i kulturalnych
w tych przestrzeniach. Poprawa ich wizerunku odwróci stan izolacji,
pobudzając aktywność mieszkańców. Różnorodne aktywności realizowane
będą w urozmaiconej przestrzeni. Powstaną bezpieczne place zabaw a dorośli
będą mieli możliwość spontanicznych, niesformalizowanych kontaktów.
114
Wspólne działania zwiększą identyfikację z miejscem zamieszkania, pracy czy
wypoczynku. Małe społeczności, poprzez nawiązanie bliższych lub dalszych
znajomości, identyfikując się w swoich potrzebach, w konsekwencji będą
w stanie w lokalnych wyborach wybrać swoich przedstawicieli wspierających ich
w działaniach rewitalizacyjnych.
Wewnętrzne przestrzenie w strefie staromiejskiej, zaprojektowane w skali
ludzkiej, mogą stać się sceną różnorodnej działalności. Preferowaną funkcją
będzie przede wszystkim kultura, która zwykle stanowi magnes dla innych
pozytywnych aktywności. Lokalizacja funkcji kulturotwórczej może:
Il. 2 Analiza urbanistyczna
tkanki śródmiejskiej
Opałka P., Rybak B.,
Sadlak A., Wiśniewska A.)
Obr. 2 Urbanistická analysa
středoměstské zástavby
Fig. 2 Urban analysis
of the downtown fabric
Il. 3 Schemat struktury miejskiej po otwarciu przestrzeni podwórek (Oprac. Bula A., Bílý P., Konečná K.,
Obracaj P., Opałka P., Rybak B., Sadlak A., Wiśniewska A.)
Obr. 3 Schéma městské struktury po otevření prostoru dvorů
Fig. 3 Outline of the urban structure after opening the courtyards
115
podnieść jakość warunków życia mieszkańców oraz użytkowników
przestrzeni,
przełamać sytuacje kryzysowe,
zlikwidować lub ograniczyć patologie społeczne,
poprawić bezpieczeństwo, przeciwdziałać degradacji,
wzmacniać identyfikację mieszkańców z terenem ich zamieszkania,
mobilizować aktywność społeczną.
W przestrzeniach tych będą mogły funkcjonować lokalne galerie,
kawiarnie, księgarnie, biura rachunkowe, szkoły języków obcych etc. Kontrolę
nad lokalizacją i rodzajem nowej funkcji miałaby wspólnota mieszkaniowa.
Aktywności tutaj generowane byłyby dużo bogatsze i różnorodniejsze
od tych realizowanych w strumieniu głównych dróg komunikacyjnych, gdyż
relacje społeczne budowane są w miejscach, w których można się zatrzymać,
usiąść, porozmawiać. Dzięki częściowo odbudowanej strukturze miejskiej,
w szczególności poprzez jej udrożnienie i ożywienie, być może dotąd
niedocenianych obszarów, zostanie zbudowany kod poruszania się w mieście.

Dyskusja
Działania naprawcze muszą wpisywać się w plan strategii rozwoju miasta,
w którym w harmonogramie finansowo-terminowym określone będą zasady
i ramy ingerencji w przestrzeń miejską. Muszą być kompleksowe, systemowe
i elastyczne, opierające się o system monitoringu w trakcie i po zrealizowaniu
inwestycji, umożliwiający wprowadzenie ewentualnych korekt. Strategia
naprawy musi obejmować skoordynowane działania „od ogółu do szczegółu”.
W ramach projektu naprawczego, uwzględniającego wszystkie skomplikowane
warunki brzegowe, w ogólnym harmonogramie czasowo-finansowym,
realizowane byłyby poszczególne etapy. Warunki brzegowe będą tutaj stanowić
przede wszystkim konkretny, indywidualny kontekst otoczenia, podziały
katastralne i kwestie własnościowe. Wszelkie działania muszą uwzględniać
nie tylko aktualną legislację, na poziomie samorządowym jak i krajowym,
ale również planowane jej modyfikacje.
Wdrożenie planu naprawczego może oczywiście napotkać na szereg
potencjalnych barier i konfliktów. Istotną kwestią jest ich identyfikacja
i przełamywanie. Działania w określonych uwarunkowaniach brzegowych muszą
uwzględniać oczekiwania podmiotów korzystających z danej przestrzeni. Stąd
niezbędne jest przeprowadzenie konsultacji społecznych, w trakcie których
musi być logicznie przedstawiony realny cel i sposób jego realizacji. Wobec
istniejącego stanu patologii przestrzennej pytania i obawy mieszkańców
może budzić kwestia bezpieczeństwa, czystości, rozwiązań komunikacyjnych,
parkowania etc. Wsparciem działań kontrolnych nad bezpieczeństwem
w otwartych przestrzeniach byłby system monitoringu. Motywującymi
przykładami dla użytkowników przestrzeni, w trakcie wdrażania strategii, może
być podźwignięcie się innych miast europejskich, w tym również polskich,
gdzie otwarcie zamkniętych przestrzeni stanowiło podstawę komponowania
nie tylko drożnego układu przestrzennego, ale przede wszystkim budowania
pozytywnych relacji społecznych i podniesienia jakości użytkowania przestrzeni
miejskich. W ramach segregacji ruchu z przestrzeni podwórek powinien
być do maksimum wyłączony ruch kołowy, jak również miejsca parkingowe
i postojowe. Dostęp do tej przestrzeni miałyby tylko pojazdy uprzywilejowane.
116
Il. 4 Schemat struktury
miejskiej po otwarciu
przestrzeni podwórek
Opałka P., Rybak B., Sadlak
A., Wiśniewska A.)
Obr. 4 Schéma městské
struktury po otevření
prostoru dvorů
Fig. 4 Outline of the urban
structure after opening the
courtyards
117
Alternatywnie, w ramach zagospodarowania przestrzeni kwartałów, można
byłoby zorganizować podziemne miejsca postojowe. Ograniczenie penetracji
ruchu samochodowego w naturalny sposób wzmocniłoby ruch rowerowy
i pieszy, równocześnie rozszerzając percepcję użytkowników przestrzeni.
Warunkiem uzyskania wysokiej jakości indywidualnych rozwiązań
przestrzennych jest formuła konkursu, pozwalającego na sformułowanie
ogólnej strategii działania, a następnie w kolejnych przybliżeniach, ogłoszenia
konkursów na zagospodarowania w ściśle określonym kontekście, konkretnych
podwórek. Realizacja inwestycji jedynie w oparciu o ustawy Prawo Zamówień
Publicznych, z priorytetem najniższej ceny projektu i realizacji inwestycji, z góry
może skazywać działania naprawcze na porażkę.
Warunkiem pomyślnego wdrożenia programu jest wsparcie władz
samorządowych. Dla jego realizacji powinien być powołany z ramienia
gminy koordynator działań rewitalizacyjnych, dający oparcie w działaniach
dla wspólnot czy spółdzielni mieszkaniowych. Legislacyjnie działania muszą być
spójne ze strategią rozwoju miasta, miejscowymi planami zagospodarowania
przestrzennego i innymi programami jakie są realizowane w mieście, gminie
i powiecie prudnickim. Finansowo działania miasta winny być powiązane
ze wsparciem inwestycji, jeśli te realizowałyby zatwierdzony program naprawczy.
Wysiłek finansowy może uwzględniać również inne formy organizacyjnofinansowe, w tym partnerstwo publiczno-prywatne. Ewentualne wywłaszczenia
z dysharmonizujących kubatur, na przykład garaży, i wynikające z tego
rekompensaty, muszą być również uwzględnione w projekcie finansowym.
Podsumowanie
Otwarcie podwórek to tylko jeden, ale fundamentalny, przykład działania
rewitalizującego, mającego na celu poprawę funkcjonowania struktury
miejskiej Prudnika. Może stanowić bazę i zachętę do innych możliwych
działań. Nawet w części zrealizowany projekt bezpośrednio przyniesie
korzyści dla użytkowników tych przestrzeni. Kolejnymi działaniami powinno
być otwarcie się miasta na rzekę poprzez zagospodarowanie przestrzeni
nadrzecznych. Ożywienie miasta nie może jednak być realizowane jedynie
na poziomie przestrzennym. Musi być budowane równolegle i w ścisłym
powiązaniu ze sferą społeczną, gospodarczą, ekonomiczną, polityczną
i kulturalną.
Literatura:
(dotyczy dwóch tekstów autorstwa Obracaj P., Opałka P.)
Alexander Ch. (2008), Język wzorców. Gdańsk: Gdańskie Wydawnictwo
Psychologiczne
Baum M. (2012). City as loft. Zurich: Gta Verlag
Basista A. (2009). Wartości w architekturze. Warszawa: Universitas
Gehl J. (2009). Życie między budynkami. Użytkowanie przestrzeni publicznych.
Kraków: Wydawnictwo RAM
Lesiuk W. red. (1978). Ziemia Prudnicka. Dzieje. Gospodarka. Kultura. Opole:
Wydawnictwo Instytutu Śląskiego w Opolu
118
Pallasmaa J., McCarter R. (2012). Understanding Architecture. London, New York:
Phaidon Press INC
Popkiewicz J. red. (1966). Monografia gospodarcza województwa
opolskiego. Katowice: Instytut Śląski w Opolu
Throsby D. (2001). Economics and Culture. Cambridge: Press Syndicate of the
University of Cambridge
Skalski K. (1998). Problemy rewitalizacji. W: Z. Ziobrowski (red.) Gospodarka
przestrzenna gmin. Poradnik. Kraków: Fundusz Współpracy – Brytyjski
Fundusz Know-How
Wejchert K. (1984). Elementy kompozycji urbanistycznej. Warszawa: Wydawnictwo
Arkady
Weltzel A. (2005). Historia miasta Prudnika na Górnym Śląsku. Opole:
Wydawnictwo MS
Urząd Mieszkalnictwa i Rozwoju Miast oraz Deutsche Gesellschaft für
Technische Zusammenarbeit (2003). Podręcznik rewitalizacji – Zasady,
procedury i metody działania współczesnych procesów rewitalizacji (2003).
Warszawa: Mefisto Edition
119
Zprovoznění alternativní osy středem města
prostřednictvím využití systému dvorů
jako forma využití územní rezervy
prof. Opolské polytechniky
Dr. Ing. arch. Piotr Grzegorz Opałka
Nápravným opatřením, proti nefunkčnosti a deformaci v architektonickourbanistickém prostoru Prudniku, které by mohlo značným způsobem napravit
fungování města, může být otevření prostoru vnitřních dvorů, jejich náležitá
adaptace pro nové funkce, a jejich propojení se strukturou zástavby města.
Zavedení nápadu musí být realisováno v rámci komplexního revitalisačního
programu, se zřetelem na různé aktivity v dalších oblastech života.
Klíčová slova: revitalisace, otevření prostoru dvorů, staroměstské plochy,
polsko-české pohraničí
Úvod
Na základě analysy stávajícího stavu městské zástavby Prudniku lze
zpozorovat nefunkčnost narušující optimální fungování. Je to viditelné nejen
v oblasti architektonické a urbanistické zástavby, ale taktéž v společenské,
hospodářské, ekonomické, politické a kulturní sféře. Návaznost těchto sfér má
za následek, že narušení jednoho z těchto prvků má menší či větší vliv na další.
Zatímco zlepšení v jedné ze zmíněných sfér může mít positivní dopad na další.
Zásahy do architektonicko-urbanistické zástavby mají zásadní význam. Positivní
scénáře utváření prostoru rozhodují nejen o komfortu života, práce či odpočinku
uživatelů prostoru, ale mohou též stimulovat jeho rozvoj v dalších oblastech
života. Je očividné, že účinnost těchto zásahů může být větší, pokud budou
prováděny na základě komplexního revitalisačního programu, který je součástí
územního plánu pro danou lokalitu.
Nefunkčnost a deformace v architektonicko-urbanistickém prostoru jsou
zřetelné zvláště v oblasti starého města Prudniku. Vyskytují se v prostorách
vnitřních obytných částí, které vzhledem k prostranství i absenci účelového
využití tvoří prostorovou rezervu staroměstské části města. Většina dvorů
v stávajícím stavu to jsou monofunkční prostranství nepatřící „nikomu“, protože
ani vlastníci nemovitostí se s těmito prostorami neidentifikují. To se pak
projevuje v prostorovém chaosu, který tam vládne anebo v tom, že tyto prostory
nejsou využité. Tyto prostory jsou obvykle zaplněné „kompozicí” nahodilých
přístaveb, plechových garáží, skladů obchodů nebo také tzv. divokými parkovišti.
Neudivuje tudíž, že uživatelé těchto míst se od nich odvracejí, neidentifikují se
s nimi, což pak přináší další uvolnění společenských pout. Spustlost a chátrání
jsou viditelné nejen v zónách před vstupem, na elevacích, na balkonech
i okenních a dveřních rámech, ale taktéž na schodištích a v průchodech.
Přirozenou výplní prázdna v tomto prostoru jsou prvky přinášející patologie
v různých oblastech života. Obranné „úkony“ komunit a bytových družstev
120
spočívají obvykle v tom, že prostory pro cizí osoby uzavřou. V krátké perspektivě
toto řešení přináší zdánlivě positivní efekty. Avšak v delší generuje negativní
účinky, nejen ve společenských vztazích. Izolace prostoru je negativním krokem,
a to ať už v rámci stavu stávající nefunkčnosti, jak i po využití dvoru s výlučností
užívání pro osoby bydlící v objektech, které dvory tvoří. Tyto jevy se týkají nejen
prostorů v oblasti starého města, ale taktéž i nově projektovaných, uzavřených
sídlišť.
Popis výzkumné metody, popis problematiky
Provedená analysa stávajícího stavu prokázala různost možných
komunikačních propojení existující pěší zóny s alternativní, probíhající
v různé konfiguraci přes dvory (které jsou nyní zanedbané, nahodile využité).
Navrhované řešení je nutné vnímat jako náčrt, ideu, která se teprve může
zhmotnit po provedení podrobné sociotechnické detailně i totálně pojaté
analysy.
Z mnoha nápravných opatření v rámci architektonicko-urbanistické
zástavby lze poukázat na jednoduchá, ověřená řešení, která ve značné míře
mohou zlepšit fungování města. Jejich zavedení přinese nejen během krátké
doby efekty, ale bude také v budoucnosti spoluvytvářet další positivní změny,
hlavně v sociální a kulturní oblasti.
Zlepšení fungování prostoru města musí být provedeno především tak,
že budou zprůchodněny pěší zóny a automobilová doprava, jde o propojení
s dosud izolovanými vnitřními prostory dvorů. Základním pravidlem provedení
tohoto plánu musí být pokud možno co největší otevření dvorů v části starého
města, nevyjímaje i novou zástavbu této části města. Tento postup dovolí
propojit „znovunabyté“ urbanistické prostory s celou strukturou městské
zástavby. Pozorovatel procházející novými, alternativními stezkami se bude
pohybovat v individuálních exteriérech maje možnost zaznamenávat všelijaké
různé zajímavosti. Vchody průchody a podloubí, což jsou svérázné portály
navádějící zrak, budou přirozeně diváka vést k prostorovým průlomům.
Spektrum pořádaných akcí na scéně dvora může být velmi široké. Strategie
oživovacích akcí musí přinášet zamýšlený efekt – zbavení se subsidiárních,
cizích prostorových prvků (garáží, přístaveb etc.), následně přinést využití
místa a hlavně jeho otevření. Příznačné je to, že otevření dvorů lze provést
na místě nejčastěji prvotně existujících bran a průjezdů. Projekt urbanistického
interiéru musí zohledňovat individuálně vkomponovanou zeleň, dětské koutky,
místa pro odpočinek dospělých, oddělená místa pro smetí, stojany na kola,
požární cesty etc. Program využití malé architektury může být obohacen
zřízením malých posiloven pro dospělé pod širým nebem, vodotrysků anebo
sochařských prvků. Navržená zeleň musí odpovídat měřítku prostoru, zohlednit
opylování etc.
Výsledky
Nově vzniklé alternativní komunikační trasy a otevření dvorů budou
podnětem k novým společenským a kulturním aktivitám na těchto místech.
Zlepšení jejich vzhledu odvrátí stav isolace, podnítí aktivitu obyvatel. Všelijaké
aktivity proběhnou v různorodém prostředí. Vzniknou bezpečná dětská hřiště
121
a dospělí budou mít možnost se neformálně, spontánně setkávat. Společné
akce prohloubí identifikaci s bydlištěm, pracovištěm či místem odpočinku.
Malé komunity v důsledku navázání bližších nebo vzdálenějších známostí,
a v důsledku a identifikace ve svých potřebách budou tak schopny v místních
volbách zvolit své zástupce poskytující jim podporu v revitalisačním úsilí.
Vnitřní prostory v staroměstské zóně, navržené ve shodě s lidským
rozměrem, se mohou stát scénou pro různorodé aktivity. Preferovanou funkcí
bude hlavně kultura, která je obvykle magnetem přitahujícím jiné positivní
aktivity. Lokalisace kulturních funkcí může:
Zvýšit kvalitu životních podmínek obyvatel a uživatelů prostoru,
Zvrátit krisové situace,
Odstranit nebo omezit sociální patologie,
Zlepšit bezpečnost, zamezit degradaci,
Posilovat identifikaci obyvatel z místem jejich bydliště,
Mobilisovat společenskou aktivitu.
Na těchto místech budou moci fungovat lokální galerie, kavárny,
knihkupectví, účetní kanceláře, školy cizích jazyků etc. Kontrolu určení lokalisace
by prováděla místní komunita. Zde generované aktivity by byly mnohem bohatší
a rozmanitější nežli ty realisované v okruhu hlavních komunikačních tahů,
protože sociální vztahy vznikají na takových místech, kde se lze zastavit, posedět,
popovídat si. Díky částečně obnovené městské struktuře, zvláště v důsledku
jejího zprůchodnění a oživení možná dosud nedoceněných ploch, bude
vytvořen kód pohybu po městě.
Il. 5 Alternatywa
oś komunikacyjna
(Rys. Sadlak A.)
Obr. 5 Alternativní
komunikační osa
Fig. 5 Alternative
transport axis
122
Diskuse
Nápravná opatření musí navazovat na plán strategie rozvoje města,
v němž jsou ve finančním harmonogramu vymezena pravidla a rámce pro
ingerenci do městského prostoru. Musí být komplexní, systémové a elastické,
opírat se o systém monitorování během i po uskutečnění investice, musí také
umožňovat provedení případných oprav. Strategie nápravy musí zahrnovat
koordinované úkony „shora dolů”. V rámci nápravného projektu, který zohledňuje
všechny složité mezní podmínky, v obecném časově-finančním harmonogramu,
by byly plněny všechny jednotlivé etapy. Mezními podmínkami zde v tomto
případě jsou především: konkrétní, individuální kontext okolí, katastrální dělení
a vlastnické otázky. Všechny úkony musí brát zřetel nejen na stávající právní stav
na úrovni místní samosprávy i celostátní, ale taktéž i na jeho plánované změny.
Zavedení nápravného opatření může samozřejmě narazit na celou
řadu potenciálních bariér a konfliktů. Podstatnou otázkou je jejich rozpoznání
a překonávání. Kroky v rámci daných mezních podmínek musí odpovídat
očekávání subjektů využívajících daný prostor. Proto je nutné provést
společenské konsultace, během kterých musí být logicky prezentován reálný cíl
a způsob jeho dosažení. Vycházeje ze stávající územní patologie otázky a obavy
obyvatel mohou vzbuzovat otázky bezpečnosti, pořádku, komunikačních
řešení, parkování atd. Zajištění bezpečnosti by v otevřených prostorách byl
o možné provést zavedením systému monitorování. Motivačním příkladem
pro uživatele prostoru, během zavádění strategie, může být příklad jiných
evropských, ale i polských měst, kde proběhla obnova a kde právě otevření
Il. 6 Alternatywa
oś komunikacyjna
(Rys. Sadlak A.)
Obr. 6 Alternativní
komunikační osa
Fig. 6 Alternative
transport axis
123
uzavřených prostor položilo základ pro
komponování nejen zprůchodněného
územního řešení, ale především pro
tvoření positivních sociálních vztahů
a zvětšení kvality užívání městských
prostor. V rámci vytěsnění komunikace
z prostoru dvorů by měl být především
vytěsněn automobilový provoz, to se
týká i parkovacích míst a míst na stání
aut. Přístup do tohoto prostoru by byl
dovolen jen vybraným vozidlům.
V rámci využití těchto částí města
by naopak bylo možné postavit
podzemní parkoviště. Omezení
zatížení automobilovým provozem
by přirozeným způsobem posílilo
cyklistický a pěší provoz, to by zároveň
přineslo rozšíření vnímatelného obzoru
pro uživatele prostoru.
Podmínkou získání individuálních
prostorových řešení vysoké kvality
je definování podmínek soutěže, kde by
byla definována obecná formulace
strategie postupu, a dále pak vymezeny
v dalších krocích cíle využití v daném
kontextu konkrétních dvorů. Realisace
investice vycházející výhradně ze Zákona
o veřejných zakázkách, s prioritou
nejnižší ceny projektu a realisace
investice, předem nápravná opatření
mohou odsoudit k nezdaru.
Podmínkou úspěšného zavedení
programu je podpora místních
samosprávních orgánů. Obec by měla
jmenovat koordinátora pro revitalizací
iniciativy, který by byl oporou pro
komunity nebo bytová družstva
v jejich úsilí. Legislativní kroky musí být
v souladu se strategií rozvoje města,
místními územními plány a jinými
programy, které jsou realisovány
ve městě, obci i Prudnickém okrese.
Opatření přijatá městem by měla
být finančně propojena s podporou
Il. 7 Koncepcje adaptacji przestrzeni podwórek
na alternatywnej osi śródmiejskiej (Rys. Sadlak A.)
Obr. 7 Koncepce přizpůsobení prostoru dvorů
v rámci alternativní středoměstské osy
Fig. 7 Concepts of the courtyards adaptation
in the alternative downtown axis
124
investice, pakliže tato realizuje nápravná opatření. Financování samozřejmě
může zahrnovat různé organizačně-finanční formy, včetně partnerství veřejného
a soukromého sektoru. Případná vyvlastnění prováděná v rámci projektu, např.
garáží, a vyplývající z nich náhrady, musí být rovněž ve finančním projektu
zohledněna.
Resumé
Otevření dvorů to je pouze jeden, byť fundamentální, z příkladů
revitalisačních opatření, kde cílem je zlepšení fungování městské struktury
Prudniku. Může to být východisko a pobídka pro další možné kroky. Byť jen
částečně uskutečněný projekt uživatelům poskytne přímý prospěch. V dalším
pořadí by mělo dojít k většímu sepjetí města s řekou a to využitím prostorů
u řeky. Oživení města nelze však realizovat pouze na územní úrovni. Musí to
být prováděno zároveň a v úzké spojitosti se společenskou, hospodářskou,
ekonomickou, politickou a kulturní oblastí.
125
Implementation of Alternative Downtown
Axis by means of Developing a Series
of Courtyards as a Form of Spatial Reserve
Utilization.
Piotr Grzegorz Opałka, PhD, Eng. Arch.
Opening the space of internal courtyards, adapting them rightly to
the new functions and connecting them with the city’s urban structure (resulting
in considerable improvement of the city’s functions) might be corrective actions
to be taken against the dysfunction and deformation of the architectural and
urban planning of Prudnik. This approach must be implemented within the
framework of a comprehensive revitalization programme including various
activities in other spheres of life.
Key words: revitalization, opening the courtyards’ space, old towns, Czech
and Polish Borderland
Introduction
The analysis of the existing urban fabric of Prudnik shows disorders
in its optimum functions. It is easily noticeable not only in the architectural
and urban fabric, but also in the social, economic, political and cultural spheres.
These areas are interrelated, so weaknesses of one of them immediately affect
the others to a smaller or larger extent. Correspondingly, improvement of one
of the aforementioned spheres may have a positive impact upon the other
ones; therefore any intervention in the architectural and urban fabric has
a fundamental influence on the other spheres. Positive scenarios of spatial
development are not only advantageous for the comfort of life, work or rest
of public space users, but can also stimulate the development in other spheres
of life. Obviously, the effectiveness of those interventions can be much higher
if they are carried out within the framework of a comprehensive revitalization
programme, being a part of the local development plan.
The dysfunctions and deformations of the architectural and urban space
can be noticed especially in Prudnik’s old town. They can be seen in the internal
space of residential quarters which, due to their size and lack of purposeful space
development, constitute a spatial reserve for the city’s old town. Most courtyards
are now ‘nobody’s’ mono-functional areas as even their owners do not identify
with them. This results in the spatial chaos and general negligence. These
areas are usually full of random extensions, tin garages, shop storages or illegal
car parks. It is a natural reaction of these areas users to turn away and not to
identify with the place of living or working, which in turn leads to the loosening
of social ties. Destruction and lack of care are visible both outside (doors, front
elevations, balconies, window and door frames) and inside (staircases and walk126
Il. 8 Istniejące, zdewastowane przestrzenie kwartałów śródmiejskich, 2013 r. (Fot. Obracaj P., Opałka P.)
Obr. 8 Stávající, zdevastované prostory částí středu města, r. 2013.
Fig. 8 Existing devastated areas of the downtown quarters, 2013.
Il. 9 Istniejące, zdewastowane przestrzenie kwartałów śródmiejskich, 2013 r. (Fot. Obracaj P., Opałka P.)
Fig. 9 Existing devastated areas of the downtown quarters, 2013.
127
through gates). This void is naturally filled with pathologies in various spheres
of life, which in turn results in ‘defence operations’ conducted by homeowner
associations and housing co-operatives, which usually mean closing these areas
to unauthorized people. In short-term perspective they bring seemingly positive
results, while in the long-term perspective they lead to negative results, not only
in terms of social relations. Space isolation proves negative for both the existing
dysfunction and after the development of a courtyard (with exclusive rights to
use it reserved only to its residents). This kind of approach can be observed not
only in the old town, but in the newly designed closed housing districts.
Description of Research Method, Description of Analyzed
Problem
The outcome of the analysis of the status quo is indicative of the variety
of possible transport connections between the existing pedestrian route and
an alternative one, leading through neglected courtyards. The recommendable
arrangement should be treated as a tentative one that could become more
realistic after having conducted a comprehensive social-and-technical analysis
in terms of holistic approach.
There are simple and verified arrangements among numerous corrective
activities concerning the architectural and urban fabric, which might
considerably improve the city’s functions. Implementation of such arrangements
will not only bring instant positive results, but will also bring about other
positive changes in the future, particularly in the social and cultural spheres.
The city’s functions must be corrected mainly by means of improving
the pedestrian traffic and wheeled transport, including the so far isolated
internal courtyards. Maximum possible opening of the internal courtyards
of the old residential quarters as well as of the modern downtown residential
areas should be the universal principle of this approach. This approach will
help to connect the ‘recovered’ urban interiors to the whole urban structure.
Walking along these new alternative paths, the users will have a chance to enjoy
a variety of views or sights. Doors and arcades of tenement houses will naturally
draw users’ attention to open spaces. The spectrum of activities carried out
to the extent of the courtyards can be very wide. The revitalisation strategy
should aim at removing all incidental strange or unfamiliar large-sized structures
(garages, extensions, etc.), development of the interiors and most of all opening
them. Interestingly enough, the courtyards opening will mostly occur in places
where those doors or passages originally existed. The design of the urban
interiors needs to include: individually arranged green areas, playgrounds, rest
areas for adults, hidden waste containers, bike racks, fire escape routes, etc.
The small architecture development plan can become more attractive due to the
application of outdoor work-out or waterworks facilities, as well as some pieces
of sculpture. Green areas planning should take into account their target size,
possible pollen count, etc.
Results
Newly created alternative transport routes and opened courtyards
will trigger off new social and cultural activities in these areas. Their general
128
Il. 10 Przestrzeń podwórek wypełniona podwórek dzikimi parkingami, 2013 r. (Fot. Obracaj P. , Opałka P.)
Obr. 10 Prostor dvorů vyplněný divokými parkovišti, r. 2013.
Fig. 10 Courtyards with illegal car parks, 2013.
Il. 11 Obce przestrzennie obiekty wymagające wyburzenia, 2013 r. (Fot. Obracaj P. , Opałka P.)
Obr. 11 Prostorově cizorodé prvky, které musí být zbořeny, r. 2013.
Fig. 11 Spatially unsuitable structures to be pulled down, 2013.
129
improvement will break the isolation by stimulating the residents’ activity.
Various actions will be carried out in this diversified space filled with
playgrounds for children and rest places for adults which will naturally
provide many socializing opportunities. Joint activities will raise the residents’
identification with their places of living, working or resting. Local communities
will get to know one another better and start identifying their needs and
requirements, and consequently will be able to choose their representatives
in local elections to make sure that the right people will support their
revitalization-related activities.
The old town internal areas, designed for humans, will possibly become
locations of numerous activities. Culture will be the preferred activity as it usually
attracts other positive activities. Introduction of the culture-creation function
can:
improve the quality of living conditions of the residents and users of the
space,
help to overcome crises,
combat or reduce social pathologies,
increase safety, prevent degradation,
enhance the residents’ identification with their places of living,
trigger off social activity.
These areas will be open to local art galleries, cafes, bookshops,
accounting offices, language schools, etc. Homeowner associations will decide
about the type and location of new functions. Activities conducted in these
areas can be much more diversified than those carried out in the course of
arterial roadways, as social relations are developed in places where people can
stop, sit down and talk. A new code of city navigation will be created thanks to
the partial reconstruction of the urban structure, especially increasing its traffic
capacity and enlivening the areas so far neglected.
Discussion
The corrective action must be incorporated into the municipal
development strategy – the municipal disbursement schedule must define
the rules and framework of interventions in the urban space. The actions
must be comprehensive and methodological in nature, flexible, based on
a monitoring system during and after the investment implementation, which
would help to make any possible corrections. The correction policy must
account for co-ordinated activities ‘from general to detail’. The correction
project, including all complicated boundary conditions, will be implemented
under respective consecutive stages defined in the disbursement schedule.
The boundary conditions will depend mainly on the surroundings’ individual
character, cadastral divisions and ownership issues. All actions must take into
account not only the current legislation at the local government and national
levels, but also the related intended amendments.
The implementation of the correction plan can be challenged with
many potential barriers and conflicts. And one of the major challenges will
be to identify and overcome them. Any activities under the specific boundary
conditions must take into account expectations of the specific area users. Thus
the public communication strategy will be necessary to clearly present the
target and manner of the project’s implementation. With the existing spatial
130
pathology, we should expect questions and fears of the residents connected
with safety and cleanliness issues, transport-related issues, car parks, etc.
The monitoring system could be a good idea to support the safety control
activities in the open spaces. Good examples of other European cities, including
Polish ones, too, could be used to encourage the users of those spaces to go
through the strategy’s implementation – those cities opened their closed spaces
not only to clear the spatial arrangement, but most of all to build positive social
relations and to improve the quality of the urban public space. Vehicle traffic
and car parks should be maximally removed from the courtyards, with only
emergency vehicles easily using the space. Alternatively, underground car parks
could be built within the space development activities. Vehicle traffic reduction
would naturally result in more bikes and pedestrians on the streets, which
in turn would expand the users’ perception.
The idea of a competition is the best way to obtain individual spatial
arrangements of the highest quality. This formula will help to define the general
strategy and then to announce subsequent competitions to develop specific
courtyards within a defined context. The investment’s implementation based
only on the act on public procurement (using the priority of the lowest price)
could result in a failure of the corrective measures already at the very beginning.
Support from the local authorities is crucial for successful implementation
of the programme. That is why it is necessary to appoint a co-ordinator from
the municipality office to support the homeowner associations and housing
co-operatives in the revitalization activities. Legislative actions must be
coherent with the town’s development strategy, local development plans
and other programmes carried out in the city, borough and Prudnik District.
The municipality must secure funding sources for possible investments executed
in compliance with the approved correction programme. The funding sources
can be also provided by other financial frameworks, such as a public and private
partnership. Possible expropriations (e.g. concerning garages) and consequent
damages must also be budgeted in the financial plan of the correction
programme.
Conclusions
Opening courtyards is only one, yet fundamental, example of revitalization
activities which aim at improving the functions of Prudnik’s spatial structure.
It might become the grounds and incentive for further activities. Even partially
completed project will directly bring benefits for the users of the urban space.
Next steps should be taken in connection with the city’s opening to the river
by developing the riverbanks. However, the city’s activation cannot be achieved
only with spatial issues taken into account; it must be closely connected with
the social, economic, political and cultural issues.
131
Spis ilustracji | Tabulka čísel | Table of figures
Il. 1
Stratyfikacja systemowa – topografia, granice, miejsca, dostępność (drogi)
(Oprac. Anderle R., Dalmata G., Janda J. P., Kiszka J., Scheitza R.)
Obr. 1Systémová stratifikace – topografie, hranice, místa, dostupnost (cesty)
Fig. 1 Systemic stratification – topography, borders, places, availability (roads) ................................................. 10
Il. 2
Stratyfikacja systemowa – połączenia kolejowe, naturalne, symboliczne (duchowe)
(Oprac. Anderle R., Dalmata G., Janda J. P., Kiszka J., Scheitza R.)
Obr. 2Systémová stratifikace – spojení železniční, přírodní, symbolické (duchovní)
Fig. 2 Systemic stratification – railway, natural and symbolic (spiritual) connections ...................................... 11
Obr. 3Venkov, vesnice, struktura
Fig. 3 Rural area, village, structure ..................................................................................................................................................... 12
Obr. 4Venkov, vesnice, struktura
Fig. 4 Rural area, village, structure ..................................................................................................................................................... 12
Il. 5
Granice zewnętrzne, schemat struktury wsi (Oprac. Anderle R., Dalmata G., Janda J. P.,
Obr. 5Hranice vnější, schéma struktury vesnice
Fig. 5 External borders, village structure outline ...................................................................................................................... 14
Il. 6
Granice wewnętrzne, szkielet przestrzenny i symboliczny (Oprac. Anderle R., Dalmata G.,
Janda J. P., Kiszka J., Scheitza R.)
Obr. 6Hranice vnitřní, prostorová a symbolická kostra
Fig. 6 Internal borders, spatial and symbolic frame ............................................................................................................... 19
Il. 7
Struktury wiejskie – organizacja, forma (Oprac. Anderle R., Dalmata G., Janda J. P., Kiszka J.,
Scheitza R.)
Obr. 7Rurální struktury – uspořádání, forma
Fig. 7 Country side structures – organization, form ............................................................................................................... 21
Il. 8 Stosunek krajobrazu do infrastruktury: drogi organiczne i oddzielone (Fot. Kiszka J.)
Obr. 8Vztah krajiny a infrastruktury: cesty organické a separované
Fig. 8 Relation between the landscape and infrastructure: “organic” and demarcated roads ..................... 24
Il. 9 Degradacja wizerunku i charakteru: kolonizacja i smog (Fot. Kiszka J.)
Obr. 9Degradace obrazu a rázu: kolonizace a smog
Fig. 9 Degradation of the area and its character: colonization and smog .............................................................. 24
Il. 10 Publiczna wielofunkcyjna przestrzeń komunikacyjna (Fot. Kiszka J.)
Obr. 10 Veřejný komunikační multifunkční prostor
Fig. 10 Public and multifunctional transport area ................................................................................................................ 25
Il. 11
Przestrzeń publiczna i jej struktura, model (Oprac. Anderle R., Dalmata G., Janda J. P.,
Obr. 11 Veřejný prostor a jeho struktura, model
Fig. 11 Public space and its structure, model .......................................................................................................................... 26
Il. 1
132
Najważniejsze powody odwiedzania miejsc po czeskiej i polskiej strony granicy. Źródło:
Ptáček, Mintálová (2012) ........................................................................................................................................................... 31
Obr. 1Nejdůležitější důvody návštěvy české a polské strany hranice. Zdroj: Ptáček,
Mintálová (2012) ......................................................................................................................................................................... 40
Fig. 1.The most important reasons of visiting on the Czech and Polish side of the border.
Source: Ptáček, Mintálová (2012) ......................................................................................................................................... 46
Il. 2 Twarda turystyka (Oprac. Bachman J., Dlábiková I., Mlčochová M., Ptáček P., Rosiek S.)
Obr. 2Tvrdý turismus
Fig. 2 Hard tourism ..................................................................................................................................................................................... 31
Il. 3 Miękka turystyka (Oprac. Bachman J., Dlábiková I., Mlčochová M., Ptáček P., Rosiek S.)
Obr. 3Měkký turismus
Fig. 3 Soft tourism ....................................................................................................................................................................................... 34
Il. 4 Analizowane miasto (Oprac. Bachman J., Dlábiková I., Mlčochová M., Ptáček P., Rosiek S.)
Obr. 4Analyzovánoměsto
Fig. 4 The analysed city ............................................................................................................................................................................ 34
Il. 5 Obr. 5 Fig. 5 Zlaté Hory (Oprac. Bachman J., Dlábiková I., Mlčochová M., Ptáček P., Rosiek S.) .......... 39
Il. 6 Obr. 6 Fig. 6 Głuchołazy (Oprac. Bachman J., Dlábiková I., Mlčochová M., Ptáček P., Rosiek S.) ........ 39
Il. 7
Dlaczego przekraczamy granice? (Oprac. Bachman J., Dlábiková I., Mlčochová M., Ptáček P.,
Rosiek S.)
Obr. 7Proč překračujeme hranice?
Fig. 7 Why do we cross the border? ................................................................................................................................................ 40
Il. 8
Potrzeby miast Głuchołazy i Zlaté Hory w dziedzinie ruchu turystycznego
(Oprac. Bachman J., Dlábiková I., Mlčochová M., Ptáček P., Rosiek S.)
Obr. 8Potřeby měst Głuchołaz a Zlaté Hory v oblasti cestovního ruchu
Fig. 8 Tourism needs of Głuchołazy and Zlaté Hory .............................................................................................................. 42
Il. 9 Proponowane rozwiązania (Oprac. Bachman J., Dlábiková I., Mlčochová M., Ptáček P., Rosiek S.)
Obr. 9Navrhovaná opatření
Fig. 9 Proposed funds  .............................................................................................................................................................................. 45
Il. 10
Współpraca Głuchołaz i Zlatých Hor w dziedzinie ruchu turystycznego
(Oprac. Bachman J., Dlábiková I., Mlčochová M., Ptáček P., Rosiek S.)
Obr. 10Spolupráce Głuchołaz a Zlatých Hor voblasti cestovního ruchu
Fig. 10 Tourism cooperation between Głuchołazy and Zlaté Hory ............................................................................ 47
Il. 11 Turystyczna karta regionu (Oprac. Bachman J., Dlábiková I., Mlčochová M., Ptáček P., Rosiek S.)
Obr. 11Turistická kartaregionu
Fig. 11 Tourist map of the region ...................................................................................................................................................... 48
Ekologia i środowisko naturalne – współistnienie krajobrazu przyrodniczego
i kulturowego
Ekologie a životní prostředí – Vztah přírodní a kulturní krajiny
Ecology and natural environment – relation between a natural landscape
and a cultural landscape
Il. 1
Schematyczny wykres rozwoju współistnienia krajobrazu przyrodniczego i kulturowego
w skali globalnej (Oprac. Stehlíková J.)
Obr. 1Schématický graf vývoje vztahu přírodní a kulturní krajiny v globálním měřítku
Fig. 1 Diagram of the natural and cultural landscape relations development on the global level ......... 52
Il. 2
Schematyczny wykres rozwoju współistnienia krajobrazu przyrodniczego i kulturowego
w skali lokalnej (Oprac. Stehlíková J.)
Obr. 2Schématický graf vývoje vztahu přírodní a kulturní krajiny v lokálním měřítku
Fig. 2 Diagram of the natural and cultural landscape relations development on the local level ............. 52
Il. 3
Wybór opracowanych analiz struktury pierwotnej (Oprac. Brzeziński M., Filipovská P.,
Miller J., Stehlikova J.)
Obr. 3Výběr zpracovaných analýz primární struktury
Fig. 3 Selection of the developed primary structure analyses ........................................................................................ 55
133
Il. 4
Wybór opracowanych analiz struktury drugorzędnej (Oprac. Brzeziński M., Filipovská P.,
Obr. 4Výběr zpracovaných analýz sekundární struktury
Fig. 4 Selection of the developed secondary structure analyses .................................................................................. 59
Il. 5 System neuronów (Oprac. Stehlíková J.)
Obr. 5Sytém neuronů
Fig. 5 Neural system ................................................................................................................................................................................... 61
Il. 6
Połączenie za pomocą linii, wysepek, mozaiki łąk lub terenów rolniczych
Obr. 6Propojení pomocí linií, ostrůvků, mozaikou luk či zemědělské krajiny
Fig. 6 Connection by means of lines, islands, a meadow mosaic or agricultural landscape ........................ 61
Il. 7
Patchwork krajobrazowy i połączenie siecią neuronów (Oprac. Brzeziński M., Filipovská P.,
Obr. 7Krajinný patchwork a propojení neuronovou sítí
Fig. 7 Landscape patchwork and neural network connections ..................................................................................... 65
Il. 8
Podstawowe typy krajobrazu na analizowanym obszarze i dostęp do nich
Obr. 8Základní typy krajiny v území a přístup k nim
Fig. 8 Basic landscape types in the region and possible approaches ........................................................................ 65
Il. 9 Kolaże (Oprac. Brzeziński M., Filipovská P., Miller J., Stehlikova J.)
Obr. 9Koláže
Fig. 9 Collages ................................................................................................................................................................................................ 69
Możliwości rozwoju gospodarczego przygranicznego fragmentu
Euroregionu Pradziad
Možnosti hospodářského rozvoje příhraničního fragmentu Euroregionu Praděd
Economic Development Opportunities for the Pradziad Euroregion Borderland
Il. 1 Rezultaty kwerendy internetowej (Oprac. Karpezo P., Porowska J., Pyka D., Spyra M., Struhala M.)
Obr. 1Výsledky rešerše na internetu
Fig. 1 Results of the Internet Research Query ........................................................................................................................... 75
Il. 2 Czesko-Polskie inkubatory kultury (Oprac. Karpezo P., Porowska J., Pyka D., Spyra M., Struhala M.)
Obr. 2Česko–polské kulturní inkubátory
Fig. 2 Czech-Polish Culture Incubators .......................................................................................................................................... 76
Il. 3
Atrakcyjna i szybka podróż – rewitalizacji dworca kolejowego w Prudniku
Obr. 3Atraktivní a rychlá cesta – revitalizace železničního nádraží v Prudniku
Fig. 3 Attractive and Fast Journey – Railway Station Redevelopment in Prudnik ............................................... 76
Il. 4
Atrakcyjny krajobraz jako podstawa rozwoju turystyki (Oprac. Karpezo P., Porowska J.,
Pyka D., Spyra M., Struhala M.)
Obr. 4Atraktivní krajina jako základ rozvoje turismu
Fig. 4 Attractive Landscape as the Grounds for Tourism Development ................................................................... 80
Il. 5
Promocja lokalnych produktów rolnych – propozycja rewitalizacji gospodarstwa rolnego
Obr. 5Propagace místních zemědělských výrobků – návrh revitalizace zemědělství
Fig. 5 Local Agricultural Products Publicity – Recommendations for Agricultural Redevelopment ....... 80
Il. 6
Matryca podsumowująca proponowane działania projektowe – część czeska regionu
Obr. 6Matrice shrnující navrhované projektové fáze – česká část regionu
Fig. 6 Log frame summarizing recommended Project actions – the Czech side of the region ................ 85
Il. 7
Matryca podsumowująca proponowane działania projektowe – część polska regionu
Obr. 7Matrice shrnující navrhované projektové fáze – polská část regionu
Fig. 7 Log frame summarizing recommended Project actions – the Polish side of the region ................. 86
Il. 8
Zależności pomiędzy proponowanymi działaniami projektowymi (Oprac. Karpezo P.,
Porowska J., Pyka D., Spyra M., Struhala M.)
Obr. 8Vztahy mezi navrhovanými projektovými fázemi
Fig. 8 Interrelations among recommended Project actions ............................................................................................ 91
Prudnik – cesty vedoucí k nápravě městské zástavby
Il. 1
Zdewastowane przestrzenie kwartałów śródmiejskich, zagospodarowanych
dysharmonizującymi kubaturami, 2013 r. (Fot. Obracaj P., Opałka P.)
Obr. 1Zdevastované plochy částí středu města zastavěné neharmonisujícími kubaturami, 2013 r.
Fig. 1 Devastated space of the downtown quarters filled with disharmonious large-sized
structures, 2013 ............................................................................................................................................................................... 93
Il. 2
Zdewastowane przestrzenie kwartałów śródmiejskich, zagospodarowanych
dysharmonizującymi kubaturami, 2013 r. (Fot. Obracaj P., Opałka P.)
Obr. 2Zdevastované plochy částí středu města zastavěné neharmonisujícími kubaturami, 2013 r.
Fig. 2 Devastated space of the downtown quarters filled with disharmonious large-sized
structures, 2013 ............................................................................................................................................................................... 93
Il. 3 Izolowane, monofunkcyjne przestrzenie, 2013 r. (Fot. Obracaj P., Opałka P.)
Obr. 3Isolované, monofunkční prostory, 2013 r.
Fig. 3 Isolated, mono-functional space, 2013. ........................................................................................................................... 95
Il. 4
Niezagospodarowane podwórka w zabudowie śródmiejskiej – „przestrzeń niczyja”
Obr. 4Nevyužité dvorky v městské zástavbě – „nikomu nepatřící prostor”
Fig. 4 Neglected downtown backyards – ‘nobody’s space’ .............................................................................................. 95
Obr. 5Úzké průchody v samém centru, 2013 r.
Fig. 5 Narrow passages in the central downtown, 2013. .................................................................................................  100
Obr. 6Úzké průchody v samém centru, 2013 r.
Fig. 6 Narrow passages in the central downtown, 2013. .................................................................................................  103
Il. 7
Zabudowa powojenna nie uwzględniająca historycznej zabudowy śródmiejskiej, 2013 r.
Obr. 7Poválečná zástavba nezohledňující historickou zástavbu středu města, 2013 r.
Fig. 7 Post-war buildings ignoring the historic downtown development, 2013. ............................................  103
Il. 8
Zabudowa powojenna nie uwzględniająca historycznej zabudowy śródmiejskiej, 2013 r.
Obr. 8Poválečná zástavba nezohledňující historickou zástavbu středu města, 2013 r.
Fig. 8 Post-war buildings ignoring the historic downtown development, 2013. ............................................  107
Obr. 9Historická zástavba středu města, 2013 r.
Fig. 9 Historic buildings in the downtown, 2013. ................................................................................................................  107
Fig. 10 Historic buildings in the downtown, 2013. ...........................................................................................................  110
Fig. 11 Historic buildings in the downtown, 2013. ...........................................................................................................  110
135
Wprowadzenie alternatywnej osi śródmiejskiej poprzez zagospodarowanie ciągu
podwórek jako forma wykorzystania rezerwy przestrzennej
Zprovoznění alternativní osy středem města prostřednictvím využití systému dvorů
jako forma využití územní rezervy
Implementation of Alternative Downtown Axis by means of Developing a Series
of Courtyards as a Form of Spatial Reserve Utilization.
Il. 1
Analiza urbanistyczna tkanki śródmiejskiej
(Oprac. Bula A., Bílý P., Konečná K., Obracaj P., Opałka P., Rybak B., Sadlak A., Wiśniewska A.)
Obr. 1 Urbanistická analysa středoměstské zástavby
Fig. 1 Urban analysis of the downtown fabric ........................................................................................................................  113
Il. 3
Schemat struktury miejskiej po otwarciu przestrzeni podwórek (Oprac. Bula A., Bílý P.,
Konečná K., Obracaj P., Opałka P., Rybak B., Sadlak A., Wiśniewska A.)
Fig. 3 Outline of the urban structure after opening the courtyards .........................................................................  115
Il. 2
Analiza urbanistyczna tkanki śródmiejskiej
Obr. 2 Urbanistická analysa středoměstské zástavby
Fig. 2 Urban analysis of the downtown fabric ........................................................................................................................  115
Il. 4
Schemat struktury miejskiej po otwarciu przestrzeni podwórek
Fig. 4 Outline of the urban structure after opening the courtyards .........................................................................  117
Il. 5 Alternatywa oś komunikacyjna (Rys. Sadlak A.)
Obr. 5 Alternativní komunikační osa
Fig. 5 Alternative transport axis .......................................................................................................................................................  122
Il. 6 Alternatywa oś komunikacyjna (Rys. Sadlak A.)
Obr. 6 Alternativní komunikační osa
Fig. 6 Alternative transport axis .......................................................................................................................................................  123
Il. 7 Koncepcje adaptacji przestrzeni podwórek na alternatywnej osi śródmiejskiej (Rys. Sadlak A.)
Obr. 7 Koncepce přizpůsobení prostoru dvorů v rámci alternativní středoměstské osy
Fig. 7 Concepts of the courtyards adaptation in the alternative downtown axis ...........................................  124
Il. 8
Istniejące, zdewastowane przestrzenie kwartałów śródmiejskich, 2013 r.
Fig. 8 Existing devastated areas of the downtown quarters, 2013. ...........................................................................  127
Il. 9
Istniejące, zdewastowane przestrzenie kwartałów śródmiejskich, 2013 r.
Fig. 9 Existing devastated areas of the downtown quarters, 2013. ...........................................................................  127
Il. 10
Przestrzeń podwórek wypełniona podwórek dzikimi parkingami, 2013 r.
Obr. 10 Prostor dvorů vyplněný divokými parkovišti, r. 2013.
Fig. 10 Courtyards with illegal car parks, 2013. ...................................................................................................................  129
Il. 11 Obce przestrzennie obiekty wymagające wyburzenia, 2013 r. (Fot. Obracaj P. , Opałka P.)
Obr. 11 Prostorově cizorodé prvky, které musí být zbořeny, r. 2013.
Fig. 11 Spatially unsuitable structures to be pulled down, 2013. ............................................................................  129
136

Cross – border landscape of Euroregion Pradziad

Transkript

Podobné dokumenty

oslavy slunovratu 2016

Vypocet pficinkovych car sdruzenych 5 vlozenymi klouby

Instrukcja obsługi do automatycznego odkurzacza z lampą UV