Bekijk online - Universiteit Gent

Universiteit Gent
Master in de Oost-Europese talen en culturen
Major Russisch en Tsjechisch
Academiejaar 2008-2009
Het beeld van Stalin in de Tsjechische poëzie (1948-1953)
Promotor: Dr. Eric Metz
Brecht Vergult
Scriptie voor de masterproef, voorgelegd voor het behalen van de graad van Master in de
Oost-Europese Talen en Culturen.
Augustus 2009
Inleiding.....................................................................................................................................1
1 Literair-historische achtergrond..........................................................................................3
1.1 Tsjechoslovakije tussen 1945 en 1956..............................................................................3
1.2 Literaire ontwikkelingen van 1945 tot 1956.....................................................................4
1.2.1 1945 - 1948................................................................................................................6
1.2.2 1948 – 1953 ...............................................................................................................7
1.2.3 1953 – 1956 ...............................................................................................................7
2 Socialistisch realisme in Tsjechoslovakije ...........................................................................9
2.1 Ontstaan .........................................................................................................................10
2.2 Kenmerken ......................................................................................................................10
2.3 Het socialistisch realisme en de pragmatische poëtica..................................................12
2.4 De plaats van de poëzie ..................................................................................................14
3 Een blik op het corpus.........................................................................................................15
3.1 Gedichten........................................................................................................................15
3.2 Auteurs............................................................................................................................16
4 Analyse van de gedichten ....................................................................................................22
4.1 Oden ...............................................................................................................................22
4.1.1 Jméno soudruha .......................................................................................................22
4.1.2 Generalissimus Mír .................................................................................................22
4.1.3 Radostné světlo........................................................................................................24
4.1.4 Soudruhu Staline .....................................................................................................24
4.1.5 Stalinu......................................................................................................................25
4.1.6 Stalin........................................................................................................................26
4.2 Elegieën ..........................................................................................................................27
4.2.1 Slibujeme ti, soudruhu Staline.................................................................................27
4.2.2 Zemřel nám Stalin, zemřel nám Gottwald...............................................................27
4.2.3 Nejtěžší báseň ..........................................................................................................28
4.2.4 Slovo k bratrům v těžkých dnech ............................................................................29
4.2.5 Na tebe myslím, Gruzie...........................................................................................31
4.2.6 Zpěv rozhodné víry..................................................................................................31
4.2.7 Píseň o setkání .........................................................................................................32
4.2.8 Ve věnci rukou železném ........................................................................................33
4.2.9 Stalin v nás ..............................................................................................................34
4.3 Poëmen ...........................................................................................................................34
4.3.1 Píseň o Stalinu .........................................................................................................35
4.3.2 Stalin........................................................................................................................38
4.4 Varia ...............................................................................................................................43
4.4.1 Písnička nového štěstí..............................................................................................43
4.4.2 Stalinův úsměv ........................................................................................................44
4.4.3 Obrázek....................................................................................................................44
4.4.4 Jméno.......................................................................................................................45
4.4.5 Stalinův úsměv ........................................................................................................46
4.4.6 Pozdravení Stalinu……………………………………………………………..….47
4.4.7 Slovo k soudruhu Stalinovi .....................................................................................49
4.5 Samenvattend overzicht ..................................................................................................49
4.6 Nog enkele aanvullende opmerkingen............................................................................51
Conclusie .................................................................................................................................54
Bronnenlijst.............................................................................................................................55
Appendix I: Gedichten ...........................................................................................................61
Jméno soudruha ....................................................................................................................61
Generalissimus Mír .............................................................................................................. 61
Radostné světlo .................................................................................................................... 61
Soudruhu Staline .................................................................................................................. 62
Stalinu .................................................................................................................................. 63
Stalin .................................................................................................................................... 63
Slibujeme ti, soudruhu Staline ............................................................................................. 63
Zemřel nám Stalin, zemřel nám Gottwald ........................................................................... 63
Nejtěžší báseň ...................................................................................................................... 64
Slovo k bratrům v těžkých dnech......................................................................................... 65
Na tebe myslím, Gruzie ....................................................................................................... 65
Zpěv rozhodné víry .............................................................................................................. 66
Píseň o setkání...................................................................................................................... 66
Ve věnci rukou železném..................................................................................................... 67
Stalin v nás ........................................................................................................................... 67
Píseň o Stalinu...................................................................................................................... 68
Stalin .................................................................................................................................... 78
Písnička nového štěstí .......................................................................................................... 83
Stalinův úsměv..................................................................................................................... 83
Obrázek ................................................................................................................................ 84
Jméno ................................................................................................................................... 84
Stalinův úsměv..................................................................................................................... 84
Pozdravení Stalinu ............................................................................................................... 85
Slovo k soudruhu Stalinovi .................................................................................................. 85
Appendix II: Vertalingen ...................................................................................................... 87
Naam van de kameraad ........................................................................................................ 87
Generalissimus Vrede .......................................................................................................... 87
Het vreugdevolle licht.......................................................................................................... 87
Aan kameraad Stalin ............................................................................................................ 87
Aan Stalin............................................................................................................................. 88
Stalin .................................................................................................................................... 89
We beloven jou, kameraad Stalin ........................................................................................ 89
Stalin is ons ontvallen, Gottwald is ons ontvallen ............................................................... 90
Het moeilijkste gedicht ........................................................................................................ 90
Een woord tot de broeders in moeilijke dagen……………………………………………..91
Aan jou denk ik, Georgië ..................................................................................................... 92
Zang van het vastberaden geloof ......................................................................................... 92
Lied over de ontmoeting ...................................................................................................... 92
In een ijzeren krans van handen ........................................................................................... 93
Stalin in ons.......................................................................................................................... 93
Lied over Stalin.................................................................................................................... 95
Stalin .................................................................................................................................. 104
Liedje van het nieuwe geluk .............................................................................................. 116
Stalins glimlach.................................................................................................................. 116
Afbeelding.......................................................................................................................... 116
De naam ............................................................................................................................. 116
Stalins glimlach.................................................................................................................. 117
Begroeting van Stalin......................................................................................................... 117
Woord tot kameraad Stalin ................................................................................................ 118
Inleiding
Het oorspronkelijke idee voor mijn masterscriptie was het maken van een vergelijkende
analyse van het beeld van Stalin in de Tsjechische en Russische poëzie tussen 1946 en 1956.
Omdat ik genoeg Tsjechische gedichten ter beschikking had, en betrouwbare Russische
bronnen moeilijk te bereiken waren, heb ik besloten om me alleen te concentreren op de
Tsjechische poëzie. Toch is het zeker interessant om het verschil tussen de Tsjechische en
Russische poëzie te onderzoeken voor wie over adequate bronnen beschikt. Andere
interessante onderzoekspistes zou de vergelijking van het beeld van Stalin en Klement
Gottwald in de Tsjechische poëzie zijn, of een vergelijking tussen de Tsjechische en
Slovaakse poëzie.
Wat is mijn doelstelling nu precies? Ik wil via de analyse van een vierentwintigtal
gedichten het beeld van Stalin in de Tsjechische poëzie tussen 1948 en 1953 weergeven, met
aandacht voor de verschillende vergelijkingen, metaforen en symbolen waarmee Stalin
beschreven wordt. Daarnaast besteed ik ook aandacht aan poëtica en dichtgenres in het
socialistisch realisme. De afbakening van de jaren 1948 en 1953 motiveer ik als volgt: in 1948
werd Tsjechoslovakije na een coup communistisch en vanaf dan was het socialistisch realisme
de enige toegelaten stijl. In 1953 stierf Stalin, wat het begin was van een erg geleidelijke en
relatieve verandering van het literaire klimaat. De keuze voor 1953 als eindpunt is ook
onderbouwd door het feit dat ik geen gedichten van na 1953 ter beschikking had. De periode
van 1948 tot 1953 wordt ook wel het “literaire stalinisme” genoemd. De gedichten plaats ik in
een bredere literair-historische context van 1945 tot 1956. Het jaar 1945 luidde het einde van
de Tweede Wereldoorlog in en een periode waarin de communisten langzaamaan meer macht
verkregen. Het jaar 1956 betekende de doodsteek voor het stalinisme in de Sovjet-Unie en dat
kreeg ook weerklank in Tsjechoslovakije. Toch is dit niet de enige mogelijke indeling, zoals
blijkt uit de woorden van Pavel Janáček (2007): “O každém z dat intervalu 1953–1962 by se
dalo diskutovat nekonečně dlouho, každé má něco do sebe.1”
Voor de keuze van de geanalyseerde gedichten was ik uiteraard afhankelijk van wat er
beschikbaar was. Socialistisch-realistische literatuur is dezer dagen niet meteen het meest
gelezen genre en wordt weinig opnieuw uitgegeven. Een grote hulp was dan Sorela, het
webcentrum voor onderzoek naar de literatuur en kunst van het Tsjechoslovaakse
socialistische realisme. Alle gedichten heb ik daar gevonden. Bij de analyse heb ik me, gezien
de doelstelling, op de inhoud geconcentreerd, maar terloops maak ik ook opmerkingen over
de vorm. Specifiek spits ik me toe op hoe en met welke woorden Stalin omschreven wordt.
Sommige gedichten komen uit een bundel, wat ze mogelijk een grotere betekenis geeft dan op
zich staand. Hier heb ik jammer genoeg geen rekening mee kunnen houden. Bij het
analyseren heb ik Literair mechaniek: Inleiding tot de analyse van verhalen en gedichten van
1
“Over elk van de data van het interval 1953-1962 zou men oneindig lang kunnen discussiëren, elke (datum)
heeft wel iets voor zich” (Janáček 2007).
1
Erica van Boven en Gilles Dorleijn als leidraad gebruikt. Vierentwintig gedichten is geen
gigantisch aantal en ze bestrijken dan ook niet alle mogelijke beelden van Stalin die ooit in de
poëzie van die tijd gebruikt werden, maar ik ben ervan overtuigd dat bij een uitgebreider
onderzoek veel dezelfde beelden zullen terugkeren.
In het eerste hoofdstuk overloop ik de politieke en literaire ontwikkelingen in
Tsjechoslovakije tussen 1945 en 1956. Misschien nog meer dan andere stijlen is het
socialistisch realisme een kind van zijn tijd. De geanalyseerde gedichten zijn zeer sterk aan
hun literair-historische context gebonden, en daarom leek het mij ook opportuun om die te
schetsen. In het tweede hoofdstuk ga ik dieper in op het socialistisch realisme in
Tsjechoslovakije. Eerst geef ik aan wat het precies is en vervolgens schets ik de bronnen, het
ontstaan, de kenmerken en de implicaties ervan voor de poëzie. Eveneens maak ik een korte
uitweiding naar A. L. Sötemanns theorie over poëtica en betrek dit op het socialistisch
realisme. Het derde hoofdstuk begint met een meer uitgebreide toelichting bij het corpus.
Vervolgens overloop ik kort de auteurs van de geanalyseerde gedichten en plaats ik de
gedichten in hun oeuvre. Het vierde en laatste hoofdstuk bevat de analyse zelf. De gedichten
zijn gegroepeerd per dichtgenre, wat ik verder in de tekst ook motiveer. Hierna volgt een
samenvatting van de besluiten die ik uit de analyse heb kunnen trekken. Dan volgen er nog
enkele opmerkingen die niet met het kernthema van mijn masterscriptie te maken hebben,
maar toch interessant zijn en me opgevallen zijn gedurende de vele uren dat ik met de
bronnen beziggehouden heb. Hierna volgt een algemenere conclusie.
Daarachter komt de lijst van gebruikte (primaire en secundaire) bronnen. Ik wil nog opmerken
dat wanneer er bij de bronverwijzingen in de tekst geen pagina vermeld staat, het een
internetpublicatie betreft. Daarna volgen de gedichten, in de volgorde waarin ik ze
geanalyseerd heb. Ik heb er eveneens een Nederlandse vertaling bijgevoegd. Die is absoluut
niet literair en vrij letterlijk en dient dan ook om de oorspronkelijke Tsjechische teksten beter
te kunnen begrijpen. Bij de analyses ben ik steeds uitgegaan van de Tsjechische tekst en dat
moet de lezer ook doen.
2
1 Literair-historische achtergrond
1.1 Tsjechoslovakije tussen 1945 en 1956
De Tsjechoslovaakse hoofdstad Praag werd op 9 mei 1945 van de Duitse bezetter bevrijd door
het Rode Leger, na een opstand die vier dagen duurde. Samen met de hoop dat Stalin zijn
regime dichter bij de landen van het democratische westen zou brengen en het feit dat de
Tsjechen een gebrek aan concrete ervaring met de Sovjet-Unie hadden, was dit een
voedingsbodem voor het ontstaan van Sovjet-sympathieën (Pichova 2008: 616). Ook het
verraad van het Westen door het Verdrag van München uit 1938, waarmee Hitler de
toestemming kreeg om Tsjechoslovakije in te lijven, lag nog vers in het geheugen van de
bevolking (Sayer 1998: 238). In 1946 werd Stalin het ereburgerschap van de stad Praag
toegekend (Pichova 2008: 616). Ook in 1946 behaalde de KSČ (Komunistická Strana
Československa2) een overwinning in de nationale verkiezingen en werd Klement Gottwald
premier. Ondanks het overwicht van de communisten was Tsjechoslovakije de eerste jaren na
de oorlog nog een min of meer pluralistische staat. Een ander belangrijk historisch feit uit
deze periode is de odsun, de (vaak gewelddadige) verdrijving van de Duitse minderheid.
In februari 1948 pleegden de communisten met de steun van de Sovjet-Unie en Stalin
een staatsgreep. Tsjechoslovakije was het enige land in Centraal-Europa waar het
communisme opgelegd werd door binnenlandse krachten (Connelly 1997: 308). President
Edvard Beneš trad af en werd opgevolgd door Klement Gottwald. Vanaf dan behoorde het
land volledig tot de invloedssfeer van de Sovjet-Unie. Gedurende de eerste jaren onder het
communisme was Tsjechoslovakije een rigide stalinistische staat naar het voorbeeld van de
Sovjet-Unie. In 1949 begonnen de collectivisatie van de landbouw en de nationalisering van
de industrie. In hetzelfde jaar begon men met vijfjarenplannen, met nadruk op de zware
industrie. De Sovjet-Unie en de andere landen uit het Oostblok werden de belangrijkste
handelspartners. De media werden het slachtoffer van censuur en al diegenen die zich niet
volledig aan de machthebbers onderwierpen, werden veroordeeld op showprocessen, met als
bekendste slachtoffers Rudolf Slánský en Milada Horáková.
Ook na de dood van Stalin in maart 1953 en van Gottwald een paar dagen later, toonde
het land zich een trouwe volgeling van de Sovjet-Unie en konden de stalinisten zich
handhaven. Een symbool hiervan is het kolossale standbeeld van Stalin op de Letná-heuvel in
Praag, waarvan de constructie in 1952 begonnen was en dat in 1955 officieel werd
ingehuldigd (Pichova 2008: 620). Ironisch genoeg veroordeelde Nikita Chruščëv al het jaar
daarna het stalinisme en de persoonscultus in zijn beroemd geworden speech op het
Twintigste Congres van de Communistische Partij van de Sovjet-Unie. Toch werd het
2
Communistische Partij van Tsjechoslovakije.
3
standbeeld van Stalin pas zes jaar later, in 1962, vernietigd (Pichova 2008: 622).
Tsjechoslovakije bleef een communistische staat tot in 1989.
Zoals hierboven aangetoond is, was er in de Tsjechoslovaakse maatschappij na de Tweede
Wereldoorlog een groeiende sympathie voor de Sovjet-Unie en voor Stalin. Bij sommige
intellectuelen dateerde die sympathie al van in het interbellum. Devětsil, het belangrijkste
avant-gardecollectief uit de tijd van de Eerste Republiek (1918-1938), was heel nauw
verbonden met de KSČ (Sayer 1998: 209). Onder andere de dichter Vítězslav Nezval was lid
van deze groepering. Meer dan tien jaar voordat Stalin een verplicht onderwerp voor dichters
zou worden, luidde één van zijn creaties “Ode aan Stalin” (Sayer 1998: 218). Ook buiten
Devětsil had Stalin trouwe aanhangers. De dichter Stanislav Kostka Neumann juichte de
processen van Moskou toe, waarmee Stalin zich van zijn politieke vijanden wou ontdoen.
Naast deze onvoorwaardelijke supporters waren er echter ook linkse intellectuelen die niet
zomaar alles wat er in de Sovjet-Unie gebeurde klakkeloos aanvaardden (Sayer 1998: 218219). Tot deze groep behoorde bijvoorbeeld Jan Noha. Over zijn houding tegenover de
processen van Moskou wordt in het derde hoofdstuk meer verteld.
1.2 Literaire ontwikkelingen van 1945 tot 1956
1.2.1 1945 - 1948
De politieke situatie in de eerste jaren na de Tweede Wereldoorlog – goodwill tegenover het
communisme en de Sovjet-Unie – werd weerspiegeld in de culturele situatie. Tussen mei
1945 en februari 1948 overheersten echter nog pluralisme en democratie. De belangrijkste
vraag in het culturele debat was of Tsjechoslovakije bij het Oosten of bij het Westen hoorde.
De visie dat het land zich meer naar de Slavische landen en naar de Sovjet-Unie in het
bijzonder moest richten, overheerste min of meer (Lehár 1998: 726).
Toen berichten over culturele zuiveringen en de vervolging van schrijvers zoals
Achmatova en Zoščenko het land bereikten, verschilden de reacties. De communisten van de
harde lijn verdedigen de zuiveringen, terwijl de meer gematigde communisten op de bres
sprongen voor de artistieke vrijheid. Slechts enkele individuen verzetten zich eenduidig tegen
de Sovjet-methodes (Lehár 1998: 726). Het groeiende overwicht van de linkerzijde werd het
eerst ondervonden door de conservatieve auteurs, vooral door de katholieke. Sommigen van
hen werden beschuldigd van collaboratie met het fascistische regime. Op het congres van het
Syndikát českých spisovatelů (Syndicaat van Tsjechische schrijvers) in 1946 waren dan ook
geen katholieken vertegenwoordigd. Eén van de belangrijkste programmapunten daar was de
relatie tussen literatuur en politiek. De democratisch georiënteerde schrijvers en de tolerante
4
communisten deelden de opvatting dat literatuur geen propaganda mocht zijn. Die opvatting
was weliswaar in de minderheid en in de slotresolutie van het congres sprak men niet meer
over de onafhankelijkheid van de literatuur, maar over de noodzaak om aan de kant van het
volk te staan (Lehár 1998: 727-728).
In 1946 ondertekenden een groot aantal intellectuelen, onder wie de schrijvers
Vítězslav Nezval, František Hrubín en de linguïst Jan Mukařovsý, het manifest Májové
poselství kulturních pracovníků českému lidu (Meiboodschap van cultureel werkers aan het
Tsjechische volk). Hierin uitten ze hun steun aan de communisten bij de aankomende
verkiezingen: “My, kulturní pracovníci, poznali jsme v učení komunistů dovršení lidského
poznání a záruku dalšího vzestupu člověka a vděčně dnes manifestujeme spojítost úsilí KSČ
s úsilím pokrokové kulturní tvorby [...]3 ” (geciteerd in: Hanuška 2001: 11).
De periode tussen mei 1945 en februari 1948 was te kort om een solide basis te vormen voor
opvattingen over esthetiek. Een deel van de literaire elite wou weer aanknopen bij de jaren
dertig en de traditie verder zetten, op zoek naar nieuwe modellen en nieuwe
uitdrukkingsvormen (Voisine-Jechova 2001: 597). Daarnaast kwam er een hele nieuwe
generatie op.
Een typisch prozagenre uit die tijd was de gevangenisliteratuur. Dit zijn verhalen van
zowel bekende als anonieme auteurs over hun ervaringen in Duitse gevangenschap in de
Tweede Wereldoorlog. Het bekendste werk van deze gevangenisliteratuur is Reportáž, psaná
na oprátce (Met de strop om de nek, 1945) van Julius Fučík, dat een symbool van de
communisten werd (Lehár 1998: 721-722).
Ook in de poëzie was de grote impact en doorwerking van de oorlog goed zichtbaar.
Eén exponent hiervan is František Hrubín, die al in 1942 het gedicht Stalingrad schreef,
waarin hij zich tot het Russische volk richtte (Lehár 1998: 723). Dit gedicht werd in 1945
uitgegeven in Chléb s ocelí (Brood en staal). Een ander gedicht uit deze bundel is Pražský
máj (Praagse mei), waarin hij Stalin bedankt voor de bevrijding van Praag. In Jobova Noc
(Nacht van Job, 1945) beschouwt hij de Sovjet-Unie als een model van een rechtvaardige
samenleving (Lehár 1998: 723). Dat Hrubíns sympathie voor de Sovjet-Unie niet mis te
verstaan is, blijkt ook uit het omslag van de oorspronkelijke uitgave van Chléb s ocelí, waarop
een portret van Stalin prijkt4. Hrubín kan als voorbeeld dienen van een schrijver die uit
overtuiging zijn talenten vrijwillig aanwendt voor het verspreiden van het communisme, voor
dat verplicht werd.
In deze periode waren tal van literaire groeperingen actief. De leden van Ohnice
namen de te vroeg gestorven dichter Jiří Orten als voorbeeld en voegden existentialisme toe
3
“Wij, cultureel werkers, hebben in de leer van de communisten de voltooiing van het menselijk inzicht en de
garantie van de verdere opbloei van de mens erkend en dankbaar brengen we vandaag de samenhang van het
streven van de KSČ met het streven van het progressieve culturele werk tot uitdrukking […] ”
4
Zie http://www.sorela.cz/web/articles.aspx?id=47.
5
aan hun poëtica. In de links georiënteerde krant Rudé Právo verschenen bijdragen van de
zogenaamde synthetische realisten, tot wie ook Michal Sedloň behoorde. Literatuur moest
voor hen actief bijdragen tot het vestigen van een socialistisch systeem. De auteurs die in het
tijdschrift Vyšehrad publiceerden waren christelijk-humanistisch geïnspireerd. De
neo-surrealisten van skupina Ra steunden openlijk de revolutionaire rol van de
communistische partij. Verder waren er ook nog de auteurs die met het dagblad Mladá Fronta
verbonden waren, en “dynamoarchisté” genoemd werden (Hanuška 2001: 12-14). Zij
bekenden zich tot het marxisme, maar wezen het dogmatisme af (Šámal 2001: 509-510). Ook
was het in 1942 opgerichte Skupina 42 nog actief. Skupina 42 werd beschermd door Jindřich
Chalupecký, een door het communisme geïnspireerde literaire criticus (Hanuška 2001: 10,
13), dus we kunnen gerust stellen dat ook deze groepering zich aan de linkerzijde van het
politieke spectrum bevond.
Deze drie jaar kunnen het best samengevat worden als een periode waarin weliswaar
nog pluralisme heerste, maar tegelijk de linkerzijde geleidelijk aan invloed won.
Vermeldenswaard is ook de mening van literair criticus Antonín Brousek, die echter enigszins
gekleurd is, als één van de Tsjechen in ballingschap in West-Europa. Hij meent (1986) dat de
grootste illusie van het Tsjechische denken het idee is, dat 1945 tot 1948 de laatste periode
van democratie en culturele opbloei was. Volgens hem liggen de wortels voor de
ontwikkelingen van na 1948 precies en volledig in die periode (Brousek 1986).
1.2.2 1948 – 1953
Het jaar 1948 was een belangrijk keerpunt. Met het aantreden van de communistische
dictatuur was de literatuur niet langer vrij, maar werd ze verplicht het regime en de partij te
dienen. Hierdoor viel de literatuur uiteen in drie categorieën: de officieel toegelaten literatuur,
de onofficiële, ondergrondse literatuur en literatuur geschreven door auteurs in ballingschap
in het democratische Westen.
In april 1948, nauwelijks twee maanden na de coup, vond het Congres van de
nationale cultuur plaats, dat volledig gedomineerd door de partij-ideologen Zdeněk Nejedlý,
Václav Kopecký en Ladislav Štoll gedomineerd werd. Zij wilden de Tsjechische cultuur naar
Sovjet-model reorganiseren. Het Syndikát českých spisovatelů werd ontbonden en vervangen
door de Svaz československých spisovatelů (Unie van Tsjechoslovaakse schrijvers). Het
aantal toegelaten auteurs daalde bijgevolg van 1711 naar 300. De hervormingen troffen alle
culturele sectoren. Particuliere uitgeverijen, drukkerijen en theaters werden gesloten.
Miljoenen boeken die ideologisch niet correct waren, werden uit bibliotheken verwijderd en
vernietigd. Literaire groepen en tijdschriften werden opgeheven en censuur werd
wijdverbreid (Hanuška 2001: 40). Op een conferentie over poëzie in 1950 werden niet alleen
katholieke en liberale auteurs in de ban geslagen, maar ook de meerderheid van de links
6
georiënteerde auteurs. Bij auteurs die zich wel naar de machthebbers schikten, zoals Vítězslav
Nezval, werd hun avant-gardistische periode uit hun oeuvre verwijderd. Op deze conferentie
bracht Ladislav Štoll zijn rede “Třicet let bojů za českou socialistickou poezii” (“Dertig jaar
strijd voor de Tsjechische socialistische poëzie”) die een verplichte richtlijn werd (Lehár
1998: 735).
De enige toegelaten stijl was het socialistisch realisme. In het volgende hoofdstuk ga
ik dieper in op de oorsprong en de kenmerken van het socialistisch realisme in
Tsjechoslovakije. Typische genres waren de “budovatelský román” (verhalen die zich
afspelen in een fabriek of op het platteland), historische romans, “výrobní drama”
(toneelstukken die zich afspelen in een fabriek) en agitatieve poëzie. Traditionele genres zoals
de psychologische roman of intieme lyriek werden als ongewenst beschouwd (Lehár 1998:
739).
Heel de Tsjechische literatuurgeschiedenis werd gereëvalueerd (de zogenaamde
“přehodnocování”). Zo was de traditie van het Tsjechische modernisme taboe voortaan taboe
(Sayer 1998: 255). Zoals hierboven vermeld, viel een groot aantal auteurs in ongenade.
Sommigen werden zelfs veroordeeld en gevangengezet. Niet alle schrijvers die zich ten
dienste van het nieuwe regime stelden deden dit uit angst of winstbejag; een aanzienlijk deel
geloofde oprecht in de communistische idealen (Lehár 1998: 738). Wie zich niet wou
onderwerpen aan de machthebbers, verliet Tsjechoslovakije. Aanvankelijk vonden ongeveer
6000 schrijvers hun toevlucht in het Westen, en dat aantal groeide alleen maar gedurende de
jaren vijftig en zestig (Lehár 1998: 740). Een andere mogelijkheid voor wie zich niet
geroepen voelde het socialistisch realisme te verspreiden, was publiceren van uit de
“catacomben”. Naast een officieel toegelaten literatuur, bestond er dus ook een onofficiële. In
tegenstelling tot latere periodes (zoals de activiteiten van Charta 77), was dit in de jaren vijftig
niet goed georganiseerd – dat kon ook niet toen – maar was het het werk van geïsoleerde
individuen (Lehár 1998: 743).
1.2.3 1953 – 1956
Ondanks het aanblijven van de stalinisten op politiek vlak, voltrok zich gedurende deze jaren
een geleidelijke verandering van de aard van de literatuur. De overlijdens van Stalin en
Gottwald brachten aanvankelijk wel nog een grote hoeveelheid gedichten teweeg waarin ze
niets dan lof toegezwaaid kregen, maar niet lang daarna begonnen symptomen van het begin
van een ideologische dooi (“tání” in het Tsjechisch) door te sijpelen.
Het jaar 1953 was een keerpunt voor een generatie schrijvers die geboren was in de
jaren twintig van de twintigste eeuw, zoals Paul Trensky in zijn artikel “The Kvĕten
Generation in Perspective” schrijft. Zij hadden bewust de Tweede Wereldoorlog meegemaakt
en het communisme bood voor hen een antwoord op de vele vragen waar ze mee worstelden.
7
De dood van de man die ze hadden bewonderd en soms vergoddelijkt in hun werken, deed
hun geloof in de communistische ideologie wankelen. Deze jonge dichters, schrijvers en
critici groepeerden zich rond het tijdschrift Květen (Mei), dat van 1955 tot 1958 uitgegeven
werd en een leidende rol speelde in de liberalisering van het Tsjechoslovaakse culturele leven.
De belangrijkste exponenten van deze groepering waren Jiří Šotola en Miroslav Holub; in
mindere mate onder andere Karel Šiktanc en Ivan Skála. Zij opperden dat de literatuur de
band met de realiteit verloren had en meer begaan was met propaganda en ideologie dan met
concrete problemen. Bijgevolg pleitten ze voor een terugkeer naar het concrete en het
typische. “Poezie všedního dne” (alledaagse poëzie) was de slogan van deze beweging. Op
formeel vlak maakten ze zich los van de traditionele vormen die vereist waren en
herintroduceerden ze het vrije vers (Trensky 1973). Deze beweging was symptomatisch voor
de aftocht van de stalinistische literatuur.
Dat vanaf 1953 de atmosfeer langzaam veranderde wordt ook bewezen door een
artikel van Jan Trefulka uit 1954 in het in Brno gevestigde tijdschrift Host do domu. In dit
artikel gaf hij kritiek op de kwaliteit van de gedichten van Pavel Kohout, die tot die tijd als hét
voorbeeld voor jonge dichters diende (Hanuška 2001: 54). Hij noemde ze oppervlakkig,
clichématig en goedkoop (Lehár 1998: 751). Sommige auteurs schaarden zich achter
Trefulka’s standpunt, maar anderen beschuldigden hem van een gebrek aan ideologisch
engagement en partijgeest. Uiteindelijk kreeg de groep auteurs rond het tijdschrift een sanctie
(Lehár 1998: 752).
De reeds vermelde rede van Chruščëv betekende de doodsteek voor het stalinisme in
de Sovjet-Unie. Ook in Tsjechoslovakije vond deze rede weerklank. Op het tweede congres
van de schrijversbond in de lente van 1956, bekritiseerden vooral František Hrubín en
Jaroslav Seifert de toenmalige culturele politiek. Hrubín vergeleek de Tsjechische poëzie met
een zwaan die vastgevroren was in het ijs (Lehár 1998: 754). Ook werd Štolls rede “Třicet
let...” openlijk bekritiseerd door Vítězslav Nezval.
De dooi duurde echter niet lang, want op het einde van de jaren vijftig volgde een
tegenaanval van de dogmatici. Květen werd opgeheven, werknemers in uitgeverijen werden
ontslagen, een roman van Bohumil Hrabal werd verboden… De repressiemethodes waren
weliswaar niet zo erg als in 1948; de meerderheid van de getroffenen kon aan de slag in
andere culturele sectoren. Bovendien brak er in 1962 een meer uitgebreide liberalisering aan.
(Lehár 1998: 755-756). De grootste verdienste van de korte dooi in de tweede helft van de
jaren vijftig was dat er een basis gelegd werd voor een vrijere culturele differentiatie in het
volgende decennium (Hanuška 2001: 56).
8
2 Socialistisch realisme in Tsjechoslovakije
2.1 Ontstaan
De term “socialistisch realisme” kent zijn oorsprong in de Sovjet-Unie en werd daar voor het
eerst gebruikt in 1932. Het Eerste Congres van de Bond van Sovjetschrijvers in 1934 legde
het socialistisch realisme als enige toegestane stijl op en definieerde het: “Het socialistisch
realisme, de basismethode van de sovjetliteratuur en literaire kritiek, eist van de kunstenaar
een waarheidsgetrouwe, historisch-concrete uitbeelding van de werkelijkheid in haar
revolutionaire ontwikkeling. Daarnaast heeft de kunstenaar ook de taak de arbeiders
ideologisch te vormen en op te voeden in de geest van het socialisme” (geciteerd in:
Waegemans 2003: 282-283). Met andere woorden, de taak van de literatuur bestond erin
mensen te veranderen of zelfs herop te voeden. Daarom noemde Stalin schrijvers “ingenieurs
van de menselijke ziel” (Waegemans 2003: 282). Voor 1934 echter waren er in de SovjetUnie nog verschillende interpretaties van “socialistisch realisme” mogelijk, die in twee
hoofdtendensen ondergebracht kunnen worden: socialistisch realisme als een agitatieve
cultuur van het proletariaat en als een avant-gardistische kunstrichting (Janáček 2007).
In “Socialistický realismus: co s ním?” (“Wat met het socialistisch realisme?”) uit
2007 beschrijft Pavel Janáček het ontstaan en de ontwikkeling van het socialistisch realisme
in Tsjechoslovakije. Op het congres in 1934 was een vijfkoppige delegatie van schrijvers uit
Tsjechoslovakije aanwezig, met Vítězslav Nezval als bekendste deelnemer. Hierna ontstond
er aan de Tsjechische literaire linkerzijde een debat, dat een kwarteeuw van pogingen om het
socialistisch realisme in de Tsjechische literatuur te realiseren, inluidde. Die periode van 1934
tot 1956 kan men in twee fases indelen. Voor de Tweede Wereldoorlog (de auteur noemt dit
de “niet-dogmatische” fase) was het socialistisch realisme een onderdeel van het vrije en
gedifferentieerde literaire leven. De pogingen tot het theoretische en praktische uitbouwen
ervan verrijkten de literatuur. In de jaren vijftig was het socialistisch realisme volledig
gemonopoliseerd door totalitaire instituten (Janáček 2007). Het socialistisch realisme was kort
na de machtswissel van 1948 op verschillende congressen officieel aangenomen door de
vertegenwoordigers van de Svaz československých spisovatelů (Šámal 2002: 590). Het
verschil tussen deze fases kan men zien in het werk van auteurs die zowel voor als na de
Tweede Wereldoorlog schreven, bijvoorbeeld in de romans van Marie Pujmanová, waarbij die
uit de jaren dertig moderner en complexer zijn dan die uit de jaren vijftig. Dit verschil uit zich
ook in de literaire kritiek. De belangrijkste theoretici van het socialistisch realisme in de
vooroorlogse periode, Bedřich Václavek en Kurt Konrad, zagen het socialistisch realisme als
een synthese van avant-gardistische en agitatieve tendensen (Janáček 2007), terwijl dat eerste
aspect helemaal ontbreekt in de naoorlogse periode. De avant-gardistische aanpak werd toen
volledig verworpen als ziekelijk modernisme (Lehár 1998: 738). Janáček wijst er overigens
9
op dat men het socialistisch realisme van 1934 tot 1956 ook als één systeem zou kunnen zien,
met verschillende klemtonen voor en na de Tweede Wereldoorlog, terwijl het paradigma
hetzelfde blijft (Janáček 2007).
In de jaren vijftig werd de hele officiële culturele ruimte gedomineerd door de
Tsjechoslovaakse versie van de totalitaire cultuurpolitiek in de Sovjet-Unie (Janáček 2007).
Toch zou het fout zijn om het socialistisch realisme als een vreemde, niet-Tsjechische kracht
te zien. Het proces van hergeboorte en revaluatie van de Tsjechische cultuur is te complex en
te specifiek voor de nationale context om het enkel als een echo van het Sovjet-beleid te zien
(Viney 1953: 466). Rond 1970 wees Alexej Kusák op de autochtone bronnen van het
socialistisch realisme. Hij zag die in de traditie van pedagogische correctheid en
dienstbaarheid, die sinds de nationale wedergeboorte (eind 18de en 19de eeuw) in de
Tsjechische literaire cultuur aanwezig zijn (Janáček 2007). Antonín Brousek schrijft in
Podivuhodní kouzelníci: “[...] čistokrevný stalinismus u nás nedatuje se snad až teprve
Únorem 1948, a není tedy jen jakýmsi skalními komunisty uzurpovaným importem
z poloaziatské SSSR, znásilnivším naši bytostně “středoevropskou kulturu”, nýbrž že má
klikaté a hluboko vrostlé domáci kořeny […]5” (Brousek 1986: nadruk in origineel). Ook
Vladimír Macura had begin jaren negentig een dergelijke mening: “Socialistický svět nemůže
být chápan jako něco útěšně vnějšího. Je náš...6” (geciteerd in: Janáček 2007). Er lijkt dus een
consensus te bestaan onder Tsjechische literatuurwetenschappers dat het socialistisch realisme
niet iets nieuws en buitenlands is, wanneer het in 1948 de enige toegelaten kunssttijl wordt. Er
was wel degelijk een voedingsbodem voor in de Tsjechische cultuur.
2.2 Kenmerken
Wat zijn nu de eisen en kenmerken van het literaire socialistisch realisme? (Hier heb ik het
over de officiële normen in het communistische Tsjechoslovakije tussen 1948 en circa 1956,
de periode van het “literaire stalinisme”.) Bij Karel Kouba (2005) lezen we dat het
socialistisch realisme in Tsjechoslovakije geen strikt afgelijnd programma had. In plaats van
door concrete esthetische, thematische en poëtische eisen, werd het door algemene
programmaverklaringen vol met abstracte criteria en normen gedefinieerd. Die verklaringen
waren vormeloos, veranderlijk en helemaal onduidelijk. De bronnen die ik geraadpleegd heb,
geven telkens een iets andere invulling aan die socialistisch-realistische eisen, maar er valt
toch een algemeen beeld uit af te leiden. Het dogma van het literaire stalinisme steunde
5
“[…] het zuivere stalinisme bij ons dateert wellicht niet pas van februari 1948, en is dus niet alleen een door
bepaalde fervente communisten geüsurpeerde import uit de half-Aziatische Sovjet-Unie, die onze wezenlijk
“Centraal-Europese cultuur” verkracht heeft, maar heeft kronkelige en diep ingegroeide binnenlandse wortels
[…]”
6
“De socialistische wereld kan niet opgevat worden dat troostend vreemd is. Het is van ons…”
10
immers op het werk van Andrej Ždanov7, waarvan in 1947 een Tsjechische vertaling
verscheen (Hanuška 2001: 41). Er restte de Tsjechoslovaakse theoretici dus niet veel meer
dan de Sovjet-Russische voorbeelden te herkauwen (Kouba 2005). De immer kritische
Brousek heeft noemt de socialistisch-realistische dichters “bastaards van Ždanov8”.
De belangrijkste trekken zijn volgens Lehár (1998: 738) stranickost en lidovost (in
andere bronnen wordt voor hetzelfde begrip ook wel populárnost gebruikt). Stranickost
(partijdigheid) houdt in dat de literatuur te allen tijde de belangen van de communistische
partij moet dienen. Onpartijdigheid is dan ook een mythe, zoals Viney (1953: 487) vermeldt.
Lidovost (volksgeest) betekent dat de literatuur voor iedere sociale klasse begrijpelijk moet
zijn. Bij deze begrippen voegt Hanuška (2001: 42) typičnost en uměleckost toe. Onder
typičnost (kenmerkendheid) wordt verstaan dat de personages positieve en negatieve
karakterpolen vertegenwoordigen. De eis van uměleckost (kunstzinnigheid, artisiek gehalte)
moet uiteraard binnen de opgelegde normen gezien worden. Naast deze kernbegrippen zijn er
nog enkele eisen waaraan een goed socialistisch-realistisch kunstwerk moet voldoen. Ik som
ze hier op.
Realisme is natuurlijk (gezien de benaming) ook een voorwaarde, maar die term is in
deze context wel zeer ambigu. De eis om de realiteit waarachtig weer te geven en tegelijk op
tendentieuze wijze partij te kiezen voor de socialistische revolutie is een paradox (Hanuška
2001: 42). De literatuur moet voorts optimistisch zijn, aangezien het communisme naar een
schitterende toekomst leidt. Een andere eigenschap die de literatuur moet vertonen, is
nationaal karakter, wat niet hetzelfde is als chauvinisme, dat als reactionair bestempeld wordt.
Deze eis komt voort uit Lenins uitspraak dat Sovjet-kunst wat vorm betreft nationaal en wat
inhoud betreft socialistisch moet zijn. De literatuur moet algemeen relevant zijn, wat betekent
dat er voor persoonlijke relaties en subjectieve ervaringen geen plaats is. De literatuur moet de
maatschappij een nieuw heroïsch ideaal voorspiegelen (Viney 1953: 487-489). In de praktijk
waren dit de helden van de arbeidersklasse en de politieke leiders (Hanuška 2001: 43). Verder
moet de literatuur gemaakt en beoordeeld worden volgens de toenmalige noden. Schrijvers
(en andere kunstenaars, want deze eisen golden voor alle kunsttakken) moeten hun talenten
concentreren op de genres waar nood aan was. Een voorbeeld hiervan is de vraag naar
gedichten voor bijzondere gebeurtenissen, bijvoorbeeld de herdenking van de
Oktoberrevolutie, of de verjaardagen van Stalin en Gottwald. Op zo’n momenten was
stiptheid belangrijker dan artistieke kwaliteit (Viney 1953: 490). Met andere woorden:
literaire werken moeten actuele maatschappelijke thema’s uitbeelden (Hanuška 2001: 42).
7
Andrej Ždanov was partijsecretaris in Leningrad. Hij was vanaf 1946 verantwoordelijk voor de culturele
politiek van de Sovjet-Unie. Door zijn toedoen stond de Russische literatuur van 1946 tot 1953 in het teken van
de campagne tegen de VS en het Westen. Hij was eveneens verantwoordelijk voor de heksenjacht tegen de
schrijvers Anna Achmatova en Michaïl Zoščenko (Waegemans 2004: 321, 323).
8
“Ždanovovými levobočky” (Brousek 1986).
11
Welke concrete implicaties hadden deze eisen nu voor de inhoud en vorm van een
literair werk en van de poëzie in het bijzonder? Bij Hana Voisine-Jechova (2001: 598) lezen
we: “L΄aspect thématique est mis en relief au détriment des autres compostantes.” Dat wordt
bij Brousek (1986) bevestigd: “Jednoznačný primát tzv. obsahu – přesněji, aktuálně
potřebného tématu – před tzv. formou.9” (Overigens wordt met dit citaat ook het belang van
actuele thema’s onderstreept.) Tot enkele frequent gebruikte thema’s kunnen we de volgende
rekenen: het collectief bouwen aan de maatschappij, het bezingen van de politieke leiders, de
verheerlijking van de toekomst, het contrast met het afschuwelijke verleden (Hanuška 2001:
43), het werk van arbeiders, boeren en de werkende intelligentsia, het leger, de strijd tegen
klassevijanden in eigen rangen en de liefde (niet de liefde zoals men die kent, maar een
geobjectiveerde en van het lichaam ontdane liefde), de verjaardagen en overlijdens van Stalin
en Gottwald, het “moederland” de Sovjet-Unie, enzovoort (Brousek 1986). Zoals eerder
vermeld was persoonlijke thematiek uit den boze. Bij Hanuška (2001: 43) lezen we hiervoor
een verklaring: revolutionaire vastberadenheid, arbeid en militaire dienst waren
geneesmiddelen voor alle mogelijke psychische problemen. Deze opsomming van thema’s is
niet exhaustief, maar ik meen dat de belangrijkste en meest gebruikte vermeld zijn. Op
formeel vlak zijn de volgende zaken karakteristiek voor de poëzie. In gedichten werden zowel
dialogen als monologen gebruikt. Bij dialogen is het mogelijk om de meningenstrijd van de
twee gesprekspartners te polariseren. In monologen werd de overtuigingsdrang vaak
ondersteund met emotioneel gestemde uitroepen, die het gebrek aan argumenten moesten
compenseren. Een vaak beoefend genre was het lied en de variaties daarop. Die vorm
verplicht de dichter tot een regelmatige compositie met strofen, het gebruik van rijm, het
gebruik van motieven in het refrein en het kiezen van algemeen verstaanbare woordenschat
(Hanuška 43-44). Het vrije vers was uit den boze (Brousek 1986).
Bij deze strenge eisen en hun consequenties op het vlak van de vorm en inhoud van de
poëzie kunnen kanttekeningen gemaakt worden. Dat ze niet honderd procent absoluut waren,
is bijvoorbeeld te merken aan gedichten uit het corpus, zoals “Stalinův úsměv” (“Stalins
glimlach”) van Vílem Závada, dat bestaat uit vrije verzen en een onregelmatig rijmschema
heeft. Of aan “Stalin” van Nezval, dat door de niet altijd even begrijpelijke inhoud niet voor
een ongeschoolde arbeider bedoeld lijkt. Mogelijk konden Závada en Nezval zich dit soort
afwijkingen tegenover de norm permitteren omdat ze gevestigde namen waren.
2.3 Het socialistisch realisme en de pragmatische poëtica
In de essays “Poetics and periods in literary history: A first draft” en “Vier poëtica’s” uit de
bundel Over poëzie en poëtica (1985) geeft A. L. Sötemann een overzicht van de vier
9
“De eenduidige voorrang van de vorm – of preciezer, van actueel benodigde thema’s – op de inhoud.”
12
belangrijkste poëtica’s uit de geschiedenis van de literatuur. In het kort komen ze hier op neer.
De objectieve poëtica beschouwt het kunstwerk als een autonoom voorwerp. Volgens de
expressieve poëtica moet het kunstwerk subjectief zijn en de individuele gevoelens van de
kunstenaar weerspiegelen. De mimetische poëtica houdt in dat een kunstwerk een afbeelding
van de werkelijkheid is en de pragmatische poëtica (door Sötemann ook classicistische
poëtica genoemd) ten slotte, ziet het kunstwerk als een middel om een bepaald doel te
bewerkstelligen. De volgende kenmerken verbindt hij met de pragmatische poëtica: Zij steunt
(net zoals de mimetische) op een praktische, wereldse opvatting over de functie van kunst. Ze
streeft naar een objectieve voorstelling van de werkelijkheid, naar onpersoonlijkheid, en
benadrukt het typische boven het individuele. Vaak is de pragmatische poëtica didactisch en
moralistisch – niet-lyrisch. Net zoals de objectieve poëtica, benadrukt ze het bewuste, kalme
vakmanschap van het schrijven en streeft ze naar duidelijkheid. Het effect van het werk op de
lezer staat centraal en dat wil ze nastreven met een bewust toegepaste retorische strategie.
Verder vertoont ze een bijzondere zorg voor consistent taalgebruik (Sötemann 1985).
Deze poëtica lijkt het beste aan te sluiten bij het socialistisch realisme. In de
socialistisch-realistische visie op kunst heeft de kunst immers een bepaald doel, namelijk het
heropvoeden van de mensen in de geest van het socialisme. Het streven naar objectiviteit
komt tot uiting in de eis tot realisme. Dat realisme is weliswaar met een flinke korrel zout te
nemen, zoals ik eerder al opmerkte. Een hedendaagse lezer zal de socialistisch-realistische
literatuur als subjectief beschouwen, gezien het propagandistische en tendentieuze karakter
ervan. Hierbij mogen we echter niet vergeten welke invulling het begrip realisme in de
context van de socialistisch-realistische literatuur had. De werkelijkheid die beschreven moet
worden, is de werkelijkheid “in haar revolutionaire ontwikkeling” (Waegemans 2003: 283),
dus niet hoe ze precies is, met allerlei negatieve aspecten, maar hoe ze zou moeten zijn. De
onpersoonlijkheid van de pragmatische poëtica vinden we terug in de afwijzing van
persoonlijke thematiek. Het typische is rechtstreeks te verbinden met typičnost. Het doel van
het socialistische realisme weerspiegelt het didactische en moralistische aspect van de
pragmatische poëtica. De taak van de literatuur is immers de mensen heropvoeden. Het
beroep van schrijver werd gezien als een beroep zoals een ander, zoals uit de volgende
woorden van partij-ideoloog Zdeněk Nejedlý afgeleid kan worden: “(Spisovatel) má
povinnost i svým dílem sloužit republice, pomáhat ji budovat, jako má tu povinnost, a plní ji,
dělník, rolník, každý jiný pracovník10” (geciteerd in: Kouba 2005). Naast de al vermelde taak
van de literatuur blijkt hier ook uit dat schrijvers op gelijke voet stonden met andere vaklui.
Een schrijver is niet iemand die met zijn hoofd in de wolken loopt, maar moet (plichts)bewust
een welomschreven taak vervullen. Ook dat sluit aan bij de pragmatische poëtica, zoals
omschreven door Sötemann. Deze invulling van het auteurschap verbant de figuur van de
10
“Een schrijver heeft de verplichting om ook met zijn werk de republiek te dienen, haar te helpen opbouwen,
zoals een arbeider, een landbouwer, elke andere werker die verplichting heeft en die vervult.”
13
auteur naar de achtergrond. Niet zijn persoonlijkheid of gevoelens zijn belangrijk, maar zijn
bereidwilligheid om de socialistisch-realistische eisen in acht te nemen. Ook het literaire werk
(of in het algemeen: kunstwerk) zelf is van ondergeschikt belang. Kouba (2005) heeft het over
de instrumentalisatie van het kunstwerk: kunstwerken zijn maar een middel en de waarde van
een kunstwerk hangt af van niet-artistieke functies. Niet de artistieke mérites zijn van belang,
maar de mate waarin het kunstwerk effectief is (dus de lezer beïnvloedt). Voor bijna elk
aspect van de pragmatische poëtica volgens Sötemann is er dus een parallel te trekken met de
eisen van het socialistisch realisme.
Sötemann noemt de pragmatische poëtica ook “classicistische poëtica”. Die notie van
classicisme is ook terug te vinden in de visie van Brousek (1986): hij ziet in het socialistisch
realisme een terugkeer naar het classicisme van de 18de eeuw. De poëzie was volgens hem (en
hij baseert zich hier op de Russische schrijver Andrej Sinjavskij) niet langer een medium van
oprechte zelfexpressie, maar een stijloefening in opgelegde thema’s. De poëzie werd als het
ware van persoonlijkheid ontdaan. Dit ging gepaard met een verandering van het wezen van
de poëzie: de poëzie was niet langer lyrisch, maar werd episch. Concreet betekende dit dat een
gedicht een didactisch aanschouwelijk verhaaltje vertelde, vaak in dialoogvorm. Hier zien we
het niet-lyrische van de pragmatische poëtica weerspiegeld.
Men kan zich echter ook de interessante vraag stellen of het mogelijk is om elementen
van andere poëtica’s in de socialistisch-realistische literatuur en poëzie te ontdekken.
Wanneer Pavel Kohout als overtuigde communist zijn verdriet om de dood van Stalin in een
gedicht beschrijft, is dat dan een oprechte uitdrukking van zijn gevoelens?
2.4 De plaats van de poëzie
Welke plaats neemt de poëzie in tussen de andere kunstvormen van het socialistisch realisme?
Kouba (2005) stelde een hiërarchie van kunstvormen samen, naargelang hun pragmatischutilitair karakter, met andere woorden: welke kunstvorm is het best geschikt om het doel van
de socialistisch-realistische kunst te bewerkstelligen? Welke kunstvorm is het meest geschikt
om het publiek te beïnvloeden? Helemaal bovenaan zet hij de posterkunst, gevolgd door het
theater, de nieuwe media (radio en film), de beeldhouwkunst en de schilderkunst. Tenslotte
volgen de poëzie en het proza. De poëzie heeft niet zoveel indoctrinair potentieel als het
toneel, maar is toch geschikt voor ideologische werking. Poëzie kan de dingen kernachtig
uitdrukken en daarmee details en emotionele gebaren afbeelden. Een ander voordeel van de
poëzie is haar mogelijkheid om snel te reageren op actuele gebeurtenissen, waardoor ze het
karakter van politieke commentaar verkrijgt. De poëzie is een doeltreffender instrument voor
de ideologie dan proza, omdat poëzie eerder op emoties dan op het verstand werkt (Kouba
2005).
14
3 Een blik op het corpus
3.1 Gedichten
De vierentwintig gedichten die ik analyseer, zijn afkomstig uit de jaren 1948 tot 1953, de
periode van het zogenaamde literaire stalinisme. Ze zijn als volgt verdeeld: één gedicht uit
1948, vijf uit 1949, zes uit 1950, geen enkel uit 1951, twee uit 1952, en ten slotte tien uit
1953. De grote meerderheid van de gedichten heeft een conventionele structuur en rijmt.
Slechts twee gedichten bestaan uit vrij vers. De grootte van de gedichten is heel verschillend:
van nauwelijks tien regels tot een poëem met zeven zangen. De gedichten zijn afkomstig van
dertien auteurs: zes van Pavel Kohout, drie van Michal Sedloň en van Jan Noha, twee van
Karel Šiktanc en van Marie Pujmanová. Jan Alda, Ilja Bart, Pavel Bojar, František Branislav,
Jiří Fried, Stanislav Neumann, Vítězslav Nezval en Vílem Závada zijn elk met één gedicht
vertegenwoordigd. Sommige gedichten zijn oorspronkelijk verschenen als onderdeel van een
dichtbundel, andere staan op zichzelf en zijn verschenen in tijdschriften. Elf gedichten
verschenen in het verzamelwerk Podivuhodní kouzelníci11: Čítanka českého stalinismu v řeči
vázané z let 1948-55 (Bewonderenswaardige tovenaars: Leesboekje van het Tsjechische
stalinisme in gebonden stijl uit de jaren 1948-55) uit 1986 van Antonín Brousek. Hij noemt
de teksten die hij daarin opgenomen heeft “[…] veskrze reprezentativní a vybrané s co možná
největší objektivitou a péčí [...]12”. Bij Janáček (2007) lezen we: “Svých prvních „úspěchů“
dosáhla nová socrealistická tvorba až v letech 1949-1951, a to ještě hlavně v poezii [...]13”.
Janáček lijkt niet bepaald enthousiast over het niveau van het socialistisch-realistische oeuvre,
maar dat mag ons niet afleiden van het feit dat de poëzie uit die jaren naar socialistischrealistische normen succesvol was. Deze twee uitspraken tonen aan dat de geanalyseerde
gedichten een goede dwarsdoorsnede zijn van de socialistisch-realistische poëzie over Stalin,
en ik meen dan ook dat bij een analyse van een groter aantal gedichten gelijkaardige
conclusies zouden getrokken kunnen worden. Enkele gedichten uit Podivuhodní kouzelníci
zijn evenwel door de samensteller ingekort. Hij motiveert die beslissing zo: “Jelikož
polopatistická ukecanost a rozbředlost bez břehů jsou příznačnými rysy nejedné socrealistické
básně, bylo leckde nezbytné krátit; usiloval jsem však vždy o to, aby škrty (vyznačené...)
porušily co nejnepatrněji strukturu textů, a už vůbec ne jejich smysl a vyznění.14” Aangezien
het niet mogelijk was de originele uitgaven terug te vinden, moeten we het doen met de
11
Een verwijzing naar Nezvals vroege werk Podivuhodný kouzelnik (Bewonderenswaardige tovenaar).
“[…] door en door representatief en uitgekozen met de grootst mogelijke objectiviteit en zorg […].”
13
“Zijn eerste “successen” behaalde het nieuwe socialistisch-realistische oeuvre al in de jaren 1949-1951 en dan
nog in de poëzie […].”
14
“Aangezien halfpathetische praatziekte en slordigheid zonder grenzen typische trekken zijn van menig
socialistisch-realistisch gedicht, was het op vele plaatsen noodzakelijk in te korten; ik heb er echter altijd naar
gestreefd dat mijn schrappingen (gemarkeerd …) zo min mogelijk de structuur van de tekst zouden verstoren, en
al helemaal niet hun betekenis en weerklank.”
12
15
versies die Brousek ons aanreikt en vertrouwen op zijn beoordelingsvermogen bij het
schrappen van irrelevante passages. Zoals het citaat duidelijk maakt, zijn de weggelaten
passages aangeduid met drie puntjes, maar ik zal bij de analyses er nog eens op wijzen,
wanneer dat het geval is. Dan moet ik nog iets zeggen over de ordening van de gedichten bij
de analyse. Mijn eerste idee was om ze te ordenen volgens welk soort beeld voor Stalin
gebruikt werd. Omdat er vaak verschillende beelden in één – zelfs in korte – gedichten
voorkomen, was dit moeilijk te verwezenlijken. Ik heb er dan voor gekozen om ze volgens
genre te ordenen: odes, elegieën, poëmen en varia. Het was niet altijd even voor de hand
liggend om onderscheid te maken tussen de verschillende genres (denken we maar aan de
opmerking van Brousek in het vorige hoofdstuk over het episch worden van de poëzie); mijn
indeling is dus zeker niet de enige goede of mogelijke. Per genre heb ik ze verder per jaar15,
vervolgens per auteur en per titel geordend.
3.2 Auteurs
Jan Alda (1901-1970) groeide op in een arbeidersgezin. In de jaren twintig legde hij contacten
met links georiënteerde schrijvers. Zijn werk uit die tijd wordt gerekend tot de proletarische
poëzie. Na de Tweede Wereldoorlog werkte hij als redacteur en vanaf 1952 als secretaris op
de afdeling kinderliteratuur van de SČSS (Svaz českslovenských spisovatelů). Zijn
gelegenheidsgedichten uit de jaren vijftig werden gekenmerkt door hun feestelijke toon en
vertrouwen in de socialistische toekomst (Janoušek 1998: 1/17-18). Alda is vertegenwoordigd
door “Jméno” (“De naam”), dat in 1950 in het tijdschrift Nový život verscheen.
Ilja Bart (1910-1973) is de zoon van een leraar. In 1934 kreeg hij een studiebeurs voor
een verblijf in de Sovjet-Unie als beloning voor een literaire prijs in een internationale
wedstrijd van proletarische schrijvers. In de jaren 1936-1938 werkte hij als
oorlogscorrespondent tijdens de Spaanse Burgeroorlog. Na de Tweede Wereldoorlog werkte
hij onder andere in het centrale comité van de KSČ en op de redactie van de krant Rudé
Právo, waarin in 1953 zijn gedicht “Slibujeme ti, soudruhu Staline” (“We beloven jou,
kameraad Stalin”) verscheen. Politieke poëzie die afrekent met actuele historische
problematiek vanuit het standpunt van de klassenstrijd van het proletariaat, vormt het grootste
deel van zijn oeuvre (Janoušek 1998: 1/26).
Pavel Bojar (1919-199916) groeide eveneens op in een arbeidersgezin. Tijdens de
Tweede Wereldoorlog werd hij gevangen gehouden in een concentratiekamp. Ook tijdens de
oorlog was hij betrokken in het verzet. Na de oorlog betrok hij tal van literaire en politieke
15
De jaartallen verwijzen overigens naar het jaar waarin het gedicht geschreven of voor het eerst gepubliceerd is.
Die kunnen verschillen van de jaartallen achteraan in de bronnenlijst.
16
De overlijdensdata van de auteurs die na de uitgave van Slovník českych spisovatelů od roku 1945(1998)
overleden, zijn te vinden op de geactualiseerde online versie: http://www.slovnikceskeliteratury.cz
16
functies. Het zwaartepunt van zijn werk lag in reflexieve gedichten en sociale romans
geïnspireerd door het buitenleven (Janoušek 1998: 1/55-56). Van Bojar analyseer ik het
gedicht “Písnička nového štěstí” (“Liedje van het nieuwe geluk”), gepubliceerd in Nový život
in 1949.
De poëzie van František Branislav (1900-1968) onderging weinig veranderingen
gedurende de jaren. In het begin van de jaren vijftig compenseerde het intieme lyrisme van
zijn dichtbundels de gevoelsarmoede van de toenmalige poëzie. Toch kon ook hij niet
helemaal weerstaan aan de door de officiële normen vereiste retoriek. Van 1952 tot 1955 was
hij redacteur van Literární Noviny (Janoušek 1998: 1). In dat tijdschrift verscheen in 1952 zijn
gedicht “Pozdravení Stalinu” (“Begroeting van Stalin”).
Jiří Fried (1923- 1999) publiceerde vanaf 1952 in verschillende tijdschriften. Hij
werkte voor de uitgeverij Československý spisovatel en werd in 1967 verkozen als lid van het
centrale comité van de KSČ. Zijn eerste dichtbundel verscheen in 1954; daarna wijdde hij
zich vooral aan proza en scenario’s (Janoušek 1998: 1/183). Zijn gedicht “Zemřel nám Stalin,
zemřel nám Gottwald” (“Stalin is ons ontvallen, Gottwald is ons ontvallen”) verscheen in de
anthologie Básnický almanach (Gedichtenalmanak) in 1953.
Pavel Kohout (°1928) was vanaf 1945 actief in jeugdorganisaties. Van 1949 tot 1950
was hij cultureel attaché op de Tsjechoslovaakse ambassade in Moskou. Hij reisde veel, vaak
wegens zijn activiteiten als functionaris van de jeugdbond. Van 1952 tot 1954 vervulde hij
zijn legerdienst. In de jaren zestig werkte hij als dramaturg in het theater in Vinohrady
(Praag). Kohouts eerste uitgaven hingen samen met zijn activiteiten in jeugdgroepen en in het
leger. Hij schreef vooral liederen en gedichten die de communistische idealen proclameerden.
Zijn oeuvre omvatte onder meer oden aan Stalin, Gottwald en Julius Fučík. Zijn zin voor
maatschappelijk en politiek actuele thema’s en zijn talent om zich te bewegen op de grens van
het toegelatene leidden tot een kritische blik op het toenmalige leven.
In 1966 nam hij ontslag als lid van het centraal comité van de KSČ, uit onvrede met de
cultuurpolitieke oriëntatie. In 1968 werd hij één van de markantste persoonlijkheden van de
Praagse Lente. Het jaar daarna werd hij uit de KSČ gezet. Als medeauteur van Charta 77 werd
Kohout door de autoriteiten op verschillende manieren tegengewerkt, waardoor zijn werk
noodgedwongen via samizdat verscheen (Janoušek 1998: 1/393-394). Net zoals andere
auteurs van de “svazácká generace”, dichters afkomstig uit de jeugdbond, schaamde hij zich
later oprecht voor zijn literaire begin (Brousek 1986). Omdat Kohout in vergelijking met de
gemiddelde literaire productie van de jaren vijftig onbetwistbare pluspunten heeft, noemt
Brousek zijn stijl “stalinismus s lidskou tváří17”, zinspelend op de slogan “socialismus s
lidskou tváří” uit de Praagse Lente. Hoewel Kohout volgens hem zijn publiek voedt met licht
verteerbare aangelengde propagandabrij, zijn zijn verzen vrij van militantie en
bloeddorstigheid en soms zijn er zelfs persoonlijke, authentiek beleefde ervaringen in terug te
17
“Stalinisme met een menselijk gezicht”.
17
vinden (Brousek 1986). Kohout is vertegenwoordigd door “Slovo k soudruhu Stalinovi”
(“Een woord tot kameraad Stalin”) uit 1952, “Nejtěžší báseň” (“Het moeilijkste gedicht”),
“Slovo k bratrům v těžkých dnech” (“Een woord tot de broeders in moeilijke dagen”), “Na
tebe myslím, Gruzie” (“Aan jou denk ik, Georgië), “Zpěv rozhodné víry” (“Zang van het
vastberaden geloof”) en “Píseň o setkání” (“Lied over de ontmoeting”), allemaal uit 1953.
Deze gedichten verschenen in Čas lásky a boje: verše a písně z let 1952-1954 (Tijd van liefde
en strijd: gedichten en liederen uit de jaren 1952-1954). Deze bundel was het onderwerp van
felle kritiek door Jan Trefulka, zoals in het eerste hoofdstuk vermeld werd.
Stanislav Neumann (1927-1970) is de kleinzoon van de dichter Stanislav Kostka
Neumann, die in het eerste hoofdstuk al genoemd werd als voorstander van de processen van
Moskou, en de zoon van een acteur. Neumann heeft duidelijk zijn voorliefde van het
communisme van zijn grootvader geërfd. Meteen na de Tweede Wereldoorlog wijdde hij zich
aan politieke activiteiten in de KSČ en in de jeugdbeweging, waar hij later verschillende
functies betrok. Daar hield hij zich bezig met de internationale jeugdbeweging en bijgevolg
reisde hij veel. Hij behoorde kort na februari 1948 tot de zogenaamde “svazáčtí básníci”, die
met hun naïeve optimisme de komst van het socialistische tijdperk aankondigden. Hij legde
zich toe op lange lyrische poëmen, zoals het biografische Píseň o Stalinu (Lied over Stalin),
dat hier besproken wordt. Neumanns stijl was onpersoonlijk en vloeide samen met de
toenmalige normen. Dat verhinderde hem deel te nemen aan de daaropvolgende helende
processen in de literatuur. In de jaren zestig ging hij de diplomatie in; hij werkte ondermeer
op het ministerie van buitenlandse zaken. In 1970 werd hij, wegens een depressie door
politieke ontgoocheling en de toestanden op het ministerie en in de KSČ, opgenomen in de
psychiatrie, en pleegde hij terstond zelfmoord (Janoušek 1998: 2/116-117). Zijn werk werd in
1950 door de criticus Štoll “de as van ontwikkeling van de Tsjechische poëzie gedurende de
hele voorbije vijftig jaar18” genoemd (Šámal 2002: 588).
De socialistische overtuiging van zijn vader, bij wie hij in de klas zat, gaf richting aan
het politieke denken van Vítězslav Nezval (1900-1958). In 1934 nam hij deel aan het Eerste
Congres van de Bond van Sovjetschrijvers. Hij was lid van Devětsil – de nauwe band van
Devětsil met de KSČ heb ik al in het eerste hoofdstuk vermeld – en stichtte ook een
surrealistische literaire groep. Die probeerde hij in 1938 te ontbinden, omdat de meerderheid
van de leden zich tegen de processen van Moskou uitsprak. Na februari 1948 werkte hij voor
film- en schrijversinstituten, waar hij de socialistische, politieke oriëntatie van de kunst
promootte, maar tegelijk verdedigde hij haar diversiteit en haar artistiek karakter tegenover
het vulgariserende reductionisme (Janoušek 1998: 2). Nezval bevond zich in die jaren in een
tegenstrijdige positie: aan de ene kant prees hij Stalin en Ladislav Štoll, langs de andere kant
verdedigde hij nadrukkelijk schrijvers die in ongenade vielen, zoals Jaroslav Seifert en Jakub
Deml (Lehár 1998: 752). Diezelfde Štoll had echter niet alleen lof over voor Nezval: hij
18
“páteř vývoje české poezie za celé poslední půlstoletí” (geciteerd in: Šámal 2002: 588).
18
herinnerde eraan dat Nezval een verleden als “trotskist” had. Nezvals voorliefde voor Stalin
en de Sovjet-Unie redde hem (Bauer 2008). Hij ondervond ook aanvallen van jonge radicalen,
maar zijn maatschappelijke positie was zo sterk, dat hij die zonder problemen doorstond
(Šámal 2002: 595). Zijn werk laat zich grofweg verdelen in drie grote periodes: in de jaren
twintig en de eerste helft van de jaren poëtisme, in de tweede helft van de jaren dertig
surrealisme, na de Tweede Wereldoorlog socialistisch realisme. In zijn naoorlogse gedichten
probeerde hij de overblijfselen van zijn avant-gardistische ontwikkelingen af te stemmen met
zijn idyllische opvatting van het socialisme en met de toenmalige normen. Aan die laatste
waren vooral zijn poëmen “Stalin” – dat ik hier bespreek –, “Zpěv Míru” (“Zang van de
vrede”) en “Z domoviny” (“Uit het vaderland”) onderhevig (Janoušek 1998: 2).
Jan Noha (1908-1966) werd geboren in een arm gezin. Zijn eerste sociaal strijdlustige,
agressieve verzen behoren tot de tweede golf van proletarische poëzie van de jaren dertig. In
zijn eerste bundel ontwikkelde hij een heel eigen, nieuwe spelling. Vanaf 1936 was hij lid van
de groep Blok, waar hij redacteur van het tijdschrift U was. Na een polemiek met Stanislav
Kostka Neumann over de processen van Moskou en over de Franse auteur André Gide, die in
Retour de l'U.R.S.S. 19 het recht op artistieke en persoonlijke vrijheid en op kritiek op de
Sovjet-Unie verdedigde, verliet hij Blok. Na de oorlog bekende hij zich eenduidig tot de KSČ
en engageerde hij zich ook tijdens de politieke processen. Op formeel vlak veranderde zijn
poëzie: zijn vrije en onregelmatig rijmende verzen werden vervangen door regelmatig rijm en
de sonnetvorm. Zijn bundel Světlo (Licht) uit 1950 vierde de leiders van het proletariaat
(Janoušek 1998: 2/126). De gedichten “Radostné světlo” (“Het vreugdevolle licht”) en
“Soudruhu Staline” (“Kameraad Stalin”) zijn afkomstig uit deze bundel. Het gedicht “Jméno
soudruha” (“Naam van de kameraad”) kan men terugvinden in
S východem slunce (Met de zonsopgang) uit 1948.
Marie Pujmanová (1893-1958), “la romancière phare de la fin des années trente”
volgens Vosine-Jechova (2001: 533), was de dochter van een professor en debuteerde als
schrijfster in 1910. Rond 1930 wendde ze zich af van het christelijke socialisme, als reactie op
de wereldwijde economische crisis. Onder invloed van communistische intellectuelen en van
haar reis naar de Sovjet-Unie in 1932 benaderde ze het communisme. In de jaren dertig
ondersteunde ze de arbeidersbeweging en de kiescampagne van de KSČ. Ze was lid van de
literaire groep Blok. In 1946 werd ze lid van de KSČ. Vanaf 1948 promootte ze de methode
van het socialistisch realisme en nam ze deel aan het openbare en politieke leven. In die
periode gaf ze optimistisch gestemde bundels uit. Op het tweede congres van de SČSS in
1956 wees ze de kritieken op het stalinisme af. Haar werk was aanzienlijk beïnvloed door de
19
Dit boek schokte de Europese linkerzijde door zijn openhartige weergave van de toenmalige realiteit in de
Sovjet-Unie. De journaliste en schrijfster Milena Jesenská getuigt hierover: “In the interest of the people the
KSČ insisted that all its members begin to think about things otherwise than they had up till then. People found
themselves in serious conflict with their conscience and character – and it was just this conflict that the KSČ
called treachery, ‘Trotskyism’, villainy, mendacity” (geciteerd in: Sayer 1998: 217). Anderen zoals Stanislav
Kostka Neumann en Vítězslav Nezval verdedigden de processen (Sayer 1998: 217-218).
19
ideologische ontwikkeling die ze doorliep. (Janoušek 1998: 2/283-285). Ze is
vertegenwoordigd door “Generalissimus Mír” (“Generalissimus Vrede”, Nový život 1949) en
“Ve věnci rukou železném” (“In een ijzeren krans van handen”, Rudé právo 1953).
Michal Sedloň (1919-1982) was in de jaren dertig lid van de links georiënteerde groep
Mladá Kultura. Na de Tweede Wereldoorlog publiceerde hij in verschillende tijdschriften en
werkte hij op verschillende redacties. In de dichtbundels die hij tijdens de oorlog schreef
waren nog ironie en woordspelletjes aanwezig, maar later stelde hij zijn talent volledig ten
dienste van de politiek. Na februari 1948 ontwikkelde hij de appellatieve trekken van zijn
poëzie en publiceerde hij teksten die typische toenmalige motieven omvatten: collectivisme,
liefde voor het vaderland en de maatschappij, de koppeling van individuele liefde met werk
voor de maatschappij. Ten gevolge van de normalisatie na de Praagse Lente werd hij in 1969
gedwongen ontslag te nemen. Hierna werkte hij als tramconducteur (Janoušek 1998: 2/347348). Noha is vertegenwoordigd door “Stalinův úsměv” (“Stalins glimlach”, Nový život
1949), “Stalin v nás” (“Stalin in ons”, Rudé právo 1953) en “Stalin” uit de bundel Strážné
ohně (Bewakers van het vuur, 1953).
Karel Šiktanc (°1928) groeide op het platteland op, wat zijn oeuvre wezenlijk
beïnvloedde. In het begin van de jaren vijftig werkte hij als redacteur. Zijn literair debuut
maakte hij in 1951 met de bundel Tobě, živote!, die gekenmerkt werd door enthousiast
optimisme en onpersoonlijke pathos. Van 1955 tot 1959 was hij lid van Květen. Tijdens de
normalisatieperiode viel hij in ongenade. Wegens zijn afwijzende houding tegenover de
totalitaire macht van de staat en zijn publiek engagement werd hij verhoord en beroofd van
officiële publicatiemogelijkheden. Na 1989 nam hij weer culturele functies op (Janoušek
1998: 2/475-476). Uit Tobě, živote! (Voor jou, leven!) is “Stalinu” (“Aan Stalin”) hier
opgenomen. “Obrázek” (“Afbeelding”) verscheen in 1949 in het tijdschrift Mladá Fronta.
Vílem Závada (1905-1982) begon te publiceren in het midden van de jaren twintig. In
1927 werd hij lid van Devětsil. In de jaren vijftig en zestig werkte hij met intervallen voor de
SČSS. Van 1972 tot zijn dood was hij lid van het centraal comité van de SČSS. In zijn
bundels uit de eerste helft van de jaren vijftig manifesteerde zich een sterke invloed van de
socialistisch-realistische eisen, hetgeen schematisme, retoriek en didactische openheid in
Závada’s oeuvre bracht (Janoušek 1998: 2). Hoewel hij de toenmalige ideologie als de zijne
opnam, toonde hij persoonlijke moed toen hij door de autoriteiten vervolgde schrijvers en hun
gezinnen hielp (Lehár 1998: 752). In de context van de poëzie van de jaren vijftig toont zijn
werk nog steeds poëtische kwaliteiten en overtreft hij in hoge mate de officiële productie
(Málková 2005: 118). Hij wordt vertegenwoordigd door “Stalinův úsměv” (“Stalins
glimlach”) uit Město světla (Stad van licht, 1950).
We kunnen deze auteurs in twee grote groepen verdelen. Enerzijds trad er een nieuwe
generatie van jonge, overtuigde communisten aan. Hun motivering om te schrijven was hun
20
onvoorwaardelijke geloof in de toekomst (Brousek 1986). Auteurs zoals Kohout, Neumann,
Sedloň en Šiktanc behoorden tot de “svazácká generace” (Brousek 1986). Brousek zag hun
rol als volgt: “[…] nositeli, a nezřídka i přímo iniciátory onoho věru revolučního přeorání
dosavadních literárně-kulturních tradic, ústícího ve slepou uličku reálně-socialistického
duchovního žabaření.20” Anderzijds bleven er schrijvers die hun sporen verdiend hadden vóór
de Tweede Wereldoorlog actief. Brousek haalt mogelijke motieven aan voor hun beslissing
om de autoriteiten te dienen. Langs de ene kant waren dat megalomanie en conjuncturalisme,
langs de andere kant ook angst, paniek en horror vacui. Wat de echte beweegredenen van een
auteur waren, is sowieso moeilijk te achterhalen. Zo geeft Josef Musil enkele mogelijke
verklaringen voor Nezvals bijdrage tot het opbouwen van de communistische mythen: zijn wil
om aansluiting te vinden bij de heersende stroming in de Tsjechische literatuur (dit is wat
Brousek met conjuncturalisme bedoelt), naïviteit of angst voor de nieuwe generatie auteurs.
Volgens Musil zelf zou Nezval werken als “Stalin” ook geschreven hebben indien er geen
communistische regime heerste in Tsjechoslovakije, aangezien hij Stalin al aanbad toen hij
daartoe nog niet gedwongen kon worden. Hij vermeldt echter ook dat men weet dat Nezval
ooit zei dat hij “Stalin” moest schrijven, omdat hij te weten was gekomen dat er een proces
tegen hem op touw gezet werd. Musil besluit met: “Pravda znal jen Nezval, vše ostatní jsou
jen zbytečné dohady.21” (Musil 2004: 7). In plaats van Nezval zouden hier veel andere namen
van auteurs ingevuld kunnen worden.
Nezval, Pujmanová en Závada (en Konstantin Biebl) behoorden tot de gevierde
auteurs van het stalinistische tijdperk en dat was volgens Brousek (1986) niet alleen het
gevolg van propagandistische manipulatie, maar ook omdat hun werk uit die tijd, ook al was
het in het algemeen van lager niveau dan hun vroeger werk, het gemiddelde niveau van de
literaire productie overtrof.
20
“[…] de dragers, en vaak ook rechtstreeks de initiatiefnemers van die werkelijk revolutionaire omploeging van
de bestaande literair-culturele tradities, uitmondend in een blind straatje van reëel-socialistisch geklungel.”
21
“De waarheid kende alleen Nezval, al de rest zijn slechts vergeefse gissingen.”
21
4 Analyse van de gedichten
4.1 Oden
De definitie van ode luidt volgens het Lexicon van literaire termen: “Een lyrisch gedicht,
meestal met een strak metrum en een complexe strofebouw, dat op een plechtige toon een
verheven onderwerp behandelt. Dit kan zowel een publieke zaak zijn als een innerlijk gevoel”
(van Gorp 2007: 328). De ode is nauw verbonden met de hymne: “Vaak is de ode als lofzang
nauwelijks te onderscheiden van de hymne” (van Gorp 2007: 328). De definitie daarvan luidt:
“Verzamelbegrip voor elke lofzang (episch, lyrisch of dramatisch) ter ere van een godheid of
een held” (van Gorp 2007: 218). Het begrip “ode” heeft in de geschiedenis licht verschillende
betekenissen gehad, maar hier hou ik me aan de betekenis “literair loflied”.
4.1.1 Jméno soudruha (Jan Noha 1948)
Dit gedicht heeft een eenvoudige structuur. Het onderwerp is Stalins naam en alle goede
dingen die daarmee verbonden zijn. De eerste en de laatste (derde) strofe zijn bijna gelijk. De
naam van Stalin rent van mond tot mond (“Od úst k ústům běží”), beschermt de schoonheid
(“krásu střeží”), en begint met de zon (“sluncem začíná”). In de laatste strofe wordt “krásu”
vervangen door “život” (“het leven”). Aan Stalins naam (en bijgevolg aan Stalin zelf) worden
dus een aantal redelijk vaag omschreven, maar heel essentiële eigenschappen toegeschreven.
Stalin ligt niet alleen op de lippen van de mensen, hij zit ook in hun hart: “Od srdce k srdci
běží” (“Hij rent van hart tot hart”). Hij is de bron van het leven; dat wordt niet expliciet
gezegd, maar kan wel afgeleid worden uit de volgende regels “všechno, co toužilo žít, / začíná
v jméne tom být, / všecko, co bude, jím roste” (“alles, wat verlangde te leven, / begint in die
naam te bestaan, / alles, wat zal zijn, groeit door hem”).
4.1.2 Generalissimus Mír (Marie Pujmanová 1949)
Pujmanová opent deze ode met een verwijzing naar Stalins rol in de bevrijding van
Tsjechoslovakije: “Máme tě rádi z celého srdce, / že jsi nám ubránil zemi.” (“We hebben je
graag met heel ons hart, / omdat je het land voor ons gered hebt.”) In de eerste en derde strofe
wordt er rechtstreeks en onrechtstreeks naar de bijbel verwezen. Onrechtstreeks via de regel
“Jsi naše hlava, my tvoje ruce” (“Jij bent ons hoofd, wij je handen”). Dit doet denken aan een
fragment uit de bijbel (de eerste brief van Paulus aan de Korintiërs22) waarbij vele
22
“Welnu, u bent het lichaam van Christus, en ieder van u is van dit lichaam een onderdeel.” (1 Korintiërs 12:
27)
22
lichaamsdelen één lichaam vormen. Met “Marx místo bible dal ti klid / jasně svět vidět i ve
vší vřavě” (“Marx in plaats van de bijbel gaf je kalmte / helder de wereld te zien, ook in alle
tumult”) verwijst Pujmanová naar de jeugd van Stalin. Stalin was leerling aan het seminarie
van Tbilisi, maar daar verloor hij zijn geloof en werd hij atheïst. Hij werd van het seminarie
weggestuurd en omarmde het marxisme. (Sebag Montefiore 2004: 43). In de laatste regel van
de derde strofe worden Stalin en het volk als één gezien: “lid, to je Stalin, Stalin je lid” (“het
volk, dat is Stalin, Stalin is het volk”). Terwijl de eerste en derde strofe inhoudelijk met elkaar
verwant zijn, valt de tweede er wat tussenin. In deze strofe worden op poëtische wijze enkele
wensen opgesomd. Een goede verstaander heeft door dat deze wensen alleen door Stalin en
door het communisme verwezenlijkt kunnen worden. Elke strofe wordt gevolgd door de
uitroep “Ať žije generalissimus Mír!” (“Leve generalissimus Vrede”). “Generalissimus” is als
het ware de overtreffende trap van “generaal” en is een eretitel voor de allerhoogste
bevelhebber.
4.1.3 Radostné světlo (Jan Noha 1950)
Dit gedicht valt uiteen in twee delen. In de eerste twee strofes gaat het over vroeger, toen
Tsjechoslovakije nog niet communistisch was. Alles wijst op de periode van de Tweede
Wereldoorlog. Noha heeft het immers over hoe Stalins naam verborgen was: zijn naam klonk
alleen in boeken, pamfletten en kranten. Hij was verborgen in de harten van degenen die
opgespoord werden. Stalin wordt als zon, een bron van licht, tegenover de duisternis gesteld:
“Kolikrát jako slunce vyšlo z hrudi, / když starý svět lid zavaloval tmami.” (“Hoe vaak kwam
hij23 als de zon op uit onze borst, / wanneer de oude wereld het volk overstelpte met
duisternis.”) Dat Stalin in het (slechte en donkere) verleden een troost was voor de mensen,
blijkt ook uit de volgende regels: “Se jménem Stalin nebyli jsme chudí / a v něm jsme nikdy
nezůstali sami.” (“Met de naam Stalin waren we nooit arm / en in hem zijn we nooit alleen
gebleven.”) In de derde en laatste strofe ligt de focus niet langer op het verleden, maar op de
toekomst: “Se jménem Stalin, se Sovětským svazem / čas nových dějin vyšel nad věkem, /
radostné světlo sestoupilo nad zem / a každý z nás se stal zas člověkem!” (“Met de naam
Stalin, met de Sovjet-Unie, kwam de tijd van de nieuwe geschiedenis op boven de eeuw, / het
vreugdevolle licht daalde af op aarde / en elk van ons werd opnieuw mens!”) Het eerste wat
opvalt is de parallellie van “Se jménem Stalin”; te allen tijde, zowel in goede als slechte
omstandigheden, blijft Stalins naam in de gedachten van de mensen. De vergelijking met de
zon wordt hier verder uitgewerkt. Stalin is als de zon en doordat Tsjechoslovakije
communistisch geworden is, schijnt zijn licht ook daar neer. Dat zorgt ervoor dat iedereen
opnieuw mens wordt, na de mensonterende niet-communistische tijden.
23
“toto jméno” – “die naam”
23
4.1.4 Soudruhu Staline (Jan Noha 1950)
Dit gedicht maakt een onderscheid tussen kinderen die het geluk hebben om in
communistische landen te wonen en kinderen die dat niet hebben. Die eersten stellen zich
vragen: “Soudruhu Staline, děti se u nás ptají, / proč rudé prapory tak nově rozkvétají, / když
máj se rozvoní a svolává svůj lid.” (“Kameraad Stalin, de kinderen vragen bij ons, waarom de
rode vlaggen zo nieuw opbloeien, / wanneer mei geurt en zijn volk bijeenroept.”) Hier wordt
verwezen naar 1 mei, de Dag van de Arbeid, wanneer er heel wat rode vlaggen in het
straatbeeld te zien zijn. (Daarom ook “svolává svůj lid”, wegens de optochten op die dag.) Dit
wordt verbonden met het begin van de lente, vandaar de woorden “rozkvétají” en “se
rozvoní”, die aan bloemen doen denken. In de volgende strofe wordt de vergelijking tussen de
Dag van de Arbeid en het begin van de lente verder doorgetrokken: de rode vlaggen worden
gelijkgesteld aan bloemen: “Máj milostně jim odpovidá květy / a svět k nim voní ze stalinské
věty: / Pod těmi prapory mír musí zvítězit!” (“Mei antwoordt hen24 liefdevol met bloemen / en
de wereld ruikt aan hen25 wegens een zin van Stalin: / Onder deze vlaggen moet de vrede
zegevieren!”) Naast deze kinderen bestaan er ook kinderen die (nog) niet in een
communistisch land wonen. Ook aan hen denkt Stalin: “Soudruhu Staline, víte o dětech světa
/ i o těch, kterým ještě nerozkvétá / máj praporů, jež svolávají lid?” (“Kameraad Stalin, u hebt
weet van de kinderen van de wereld / en ook van degenen voor wie mei van de vlaggen, / die
het volk bijeenroepen, nog niet opbloeit.”) Toch zijn deze kinderen ook met Stalin verbonden:
“Vy o nich víte, ony o Vás vědí, / v nich Vaše srdce žije odpovědí, že máj i u nich musí
zvítězit!” (“U hebt weet van hen, zij hebben weet van U, in hen leeft uw hart van het
antwoord, / dat mei ook bij hen moet overwinnen!”) Stalin komt hier naar voor als iemand
naar wie kinderen opkijken, zowel de kinderen die al onder een communistisch regime leven,
als de kinderen die dat nog niet hebben ervaren (maar er wel naar verlangen).
4.1.5 Stalinu (Karel Šiktanc 1950)
Šiktanc opent dit gedicht met een jeugdherinnering: “V chlapectvích našich životů / měl
každý z nás rád jedno slovo, / jediné slovo, prosto jméno” (“In de jongensjaren van onze
levens / had elk van ons één woord graag, / slechts één woord, een eenvoudige naam”). De
titel van het gedicht lijkt te suggereren dat die naam “Stalin” is. In de tweede strofe gaat
Šiktanc verder door op dit elan. Hij beschrijft een idyllisch tafereel uit zijn jeugd en hiermee
maakt hij het woord, waarover hij in de eerste strofe gesproken heeft, bekend: “a já v nich
cítil, v podmanlivých chvílích, / jak miluji své slovo, prosté jméno: život” (“en ik voelde in
hen, op betoverende ogenblikken, / hoe ik van mijn woord hou, een eenvoudige naam:
24
25
De kinderen
De bloemen
24
leven”). Die naam is dus enigszins verrassend niet Stalin, maar “het leven”. In de derde strofe
gaat Šiktanc dieper in op het woord en verbindt er mooie, huiselijke herinneringen uit zijn
kindertijd aan: “To slovo šeptal jsem i křičel do radosti, / vonělo po mléce jak maminčiny
vlasy.” (“Dat woord fluisterde en schreeuwde ik tot vreugde, het geurde naar melk zoals het
haar van mijn mama.”) Die idylle wordt in de vierde strofe verbroken: “Hledal jsem marně,
hlas jsem v písni ztrácel / a v dětském srdci už i naději.” (“Ik heb tevergeefs gezocht, mijn
stem heb ik in een lied verloren / en in mijn kinderhart ook de hoop.”) In deze strofe komen
we ook te weten dat zijn vader problemen had op het werk. De vijfde strofe luidt Šiktanc’
volwassenheid in. Zijn kindertijd mag dan wel voorbij zijn, hij heeft nog altijd dat woord in
zijn hart: “Já mám svou víru v milované slovo / a přes hory můj pozdrav k Moskvě letí, /
neboť pro srdce člověkovo / jste život Vy, soudruhu Staline.” (“Ik geloof in het geliefde
woord / en over de bergen vliegt mijn groet naar Moskou, / aangezien voor een mensenhart /
U het leven bent, kameraad Stalin.”) De eerste strofe deed vermoeden dat dat ene woord
Stalin was, maar verder bleek dat Šiktanc “leven” bedoelde. Die twee begrippen komen nu
samen: Stalin ís het leven. ’s Avonds schrijft Šiktanc het woord “život” onder afbeeldingen
van Lenin en Stalin. Lenin is afgebeeld in een bontjas en Stalin met zijn typische pijp. De pijp
is een typisch attribuut van Stalin. Het staat volgens Petr A. Bílek symbool voor de
voortdurende waakzaamheid van de leider, maar is ook te interpreteren als een signaal van
gematerialiseerd hedonisme of van zijn vermogen om van het leven te genieten, zoals gewone
mensen dat doen (Bílek 2007). Het benadrukken van Stalins menselijkheid en volksheid
zullen we verder nog zien. In de zevende strofe drukt Šiktanc zijn verknochtheid aan Stalin en
de Sovjet-Unie uit: “Pro naplnění toho slova / miluji Vás i Vaši zemi” (“Voor de vervulling
van dat woord / hou ik van U en van Uw land”. “Uw land” wordt in de rest van deze en in de
volgende strofe door een reeks bepalingen verder gespecificeerd. Er wordt ondermeer
verwezen naar Ruslands belangrijkste dichter Alexander Puškin en naar de bioloog Mičurin.
Het belangrijkste voor de betekenis van dit gedicht is de regel “v níž pro svět žije jméno
Stalin” (“waarin voor de wereld de naam Stalin leeft”). Dan heeft Šiktanc het over een ster die
opvlamt boven Georgië: “kdy vzplála hvězda nad Gruzií” (“toen een ster boven Georgië
opvlamde”). Hiermee bedoelt hij Stalin, zoals uit de negende strofe blijkt: “Jsou hvězdy, které
do ruda / se rozhoří a zahřejí. / Je Stalin, který lidstvu dá / štěstí za prostou naději. (“Er zijn
sterren, die roodgloeiend / vuur vatten en verwarmen. / Er is Stalin, die mensheid geluk geeft,
in ruil voor eenvoudige hoop.”) In de laatste strofe herhaalt Šiktanc het thema: “Stalin je
život, život je Stalin” (“Stalin is het leven, het leven is Stalin”).
4.1.6 Stalin (Michal Sedloň 1953)
Dit gedicht bestaat uit drie grote stukken. Strofes één, twee en de eerste twee regels van strofe
drie beschrijven Stalin, die in het Kremlin voor het raam staat. Sedloň heeft het over “onen
25
prosincový den”, “die decemberdag”. Hiermee bedoelt hij 21 december, Stalins verjaardag.
De situatie is als volgt: het ochtendlicht laait op boven het Kremlin (“vzplá jitřní světlo nad
Kremlem”), Stalin nadert een raam (“k jednomu oknu přiblíží se”). Hij wordt omschreven als
een rustig gezicht vol concentratie (“klidná tvář, plná soustředění”). Hij kijkt naar buiten (“a
pohledne ven”) en staat in het licht: “Ve vzduchu svit se porozpustí / a dotýká se jeho čela.”
(“In de lucht lost het schijnsel op / en raakt het zijn voorhoofd.”) Vanaf de laatste twee regels
van de derde strofe tot en met de zevende strofe wordt er gesproken over een “schitterend
menselijk lied” (“přenádherná lidská píseň”). Dat lied gaat als volgt: “Hle, člověk proměňuje
zemi, / aby sám prací proměnil se.” (“Ziedaar, de mens verandert de aarde, opdat hij zichzelf
door werk zou veranderen.”) Dat lied inspireert verschillende categorieën mensen. De vijfde
strofe vertelt over een arbeider: “S tou písní dělník z noční šichty / vrací se v novém
odhodlání, / – po stisku jeho ruky dychtí / a ucítí ve své dlani”. (“Met dat lied / keert een
arbeider uit de nachtploeg terug tot nieuwe vastberadenheid, / – hij verlangt naar een
handdruk van zijn hand / en voelt ze in zijn handpalm.”) De arbeider wordt zodanig
geïnspireerd door dat lied, dat hij zijn nieuw herwonnen moed als een handdruk van Stalin
zelf ervaart. Naast een arbeider wordt ook een landbouwer geïnspireerd door het lied: “s tou
písní rolník zrno sije / hluboko v půdu svého věku, / aby z ní zdvihla historie / splněný sen,
sen o člověku” (“met dat lied zaait een landbouwer graan / diep in de bodem van zijn tijdperk,
/ opdat de geschiedenis hieruit / een vervulde droom zou opheffen, een droom over de mens”).
In deze strofe zit een kleine allegorie verwerkt. De landbouwer maakt geschiedenis door het
graan te zaaien in de bodem, die symbool staat voor zijn eigen tijdperk. Het overvloedige
graan dat hieruit zal groeien, staat symbool voor de prachtige toekomst die het communisme
biedt. Dat is de droom, die de geschiedenis waar zal maken. In de zevende strofe worden nog
enkele categorieën mensen die in dat lied voorkomen genoemd, namelijk kinderen, leraars en
chirurgen. Ook zij maken deel uit van de communistische maatschappij. In de negende strofe
wordt teruggegrepen naar het beeld van Stalin voor het raam; hier begint het derde deel. Stalin
wordt hierin vergeleken met een wachter: “Jako stráž přimo na hranici / do šera vtíná zrak
svůj bdělý / tak Stalin neumdlévající / střeží zem proti nepříteli.” (“Zoals een wachter direct
op de grens / zijn waakzame blik in de schemering steekt, / zo waakt bewaakt Stalin
onvermoeibaar / het land tegen de vijand.”) In de negende strofe wordt deze vergelijking
verder uitgewerkt: Stalin ziet alles en geeft het aan op zijn plan. Ten slotte wordt Stalin in de
laatste strofe neergezet als een gewoon iemand voor het gewone volk: “A nejhlouběji Stalin
prostý – / on, přítel slabých, soudruh dělných, / spjat s lidem vede k budoucnosti / zástupy
nepřemožitelných.” (“En de diepst met het volk verbonden eenvoudige Stalin – / hij, vriend
van de zwakken, kameraad van de vlijtigen, / leidt de massa’s van onoverwinnelijken naar de
toekomst.”)
26
4.2 Elegieën
De dood van Stalin in 1953 (en van Klement Gottwald enkele dagen later) bracht een grote
hoeveelheid elegieën voort. Een elegie is een algemeen begrip voor een klaaglied, klaagzang,
treurzang, treurlied, in-memoriamgedicht, dodenklacht, lijkzang (van Gorp 2007: 138). Een
elegie is dus een gedicht naar aanleiding van een overlijden.
4.2.1 Slibujeme ti, soudruhu Staline (Ilja Bart 1953)
Deze elegie is in traditionele alexandrijnen geschreven, wat volledig beantwoordt aan de eis
van lidovost. De dood van Stalin wordt vergeleken met een zonsverduistering: “Slunce se
zatmělo...” Josef Vissarionivič Stalin, zoals hij in het gedicht genoemd wordt, krijgt de
epitheta “náš rodný otec, vůdce, zachránce náš všech” (“onze eigen vader, leider, redder van
ons allen”) toegewezen. Het woord “rodný” en zijn cognaten in de andere Slavische talen zijn
moeilijk te vertalen. Enkele mogelijke betekenissen zijn “eigen”, “moeder-”, “vader-”,
“geboorte-” en “ouderlijk”. Wat vast staat, is dat het iets met afstamming en verwantschap te
maken heeft. De opvatting van de Sovjet-Russische leider als “de onze” illustreert de sterke
band tussen de Sovjet-Unie en haar satellietstaat Tsjechoslovakije. In het beeld van de redder
zou men een christelijk motief kunnen zien, maar het verwijst in de eerste plaats naar de rol
die de Sovjet-Unie gespeeld heeft in de bevrijding van Tsjechoslovakije. Niet alleen
Tsjechoslovakije is door het slechte nieuws getroffen, de hele planeet davert op haar
grondvesten. (“A strášný úder z dáli / planetou otřás v samých základech.”) “Onze Stalin”
wordt verder eveneens “lidstva nejpevnější jistota” (“de stevigste zekerheid van de
mensheid”) genoemd. “Jistota” rijmt op “samého pramene života”, “de bron van het leven
zelf”. Stalin was de grootste zekerheid in het leven van de mensen en daarom is de
ontreddering zo groot: “Ne – hlava ani srdce dosud není s to zvážit.” (“Nee – het hoofd noch
het hart is dusver niet in staat dat te beoordelen.”) Na de schok van het nieuws en de
ontreddering in de eerste twee strofes, volgt in de laatste strofe (er zijn één of meerdere strofes
geschrapt) een belofte om de Sovjet-Unie trouw te blijven: “Na život na smrt věrni
Sovětskému svazu / To slibujeme Ti, soudruhu Staline.” (“Op leven en dood trouw aan de
Sovjet-Unie / Dat beloven we Jou, kameraad Stalin.”) Vele gedichten over Stalins dood
volgen een gelijkaardig patroon: eerst het uitdrukken van ongeloof en verdriet, vervolgens een
oproep om niet bij de pakken te blijven zitten en het communisme te verdedigen.
4.2.2 Zemřel nám Stalin, zemřel nám Gottwald (Jiří Fried 1953)
In de eerste strofe heeft Fried het over de portretten van Stalin en Gottwald die overal hangen:
“Na dílny, třídy, haly, kanceláře / na pokojíčky, na saly / dvě nekonečně drahé lidské tváře /
27
se všude u nás v Čechách dívaly.” (“Naar de werkplaatsen, klassen, hallen, bureaus / naar de
kamertjes, naar de zalen / keken twee oneindig dierbare menselijke gezichten / overal bij ons
in Tsjechië.”) Die opsomming van verschillende ruimten toont aan dat de portretten van Stalin
en Gottwald werkelijk overal hingen. Fried gaat verder in op dit thema in de tweede strofe. De
portretten waren ook aanwezig op allerlеi andere gelegenheden: “Na každé naší schůzi byli
s námi. / Na každém našem průvodu / Za nimi šli jsme v máji pod vlajkami / a sklízeli na
polích úrodu.” (“Op elk van onze vergaderingen waren ze met ons. / Op elk van onze
optochten. / We gingen achter hen in mei onder de vlaggen / en haalden op de velden de oogst
binnen.”) De portretten van de leiders dwongen de mensen tot eerlijkheid, zoals een bordje
met daarop “God ziet u”: “Před nimi člověk život otvíral, / ukazal srdce, ruce, oděrky, / a
zachvěl se, když zamlčel či lhal.” (“Voor hen opende een mens zijn leven, / toonde hij zijn
handen, schaafwonden, / en trilde hij, wanneer hij iets verzweeg of loog.”) Na de eerste drie
strofes zijn er twee of meerdere strofes geschrapt, maar vertrouwend op het citaat van
Brousek kunnen we aannemen dat de betekenis van het gedicht hierdoor niet veranderd wordt.
Ook al zijn Stalin en Gottwald gestorven, toch blijven ze over het volk waken. Hun geest is
nog altijd aanwezig in het Kremlin en in de Praagse Burcht, waar de regeringen van
respectievelijk de Sovjet-Unie en Tsjechoslovakije gevestigd waren. Die twee gebouwen
stralen als sterrenbeelden in de nacht; sterren zijn gidsen in de nacht (Chevalier 1982: 416) en
op deze manier blijven de twee communistische leiders het volk beschermen: “my viděli, že
jako souhvězdí / tmou září Kreml a tmou září Hrad, / že oni žijí, chrání nás a bdí!” (“we
zagen, dat zoals sterrenbeelden / het Kremlin door de duisternis straalt en de Burcht door de
duisternis straalt, / dat ze leven, ons beschermen en waken!”) De dood van Stalin en Gottwald
is een vreselijk verlies, zoals in de laatste strofe duidelijk wordt gemaakt: “Oba dva, oba
odešli tak rázem! / Žít tísic let, nepoznám větší žál / než když jsem k černé stužce na obrazech
/ ještě tu druhou stužku připínal!” (“Allebei de twee, allebei zijn ze zo opeens weggegaan! /
Duizend jaar leven, ik ken geen groter verdriet / dan toen ik aan het zwarte lint op de
afbeeldingen / nog dat tweede lint vastmaakte!”) Gottwald overleed immers enkele dagen
nadat hij de begrafenis van Stalin bijgewoond had (Sayer 1998: 286).
4.2.3 Nejtěžší báseň (Pavel Kohout 1953)
Stalins dood wordt gesymboliseerd met het beeld van de zon die niet opkomt: “Ne, slunce
dneska ráno / nevyšlo pro lidí.” (“Nee, de zon is deze ochtend / niet opgekomen voor de
mensen.”) Omdat de zon niet opgekomen is, branden overal de lampen: “V nárožích bílé
Kampy / a na hradčanských zdech / a všude na mostech / děsivě hoří lampy.” (“Op de
straathoeken van het witte Kampa / en aan de muren van Hradčany / en overal op de bruggen /
branden de lampen schrikaanjagend.”) Aan de geografische namen is het duidelijk dat Kohout
het over Praag heeft. Terwijl licht normaal positieve eigenschappen toebedeeld krijgt, wordt
28
het schijnen van de lampen hier als “děsivě” omschreven; de lampen branden immers omdat
de zon niet opkomt. De derde en de vierde strofe handelen over een meisje dat naar school
gaat en onderweg de lampen ziet branden, terwijl het dag is. Thuisgekomen vraagt ze huilend:
“Neumřel, mami, že ne?” (“Hij is niet gestorven, nee toch?”) Haar moeder antwoordt: “Ne,
malá... Živý je!” (“Nee, kleintje… Hij leeft!”) Vervolgens verandert het standpunt naar
Kohout zelf. Hij vertelt hoe hij door Praag wandelt en zijn verdriet verbergt in zijn legerjas.
Die legerjas is een autobiografisch element: Kohout vervulde zijn legerdienst in de jaren 1952
tot 1954. In de fabriek hangen de vlaggen halfstok en Kohout kan zijn tranen niet bedwingen:
“Už skrývám slzy marně” (“Ik verberg mijn tranen al tevergeefs”). Hij wordt aangesproken
door iemand: “Stydět se nemusíš. / Dneska se nikdo nerdí. / Prapory na půl žerdi, / však srdce
o to výš!” (“Je moet je niet schamen. / Vandaag bloost niemand. / De vlaggen halfstok, / het
hart echter des te hoger!”) Dit brengt een emotionele ommekeer teweeg bij Kohout: “Burcuj
nás, silo smutku, / do boje! Do boje!” (“Schud ons wakker, kracht van het verdriet, / tot strijd!
Tot strijd!”) Zo’n ommekeer komt wel vaker voor in gedichten over de dood van Stalin. Die
woorden zijn als het refrein van een lied en als een eed (“Je to jak refrén písně / i jako
přísaha.”) en vormen een waarschuwing voor de vijand (“výstraha pro vraha”). Kohout
verwenst de heren in New York, de bankiers en de generaals (“Ach páni v New Yorku,
bankéři, generáli”), die symbool staan voor de Westerse wereld, en geeft te kennen dat ze niet
moeten denken dat hij en zijn landgenoten verloren zijn: “Nás nelze pokořit, / my nezůstali
sami!” (“Ons kan je niet onderwerpen, / we zijn niet alleen achtergebleven!”) Die laatste regel
wordt nog eens herhaald: “Ne! Nezůstali! Ne!” Zo’n verwerping van de werkelijkheid zullen
we ook in andere gedichten zien. Het thema van het gedicht is dat het communisme niet
verloren is, ondanks de dood van Stalin. De laatste strofe vat dit nog eens samen: “Pro nás
budou vzkvétat příští léta, / živ je komunismus, mládí světa. / Až se jednou rozezpívá všude, /
Vaše srdce s námi tančit bude, // soudruhu Staline!” (“De volgende jaren zullen opbloeien
voor ons, / het communisme is levend, jongeren van de wereld. Als men eenmaal overal
begint te zingen, / zal Uw hart met ons dansen, // kameraad Stalin!”)
4.2.4 Slovo k bratrům v těžkých dnech (Pavel Kohout 1953)
Met dit gedicht wil Kohout alle communisten en sympathisanten van Stalin in de wereld een
hart onder de riem steken. Dit voornemen uit hij in de eerste strofe: “Pevně a vroucně tisknu
ruce / vám, bratři, ať jste kdekoli!” (“Stevig en innig druk ik jullie de handen, / broeders, waar
jullie dan ook zijn!”) De derde en vierde strofe beschrijven de armen en gevangen van Parijs:
“Vám, čtoucím v děrách Paříže / tu hroznou zprávu z „l΄Humanité“, i vám, kteří jste do mříže
/ zaryli svoje prsty zbité” (“Jullie, die in de holen van Parijs / dat vreselijke bericht uit
„l΄Humanité26“ lezen, / jullie, die jullie afgeranselde vingers / in het traliewerk ingegraven
26
L’Humanité was de krant van de Parti Communiste Français (“L’humanité” 1998).
29
hebben”). Vervolgens verschuift het standpunt naar de werklozen van Londen: “Snad zachvěli
se nad tou zpravou / nezaměstnaní Londýna.” (“Wellicht beefden boven dat bericht / de
werklozen van Londen.”) En in Kohouts reactie op dit bericht zien we hier hetzelfde thema
terugkeren. De dood van Stalin is geen reden om op te geven: “Tak ne! Jen se vztyčenou
hlavou / lze vzpomínati Stalina!” (“Zo niet! Alleen met opgeheven hoofd / mag men zich
Stalin herinneren!”) In de strofes vijf tot en met zeven bevindt het onderwerp zich in de
Verenigde Staten. Amerika is “daleko mimo dosah dobra”, “ver buiten het bereik van het
goede”, zowel in ideologische als geografische zin. Daar zit Paul Robeson, die omschreven
wordt als “jeho černý syn” (“zijn zwarte zoon” – van Stalin), de krant te lezen. Paul Robeson
was een zwarte activist en zanger, die verschillende reizen naar de Sovjet-Unie ondernam –
wat niet evident was in de periode van het McCarthyisme – en in 1952 de Stalin-vredeprijs
kreeg (“Paul Robeson” 1998). Hij knijpt zijn ogen dicht en begint te zingen. Kohout beschrijft
het tafereel: “A jeho měkký, mocný zpěv / jak rudá vlajka bude splývat / rodnému otci na
rakev.” (“En zijn zachte, krachtige zang / zal als een rode vlag harmoniëren / met zijn eigen
vader op zijn doodskist.”) Over de betekenis van “rodný” heb ik in “Slibujeme ti, soudruhu
Staline” al iets gezegd. Hier kan ik eraan toevoegen dat sympathiseren met de Sovjet-Unie en
met Stalin voor Kohout al genoeg is om als Stalins “eigen” zoon te worden omschreven. Het
lied dat Robeson zingt is “Široká země moje rodná”, Тsjechisch voor “Широка страна моя
родная”27, een patriottisch lied uit de Sovjet-Unie. Na deze uitstapjes naar Parijs, Londen en
de VS neemt Kohout weer een universeel, internationaal perspectief in: “Ptají se bubnem
domorodci / a chudí světa kabely / – Stalin byl světlo v naší noci / co bude s námi, zhasne-li
?” (“De inboorlingen vragen met een trommel / en de armen van de wereld met kabels / –
Stalin was het licht in onze nacht, / wat zal er met ons gebeuren, zal hij uitdoven?”) De
inboorlingen vertegenwoordigen de ontwikkelingslanden, terwijl de armen de kapitalistische
wereld vertegenwoordigen. Met “kabely” worden waarschijnlijk de kabels van telegrafen en
telefoons bedoeld. De betekenis van deze regels is dat men over de hele wereld getroffen is
door Stalins dood. Het licht is een beeld dat wel vaker gebruikt wordt voor Stalin, zo zal
blijken. De “verstotelingen-proletariërs” (“štvance-proletáře”) wachten op een antwoord op
hun vraag: “Čekají, co jim odpoví” (“Ze wachten op wat men hen zal antwoorden”). Kohout
antwoordt hen (in naam van het communisme): “Jen věřte, věřte, světa chudí, / že slunce –
Stalin – nezhasne, / že bude, hoříc v naší hrudi, / vydávat světlo úžasné.” (“Geloof enkel,
geloof, armen van de wereld, / dat de zon – Stalin – niet zal uitdoven, / dat hij, brandend in
onze borst, / een verbazingwekkend licht zal uitstralen.”) De beeldspraak is duidelijk: Stalin is
de zon, en ondanks zijn dood, dooft hij niet uit, maar blijft hij licht geven. Met andere
woorden: Stalins dood is niet het einde van het communisme. De reden hiervoor is: “Vždyť
on je síla našich pluků / a v nich zas budoucnost vás všech.” (“Hij is immers de kracht van
onze regimenten / en daarin is dan weer de toekomst van ons allen.”) Nogmaals herhaalt
27
“Wijd is mijn vaderland“
30
Kohout de boodschap: “Vy v Chicagu i v Asturii, / boj nekončí! Boj začiná!” (“Jullie in
Chicago en in Asturië, / de strijd eindigt niet! De strijd begint!”) Chicago staat waarschijnlijk
symbool voor de burgerrechtenbewegingen in de VS. Waarom Asturië genoemd wordt, is
minder duidelijk. In 1934 vond er weliswaar een mijnwerkersstaking van aanhangers van
Stalin plaats in Asturië die leidde tot het bestaan gedurende een paar weken van een
Asturische socialistische republiek. Deze opstand werd onderdrukt door generaal Franco
(“Spanish Civil War” 1998). In de laatste twee regels wordt het allerbelangrijkste nogmaals
herhaald: “Je mrtev Stalin. Ale žijí / dílo a žáci Stalina!” (“Stalin is dood. Maar / het werk en
de leerlingen van Stalin leven!”)
4.2.5 Na tebe myslím, Gruzie (Pavel Kohout 1953)
In dit lyrische gedicht richt Kohout zich tot Georgië, het land waaruit Stalin afkomstig is.
Om het verdriet van de inwoners van Georgië te symboliseren, worden enkele geografische
benamingen gepersonifieerd: “Jak asi dnes tvůj Kazbek bílý, / zahalen v mlhách, smutný je.”
(“Hoe verdrietig is waarschijnlijk vandaag / de witte Kazbek, omhuld in wolken”) en “Cítím
tvé slzy, Tbilisi, / a s tebou nesu tvoje hoře” (Ik voel je tranen, Tbilisi, / en met jou draag ik je
verdriet”). Kazbek is een berg in Georgië en Tbilisi de hoofdstad. Kohout richt zich ook
rechtstreeks tot Gori, de geboorteplaats van Stalin. Hij vertelt aan Georgië: “syn tvůj stal se
všesvětovým, / protože byl tak cele tvůj.” (“jouw zoon werd universeel, / omdat hij zo
helemaal de jouwe was”.) Stalin is dus de zoon van Georgië. Zijn afkomst wordt nogmaals
beklemtoond door de volgende regel: “Byl Gruzínec. Byl Džugašvili.” (“Hij was een
Georgiër. Hij was Džugašvili.”) Josif Vissarionovič Džugašvili was Stalins echte naam. Naast
zijn Georgische afkomst, wordt ook zijn wereldwijde aantrekkingskracht benadrukt: “To vlast
mu dala orlí let. / A proto si ho v této chvíli / ukládá v písních celý svět // do kantělí i do
kastanět.” (“Dan gaf zijn vaderland hem een adelaarsvlucht. / En daarom neemt de hele
wereld hem / op dit moment op in liederen // in kanteles en in castagnetten.”) De kantele is
een traditioneel Fins instrument en samen met de castagnetten vertegenwoordigen ze twee
uithoeken van Europa; dit geeft het gedicht een internationalistisch elan. In de laatste regels
komen Stalin als zoon van Georgië en Stalin als een wereldwijd geliefde figuur samen: “A
celá lidská rodina / hluboce se ti bude klaňet, / Gruzie, matko Stalina!” (“En de hele
mensenfamilie / zal diep voor je buigen, / Georgië, moeder van Stalin!”)
4.2.6 Zpěv rozhodné víry (Pavel Kohout 1953)
Slechts één moment is te vergelijken met de dood van Stalin, namelijk de dood van Lenin:
“Už jednou bylo takhle úzko, / taková těžká hodina: / když sotva narozené Rusko / ztratilo
svého Lenina.” (Slechts één keer was het zo benauwd, / zo’n moeilijk uur: / wanneer het
31
nauwelijks geboren Rusland / zijn Lenin verloor.”) Bij de doodskist van Lenin heeft Stalin
een eed gezworen: “u Leninova katafalku / přísáhal Stalin na prapor.” (“bij de katafalk van
Lenin / zwoer Stalin op de vlag.”) Die eed luidde: “Nezemře slovo bolševické! / V nás mrtvý
Lenin žije teď! / Rudý prapore víry lidské, / prapore lidské pravdy, leť !” (“Het
bolsjewistische woord zal niet sterven! / In ons leeft nu de dode Lenin! / Rode vlag van het
menselijke geloof, / vlag van de menselijke waarheid, vlieg!”) Het behoeft geen uitleg meer
dat de rode vlag symbool staat voor het communisme. Vervolgens wordt de situatie van 1924,
toen Lenin stierf, vergeleken met de huidige (1953) situatie: “Dnes také je nám těžko. Velmi.”
(“Vandaag hebben we het ook moeilijk. Heel erg.”) De dood van Stalin wordt als volgt
gesymboliseerd: “Vyhasla dýmka... Dopsan list.” (“De pijp is uitgedoofd… Het blad is
beschreven.”) Het motief van de pijp heb ik bij de analyse van “Stalinu” al vermeld. De
vijanden van het communisme die op de loer liggen, worden als roofdieren afgebeeld: “A ze
tmy vylézají šelmy – / znovu se třesou na kořist.” (“En uit het donker komen roofdieren – /
opnieuw snakken ze naar een prooi.”) Desondanks zal de wereld niet in ruïnes vallen. Net
zoals Lenin in de mensen leefde na zijn dood, zo ook Stalin: “Je v našich srdcích mrtvý Stalin
/ silnější, než byl za živa.” (“De dode Stalin is in onze harten, / sterker dan hij bij leven was.”)
In de laatste strofe wordt de boodschap nogmaals herhaald, waarbij de woorden uit de eed van
Lenin in een licht gewijzigde versie terugkeren: “Čas vítězný se nezastaví / a nepřestane
kvésti máj. / Rudý prapore lidské slávy, / prapore lidské lásky, vlaj!” (“De tijd van de
overwinning zal niet stoppen / en mei zal niet ophouden te bloeien. / Rode vlag van de
menselijke roem, / vlag van de menselijke liefde, wapper!”)
4.2.7 Píseň o setkání (Pavel Kohout 1953)
Klement Gottwald stierf enkele dagen na Stalin en dit gedicht beschrijft hun overlijdens als
een reünie in het hiernamaals. Helemaal in het begin karakteriseert Kohout zijn eigen gedicht:
“Je to dojemná i bohatýrská píseň, / jako by ji pěvci z lidu zpívali.” (“Het is een
indrukwekkend en heldhaftig lied, / alsof zangers uit het volk het zongen.”) De objectieve
gebeurtenissen (de overlijdens van Stalin en Gottwald kort na elkaar) worden zo voorgesteld:
“Na začátku týdne loučili se, / koncem týdne znovu setkali.” (“Aan het begin van de week
namen ze afscheid, op het einde ontmoetten ze elkaar weer.”) Bílek meent dat de korte
tijdsduur tussen beide overlijdens dichters overhaalt om een causaal verband te
veronderstellen (Bílek 2007) en dat blijkt inderdaad uit bovenstaande regels. Kohout
karakteriseert de relatie tussen Stalin en Gottwald als broederlijk en als een vader-zoonrelatie:
“Sešli se – jak scházejí se bratři / nebo jako otec se synem, / kteří k sobě nerozlučně patří – /
soudruh Gottwald se soudruhem Stalinem…” (“Ze kwamen samen – zoals broers
samenkomen / of zoals een vader met zijn zoon, / die onafscheidelijk bij elkaar horen – /
kameraad Gottwald met kameraad Stalin…”) Dit beeld wordt in de derde strofe verder
32
uitgewerkt door middel van een huiselijke scène waarbij Stalin en Gottwald samen aan tafel
zitten, een pijp stoppen en gezellig kletsen. Dan is er in de vierde strofe een ons al bekende
wending: Kohout verbeeldt zich dat de twee communistische leiders de tranen van het volk
zouden zien en zouden zeggen om niet verdrietig te zijn: “Kdyby naše slzy spatřili, / jsem si
jist, že vrtěli by hlavou: / kdypak jsme vás tohle učili? / Našli jste si ale chvíli pravou!” (“Als
ze onze tranen zouden zien, / dan ben ik zeker, dat ze het hoofd zouden schudden: / Wanneer
dan hebben we jullie dat geleerd? / Jullie hebben een juist moment gevonden!”) In de vijfde
strofe zet Kohout de denkbeeldige aanmaningen van Stalin en Gottwald verder: “Není s vámi
Stalin – budte stalinci! / Není s vámi Gottwald – budte gottwaldovci!” (“Stalin is niet met
jullie – wees stalinisten! / Gottwald is niet met jullie – wees gottwaldisten!”) Hij besluit met:
“Ano, tohle zcela jistě řekli by.” (Ja, dit zouden ze vast en zeker zeggen.”) Hierna herhaalt
Kohout met zijn eigen woorden wat het volk te doen staat: “Buďte statečná a silná, naše
města, / naše vesnice i horské koliby! / Před námi je přímá, jasná cesta.” (“Wees dapper en
sterk, onze steden, / onze dorpen en berghutten! / Voor ons ligt een rechte, duidelijke weg.”)
Ten slotte zegt Kohout dat Tsjechoslovakije en de Sovjet-Unie voor eeuwig verenigd zijn
door hun verdriet om hun leiders: “Sblížili nás na věky svým životem, / spojili nás na věky i
smrtí.” (“Ze brachten ons voor eeuwig bijeen door hun leven, / ze verenigden ons ook door de
dood voor eeuwig.”)
4.2.8 Ve věnci rukou železném (Marie Pujmanová 1953)
Het verdriet wegens Stalins overlijden wordt gesymboliseerd door de stad Gori (Stalins
geboorteplaats), Moskou en de hele Sovjet-Unie te personifiëren: “Vykřikly Gori, zaštkala
Moskva, / zalkala širá sovětská zem.” (“Gori slaakte een kreet, Moskou snikte, / het
uitgestrekte Sovjet-land jammerde.”) In de volgende strofe verspreiden de woorden over het
overlijden zich: “Po Kavkazu, po Krušných horách” (“Over de Kaukasus, over het
Ertsgebergte”). Het Ertsgebergte vormt de grens tussen Duitsland en Tsjechoslovakije; het
nieuws heeft dus Tsjechoslovakije bereikt. In contrast met de gedichten waarin Stalin
opgehemeld, zelfs vergoddelijkt wordt, wordt hier zijn menselijkheid benadrukt: “umřít je
lidské” en “je člověk, chce si oddychnout”. (Respectievelijk: “sterven is menselijk” en “hij is
een mens, hij wil uitrusten.”) Na strofe één, twee en drie herhaalt Pujmanová “Dokonal
Stalin”: “Stalin is overleden”. Net zoals in sommige andere gedichten zien we ook hier een
ommekeer: in de vierde strofe luidt het immers: “Ach neplač, ne, buď zticha, / vždyť jasní se
už těžká mrákota.” (“Ach huil niet, nee, wees stil, / de zware duisternis klaart immers al op.”)
In plaats van “Dokonal Stalin” staat er nu “V straně on žije” (“In het land leeft hij”). Hierin
ziet Bílek (2007) een motief van onsterfelijkheid en verrijzenis. Hij schrijft dat de overledene
naar het hart en de zielen van al zijn onderdanen getransformeerd wordt, wat zowel de
ontkenning van zijn dood als het christelijk motief van verrijzenis en verlosserschap evoceert
33
(Bílek 2007). “V straně on žije” wordt nog eens herhaald in de laatste strofe, waar Stalin
“bohatýr míru”, een ridder28 van de vrede genoemd wordt. Tenslotte zweert de dichteres in
naam van het volk de vrede te zullen bewaren.
4.2.9 Stalin v nás (Michal Sedloň 1953)
Na de aankondiging van het overlijden, volgt meteen een eerste definitie van wat Stalin was:
“Spolu s Leninem největší z největších, / jež nám dějiny daly.” (“Samen met Lenin de
grootste der grootsten, die de geschiedenis ons gaf.”) In de tweede strofe worden de prestaties
van Stalin aangehaald: hij leidde Tsjechoslovakije naar vrede en geluk (“míru a štěstí”).
Stalins overlijden is echter geen reden om bij de pakken te zitten, want de vijand ligt op de
loer: “Marně však doufá teď nepřítel, / že svede nás s této cesty.” (“Tevergeefs echter hoopt
de vijand nu, dat hij ons van deze weg zal afleiden.”) Een wal vormen boven de dode Stalin,
zo verwoordt Sedloň de nood om sterk te blijven. De bijnaam Stalin (die Iosif Džugašvili in
1913 aannam (Sebag Montefiore 2004: 43)) betekent “man van staal”. Op die betekenis wordt
verdergegaan: “Stalinksá ocel, z které nás vykoval, / snese i nejtvrdší úder.” (“Het Stalinstaal, waaruit hij ons smeedde, / zal ook de hardste slag doorstaan.”) Dit verklaart ook de titel
van het gedicht: Stalin smeedde de mensen uit staal, naar zijn eigen voorbeeld en daarom zit
hij in de mensen. In de laatste strofe wordt verder ongeluk afgewend door het gebruik van
“ne”, als een soort afweerspreuk: “Ne, osud nic nemůže proti nám, / ne, míru nezvoní hrany.”
(“Nee, het lot vermag niets tegen ons, / nee, de doodsklokken luiden niet voor de vrede.”)
“Míru” staat op dezelfde plaats als in de tweede strofe (het tweede woord van de tweede
regel). In de tweede strofe wordt de vrede als één van de verwezenlijkingen van Stalin
vermeld, in de vierde strofe zegt Sedloň dat, ondanks Stalins overlijden, de doodsklokken niet
luiden voor de vrede. Door het woord op dezelfde plaats te zetten, wordt de continuïteit
beklemtoond: ook na de dood van Stalin blijft de vrede.
4.3 Poëmen
Deze twee lange gedichten worden in nagenoeg alle bronnen “poëmen” genoemd. Een poëem
is een versverhaal gekenmerkt door een spanning tussen subjectief vertellen en een objectieve
weergave van een gebeuren(van Gorp 2007: 338). De twee hieronder besproken gedichten
zijn in wezen biografieën in verzen.
28
“Bohatýr” is de Tsjechische vorm van “богатырь”, een ridder uit Russische sagen
34
4.3.1 Píseň o Stalinu (Stanislav Neumann 1950)
Dit gedicht bestaat uit 25 strofes van elk 16 regels. Het beschrijft de levensloop van Stalin en
wat hij betekend heeft voor Tsjechoslovakije. In de eerste strofe spreekt Neumann in naam
van de “kinderen van de crisis” (“děti krise”). Hij haalt herinneringen op aan een jeugd
gekenmerkt door armoede. Toch was er in die moeilijke tijd een lichtpuntje: “Vzpomináš?
V novinách, jež táta kdesi dostal, / viděls tvář člověka. Jak pravda byla prostá / a pod ní bylo
psáno: „soudruh Stalin“.” (“Weet je het nog? In de krant, die papa ergens gekregen had, / zag
je het gezicht van een mens. Wat was de waarheid eenvoudig / en eronder was geschreven:
„kameraad Stalin“.”) De tweede strofe borduurt daarop verder: “Kolikrát vykřli jsme slabiky
jeho jména, / tolikrát snili jsme o krásném žití novém.” (“Hoe vaak we de lettergrepen van
zijn naam uitriepen, zo vaak droomden we over een mooi, nieuw leven.”) In moeilijke tijden
verlangde men dus naar een betere toekomst, en Stalin vertegenwoordigde dat. Ook tijdens de
(Tweede Wereld)oorlog rekende men op hem: “Ti, co ho neznali, ti říkali: Snad přijde... / Ti,
co ho znali, věděli: Je s námi.” (“Degenen die hem niet kenden, zeiden: Hopelijk komt hij… /
Degenen, die hem kenden, wisten: Hij is met ons.”) En dat is de reden waarom Neumann
volgens eigen zeggen dit gedicht geschreven heeft: “Proto dnes zpívám píseň o Stalinu.”
(“Daarom zing ik vandaag een lied over Stalin.”) Vervolgens begint de Neumann de
verschillende etappes van Stalins leven te vertellen. De geboorte van de aarde (met lava en
donder en gekolk) wordt tegenover de geboorte van helden gesteld: “Však v tichých
světnicích se rodí bohatýři” (“In stille kamers echter worden helden geboren.”) Stalin werd in
werkelijkheid inderdaad in het kleine huisje van zijn ouders geboren – op 1829 december 1878
(Sebag Montefiore 2004: 41). Neumann verwoordt het als volgt: “Tak narodil se ten, jenž
lidstvu dráhu klestí / ke komunismu prosluněným pláním. / Tak narodil se člověk – tvůrce
štěstí.” (“Zo werd diegene geboren, die voor de mensheid de weg baant / naar de door het
communisme beschenen vlaktes. Zo werd een mens geboren – de schepper van het geluk.”)
Nogmaals wordt de alledaagsheid van zijn geboorte beklemtoond door bijvoorbeeld: “Nebylo
pádů hvězd a lidé kolem spali.” (“Er waren geen vallende sterren en de mensen rondom
sliepen.”) Deze alledaagsheid contrasteert met de hoogdravende woorden (tvůrce štěstí )
waarmee hij in dezelfde strofe beschreven wordt. Stalins jeugd passeert eveneens de revue.
Zijn vader was schoenlapper en het gezin had het vaak moeilijk. Op het seminarie werd hij
marxist (Sebag Montefiore 2004: 43). Neumann verklaart Stalins keuze voor het marxisme als
volgt: “Chce všechnu pravdu znát, již lidstva vědci znali. / Chce lidem pomáhat. Chce, aby
šťastní byli.” (“Hij wil de hele waarheid kennen, die de geleerden van de mensheid kenden. /
Hij wil de mensen helpen. Hij wil dat ze gelukkig zijn.”) Stalin engageert zich in de
revolutionaire beweging rond Lenin, en wordt een deel van “de stalen voorhoede van de
29
6 december volgens de Juliaanse kalender, die voor de Russische Revolutie in het Russische Rijk gebruikt
werd; 18 december volgens onze tijdrekening.
35
arbeidersklasse” (“dělnické třídy předvoj ocelový”). Een 1 mei-optocht die neergeslagen
werd, zorgde ervoor dat Stalin (hard) als een rots werd: “stál jak skála soudruh Stalin”. De
Georgische arbeiders leerden Stalin kennen en zeiden over hem: “Hrdina hrdinů, je
z pohádkových reků, / když kráčí, otřásá svým krokem Matku zemi. / Má ve svých slovech
hrom. Je z blesku narozený. Jak hory srdce má a duši jako řeku.” (“Held der helden, hij is een
sprookjesheld / wanneer hij gaat, schudt hij met zijn stap Moeder Aarde. / Hij heeft de donder
in zijn woorden. Hij is uit bliksem geboren. / Hij heeft een hart als de bergen en een ziel als
een rivier.”) In hun ogen is Stalin een held uit legendes. De eerste ontmoeting van Stalin en
Lenin (in Tampere in 1905; Sebag Montefiore 2004: 45) wordt door verschillende beelden
gesymboliseerd. Neumann heeft het achtereenvolgens over “dvě hvězdy zářící” (“twee
stralende sterren”), “dva horští orlové” (“twee bergadelaars”), “dva bohatýři světlí” (“twee
heldere ridders”) en “dvě řeky sesterské” (“twee zusterlijke rivieren”). Hun relatie wordt ook
vergeleken met die van een leraar en een leerling: “Na schůzi stranické po prvé seznamil se /
žák s učitelem svým, s Leninem soudruh Stalin.” (“Op de partijvergadering maakte de leerling
voor het eerst kennis / met zijn leraar, kameraad Stalin met Lenin.”) De achtste strofe
beschrijft de arrestatie van Stalin, wanneer hij in Tbilisi een geheime bijeenkomst bijwoont.
Terwijl de andere aanwezigen zwijgen en bleek worden, blijft Stalin kalm: “Jen Stalin kouřil
dál a nezachvěl se ani” (“Alleen Stalin rookte verder en trilde zelfs niet”). Ook in de
gevangenis toonde hij zijn kalmte en onbuigzaamheid: “Ne vězeň: učitel. Z cel dělal semináře
/ a lidi přetvářel jak kovář ocel žhavou.” (“Geen gevangene: een leraar. Van de cellen maakte
hij seminaries / en hij transformeerde de mensen zoals een smid gloeiend staal.”) Stalin leefde
verschillende keren in Siberië als “vyhnanec” (“banneling”) (Rubel 2006: 35-36). Daar zijn de
levensomstandigheden enorm zwaar, en dat maakte Stalin nog sterker dan hij al was: “A kdo
dřív pevný byl, tu zpevní jako skála.” (“En wie vroeger sterk was, zal hier versterken als een
rots.”) In de tiende strofe figureert een zekere Ivan, die symbool staat voor de Russische
soldaat in de Eerste Wereldoorlog. De elfde strofe beschrijft de Oktoberrevolutie, met
verwijzingen naar het Smolnyj-instituut, het Winterpaleis en het schip Aurora. Over de
eventuele rol van Stalin hierin wordt niets vermeld. Zijn naam komt wel aan bod, wanneer het
over de Tsjechoslovaakse arbeiders gaat. De berichten over de Oktoberrevolutie bereiken ook
hen: “A v pražských továrnách dvě jména: Lenin – Stalin / dělníkům předehrou k rozhodným
bojům zněla.” (“En in de Praagse fabrieken klonken twee namen: Lenin – Stalin / voor de
arbeiders als voorspel op de beslissende strijd.”) Na de Oktoberrevolutie volgde de Russische
burgeroorlog en Stalins rol daarin wordt wel vermeld: “Stalin byl všude tam, kde vojna nejhůř
vřela.” (“Stalin was overal daar, waar de oorlog het hevigst woedde.”) In één scène ontvangt
Stalin vermoeide commissarissen in zijn wagon en deelt wat hij heeft met hen: “Tu dělíval se
třeba s každým z nich o úsměv na unavené tváři, / o štipec machorky a denní krajíc chleba.”
(“Hier deelde hij bijvoorbeeld met iedereen van hen een glimlach op zijn vermoeide gezicht,
een snuifje slechte tabak en een dagelijkse boterham.”) Over de revolutie zegt Neumann het
36
volgende: “Železnou pěsti ochránil ji Stalin.” (“Met een ijzeren vuist beschermde Stalin
haar.”) In 1924 stierf Lenin en Stalin zwoer boven de doodskist van Lenin (“To Stalin
přísáhal nad rakví Leninovou”) de eenheid in het land te bewaren. In de veertiende strofe
bevinden we ons in 1928, het jaar waarin het eerste vijfjarenplan van start ging. Stalin wordt
hier afgebeeld als een bezorgde en vriendelijke man, die informeert naar de vorderingen: “A
v noci telefonem ptal se z Moskvy Stalin: „Co stavba, soudruzi ? Co lidé u vás – rostou ?”
(“Hoe staat het met de bouw, kameraden? En met de mensen bij jullie – groeien ze?”) De
vijftiende strofe gaat over de collectivisatie van de landbouw. De arbeiders leren de
landbouwers hoe ze machines moeten gebruiken. ‘s Avonds denken de boeren aan de man die
dit alles mogelijk maakte: “Pak večer v posteli s únavou v těle celém / spát dlouho nemohl:
snil o Stalinu v bdění.” (“Daarna kon hij ’s avonds in bed met vermoeidheid in zijn hele
lichaam / lang niet slapen: hij droomde al wakend over Stalin.”) De Sovjet-Unie kent veel
succes, dankzij het communisme, terwijl de toestand in Tsjechoslovakije afschuwelijk is.
Neumann heeft het over “říjen”, “oktober”, waarmee hij waarschijnlijk wil verwijzen naar
oktober 1938, toen Duitse troepen Sudetenland inlijfden. Die slechte omstandigheden doen de
Tsjechoslovaken dromen over een betere wereld. Daarmee wordt uiteraard de Sovjet-Unie
bedoeld. Haar successen worden gesymboliseerd door heel verschillende verwezenlijkingen
zoals luchtdrukhamers en de bloemen van de bioloog Mičurin. Iedereen herhaalde de woorden
van Stalin: “Nám lépe žije se, žije se radostněji.” (“We leven beter, we leven blijer.”) Dan
breekt de Tweede Wereldoorlog uit. De Sovjet-Unie is de enige hoop voor Tsjechoslovakije,
aangezien de westerse mogendheden het land verraden hadden door het Verdrag van
München, dat Hitler toestond om Sudetenland in te lijven. De hoop op hulp door de SovjetUnie, wordt door Neumann zo verwoord: “Jen jedna hvězda naděje nám nikdy neuvadla, / jen
hvězda jediná: je s námi soudruh Stalin.” (“Slechts één hoop verwelkte nooit voor ons, /
slechts één ster: kameraad Stalin is met ons.”) Vervolgens heeft hij het over 1941, het jaar van
de Duitse aanval op de Sovjet-Unie. Alle inwoners verdedigden zich dapper, omdat ze wisten
dat Stalin achter hen stond: “Tu v bojích nejhorších při každém býval Stalin, / tu každý za
sebou kremelské stěny cítil.” (“Hier in de ergste veldslagen was Stalin bij iedereen, / hier
voelde iedereen de muren van het Kremlin achter zich.”) De volgende strofe, de negentiende
inmiddels, gaat over de Slag om Stalingrad. Die veldslag was beslissend voor het verdere
verloop van de Tweede Wereldoorlog. Het nieuws over de afloop van de veldslag gaf de
Tsjechoslovaken weer nieuwe moed. En dan in mei 1945, werd Praag eindelijk bevrijd. De
Sovjet-Russische soldaten kondigden hun komst aan met de woorden: “My přišli, soudruzi.
Tak velel soudruh Stalin.” (“We zijn aangekomen, kameraden. Zo beval kameraad Stalin.”)
Die bevrijding zorgde ervoor dat de Tsjechoslovaken opnieuw konden genieten van de
alledaagse dingen, zoals in de vrieskou dansen op een plein. Het belangrijkste van die dingen
is: “Zas přišels ze schůze: čteš Stalinovy spisy / a myslíš na štěstí, v němž budou žít tvé děti.”
(“Opnieuw kwam je thuis van de vergadering: je leest de geschriften van Stalin / en denkt aan
37
het geluk, waarin je kinderen zullen opgroeien.”) Dankzij Stalin brak voor Tsjechoslovakije
een mooie toekomst aan, zo vertelt het gedicht ons. Men had zo vaak gedroomd over Stalin en
de Sovjet-Unie (“Jak o nich snili jsme” – “Wat hebben we over hen gedroomd!”), zoals in de
voorgaande strofes duidelijk werd, en die wens is in vervulling gekomen: “A léta našich snů,
v skutečnost proměněná, / teď vidíš růst a kypět v naší zemi.” (“En de jaren van onze dromen,
in werkelijkheid veranderd, / zie je nu groeien en opborrelen in ons land.”) In de
vierentwintigste en voorlaatste strofe zegt Neumann hoeveel hij van zijn land houdt: “Já rád
mám svoji zem, svou mladou republiku / a proto zpívám píseň o Stalinu.” (“Ik heb mijn land
graag, mijn jonge republiek / en daarom zing ik een lied over Stalin.”) Met deze laatste regel
sluit hij weer aan met de tweede strofe. In de allerlaatste strofe uit Neumann zijn liefde voor
Stalin (“láska Stalinovi”), die hij op verschillende manieren aanspreekt, namelijk: “schepper”
(“láska stvořiteli”), “bevelhebber” (“láska veliteli”) en“leraar” (“láska učiteli”). Ten slotte
verdedigt verantwoordt hij met de laatste regel zijn liefde voor Stalin: “Za moji zemi láska
Stalinovi.” (“Voor mijn land de liefde voor Stalin.”) De reden van zijn liefde voor de
Russische leider Stalin is het welzijn van zijn land, Tsjechoslovakije.
4.3.2 Stalin (Vítězslav Nezval 1949)
Nezval schreef dit episch-lyrische poëem in 1949. De appreciatie ervan is in de loop der jaren
enorm gewisseld. In de eerste jaren na de uitgave werd het enorm goed ontvangen
(Königsmarková 2007: 93-94). In de jaren zestig, in een klimaat van relatieve liberalisering,
stelde men zich meer vragen bij de ophemeling van Stalin, zoals Vladimir Medek in 1964
deed. Hij vroeg zich openlijk af of de grens van de goede smaak niet overschreden was
(Medek 2003: 195). Het ging bij Nezval niet meer om het symbool Stalin, maar om een
regelrechte persoonlijkheidscultus. “Stalin” is voor hem een bewijs, dat ook de grootste
dichter fouten maakt (Medek 2003: 198). Hij werd terstond tegengesproken door Jiří Gruša,
die “Stalin” weigerde te zien als een occasionele fout, maar meende dat het een resultaat was
van een langdurend proces en een onderdeel van Nezvals oeuvre, dat zich niet laat
“retoucheren” (Gruša 2003: 203). Brousek, een literair criticus in de emigratie, noemt “Stalin”
in 1986 “een stalinistisch monster, nagenoeg parodistisch30”.
Dit gedicht bestaat uit zeven zangen. Het is metrisch, maar de indeling van de strofes
en het rijmschema verschillen per zang. Net als “Píseň o Stalinu” is het een soort epischlyrische biografie van Stalin. De eerste zang is een inleiding. De eerste strofe luidt als volgt:
“V zemi, kde za všech čtyř ročních dob / sněží a zároveň kvetou růže, / žil člověk jak vředy
posetý Job / životem nedůstojným muže.” (“In het land, waar het tijdens alle vier de
jaargetijden / sneeuwt en tegelijk de rozen bloeien, / leefde een mens als de met zweren
bezaaide Job / een leven een man onwaardig.”) Verder in het gedicht zal blijken dat Nezval
30
“stalinistické monstrum, bezmála parodistické” (Brousek 1986).
38
Stalin bedoelt. Dat land verwijst naar Georgië, dat een erg verscheiden klimaat heeft. Job is
een figuur uit het Oude Testament die door God op de proef werd gesteld om zijn geloof te
testen; hij werd ondermeer helemaal bedekt met zweren. Het verband met Stalin is naar alle
waarschijnlijkheid dat hij ook erg beproefd werd vanwege zijn overtuigingen, maar
uiteindelijk toch doorzette. Dit is zeker niet het enige voorbeeld van bijbelse of christelijke
beeldspraak. Zo wordt de Kaukasus met de gekruisigde Christus vergeleken. Deze
vergelijkingen zijn zeer interessant, maar ook bij dit gedicht moet ik me beperken tot de rol
van Stalin. In deze eerste zang snijdt Nezval thema’s aan zoals de russificatie van Georgië en
de germanisering en magyarisering in het Habsburgse rijk, evoluties die rond Stalins geboorte
(1878) plaatsvonden. Hij vermeldt ook “bůh dolaru, libry a koruny”, “de god van de dollar,
het pond en de kroon”, die de wereld regeert. Nationalisme en kapitalisme dus en daar
tegenover stelt hij een bijzonder beeld van Stalin: “Nad lidstvem pohrouženým do spánku /
proléval citlivý humanista / růžové slzy z heřmánku: přitom byl chladný jak Kantova sádrová
busta.” (“Boven de in slaap verzonken mensheid / vergoot een gevoelige humanist / roze
tranen van kamille: / tegelijk was hij koud als een gipsen buste van Kant.”) Wat de betekenis
van de woorden “roze” en “kamille” is en het vermelden van Kant precies betekent, is
moeilijk te achterhalen. Neumann gaat verder: “Co chtěl ten osvícený duch? / Chtěl býti
křišťálově čistý” (“Wat wou die verlichte geest? / Hij wou kristalzuiver zijn”). De
vergelijking met de Verlichtingsfilosoof Immanuel Kant wordt hier verdergezet: ook Stalin is
een verlichte geest. Ook verwijzingen naar de klassieke oudheid worden wel vaker gebruikt
door Nezval: “Ručičky hodin netočí se zpět, / co zbývá tedy Herkulovi, / než vytáhnout
z kalné vody svět, / z té vody, v které kdekdo loví.” (“De wijzers van de klok draaien niet
terug, / wat rest er dus Hercules, / dan de wereld uit het troebele water te trekken, / uit dat
water waarin iedereen vist.”)
De tweede zang behandelt Stalins jeugd. Volgens zijn officiële biografie was hij
geboren op 21 december 1879 (Sebag Montefiore 2004: 41) en bijgevolg is dat ook in dit
gedicht zijn geboortedag. Zijn geboorte wordt omschreven als een cadeau voor de wereld:
“dostal k Ježíšku / svět darem od osudu dítě” (“de wereld kreeg van het lot een kind als
kerstcadeau”). Verder vertelt Nezval in deze zang over het moeilijke leven van Stalins ouders.
Stalin is “syn Vissarionův a Kateřinin”, “de zoon van Vissarion en Jekaterina”. Ook hier
wordt, net zoals in “Píseň o Stalinu”, Stalins opleiding in het seminarie vermeld. Daar was hij
lid van de geheime groep Mesame-dasi. In het seminarie ontwikkelde hij zijn communistische
overtuiging: “a v kroužku seminářských chovanců / se z rozporů světa zrodil Stalin” (“en in
de kring van seminaristen / werd uit de conflicten van de wereld Stalin geboren”).
De derde zang gaat hier op verder. Na zijn uitwijzing uit het seminarie ging Stalin in
het Meteorologisch Instituut van Tbilisi werken (Sebag Montefiore 2004: 43). Hierop wordt
gezinspeeld wanneer Nezval de werken die bepalend waren voor het denken van “de zoon van
Georgië” (“syn Gruzie”) vernoemt: “Dvě hvězdářská kukátka: Marxův Kapitál / a Manifest
39
komunistické strany.” (“Twee astronomische kijkgaatjes: Marx’ Kapitaal / en het Manifest
van de communistische partij.”) Ook de invloed van Lenin wordt met een gelijkaardige
metafoor beschreven: “Největším dalekohledem, / jenž žáří jako vroucí pohled ženin, / když
setká se s mužovým pohledem, / je dalekohled-maják Lenin. (“De grootste telescoop, / die
straalt als de innige blik van een vrouw, / wanneer die de blik van een man ontmoet, / is de
telescoop-vuurtoren Lenin.”) Verder schrijft Nezval dat het communisme zich verspreidt over
de wereld, waarbij de communistische krant Iskra, waar Lenin aan meeschreef, als de ster van
Bethlehem was. De rest van deze zang beschrijft wat Stalin allemaal meemaakt op zijn reis
naar de overwinning van de bolsjewistische partij: demonstraties, honger, illegaliteit,
arrestaties, een verbanning naar Siberië… Stalin wordt hierbij “světlonoš” (“lichtdrager”)
genoemd.
Stalin werd in 1913 naar Turuchansk, dat boven de poolcirkel lag, verbannen, waar hij
tot aan de Russiche Revolutie bleef (Rupel 2004: 36): “byl odvlečen psanec na polární kruh /
z petrohradského koncertního sálu” (“een banneling werd naar de poolcirkel versleept / uit de
concertzaal van Petrograd31”). Ondertussen brak de Eerste Wereldoorlog uit en in 1917 trad
tsaar Nicolas II af wegens de Februarirevolutie en werd er een Voorlopige Regering
opgericht. Die noemt Nezval met een verwijzing naar de klassieke oudheid “danajský dar”
(“een danaïsch geschenk”). In april 1917 kwam Lenin in Sint-Petersburg aan (Sebag
Montefiore 2004: 47). Nezval beschrijft de ontmoeting met Stalin: “vyšlehla hvězda nad
majákem, / když v dubnu na Finském nádraží / se objal veliký učitel s velkým žákem, //
s žákem, jenž vyškolil se na mistra” (“een ster sloeg uit boven de vuurtoren, / toen in april in
het Finlandstation / de grote leraar de grote leerling omhelsde, // de leerling die studeerde bij
de meester”). Het beeld van Lenin als vuurtoren hadden we al eerder gezien, nu komt daar
Stalin als ster bij. Ook de vergelijking van leraar en leerling is al gevallen, in “Píseň o
Stalinu”. Verder in deze zang worden er nog enkele vroegere medestanders, die Stalin
allemaal laten executeren of vermoorden heeft, door het slijk gehaald. De Oktoberrevolutie
noemt Nezval “vítězný listopad” (“zegevierende november32”), naar analogie met “vítězný
únor” (“zegevierende februari”), de naam die de Tsjechoslovaakse communisten gaven aan de
coup van 1948. Alweer verschijnt het beeld van Stalin als een man van staal: “a zocelený
ocelový muž / pomáhá budovat sovětské republiky” (“en de geharde stalen man / helpt de
Sovjet-republieken bouwen”). Daaropvolgend schrijft Nezval: “Jak maják stojí na stráži”
(“Als een vuurtoren staat hij op wacht”). Eerder werd Lenin als een vuurtoren omschreven,
Stalin heeft dus de kwaliteiten van zijn leermeester overgenomen. Daarna behandelt Nezval
de Russische Burgeroorlog en de dood van Lenin. Ook hij besteedt, net als andere dichters,
aandacht aan de eed die Stalin destijds zwoer: “Přísaháme ti, Lenine, / ty, jehož věčný duch
nás chrání, / že splníme, že splníme / i toto tvoje přikázání!” (“We zweren jou, Lenin, / jij, van
31
32
De toenmalige naam van Sint-Petersburg.
De revolutie begon volgens de Juliaanse kalender in oktober, volgens de Gregoriaanse in november.
40
wie de onsterfelijke geest ons beschermt, / dat we zullen vervullen, dat we zullen vervullen /
ook dit gebod van jou!”) Welk gebod dat is, wordt niet gepreciseerd, maar we kunnen
aannemen dat het net als in de andere gedichten gaat om de opdracht om de eenheid in de
Sovjet-Unie te bewaren.
In de vijfde zang wordt niets over Stalin zelf gezegd. Het gaat achtereenvolgens over
hoe de mens zich bevrijd heeft, de vijanden van de Sovjet-Unie, zoals de Britse premier
Chamberlain en Trotskij, en de verwezenlijkingen op het vlak van de landbouw en de
industrie. Er wordt verwezen naar de Tsjechische componist Kmoch, wiens liederen de
Russische landbouwers en arbeiders volgens Nezval zouden zingen. Omdat deze zang minder
belangrijk is voor het onderzoek, ga ik er niet dieper op in.
Zang zes begint met een beschrijving van Hitler, die de wereld in het verderf stort. Hij
wordt “nejkrvavější vlkodlak, / půl hyena, půl šakal” (“de bloederigste weerwolf, / half hyena,
half jakhals”) genoemd. Wat nog restte van Tsjechoslovakije na de Duitse annexatie van
Sudentenland werd veroverd: “na posvátných Hradčanech / zavlály potupně hákové kříže!”
(“in het gewijde Hradčany33 / wapperden schandelijk hakenkruisen!”) Nezval stelt de Britse
premiers Chamberlain en Churchill, de “rechtse heersers” van de VS en de paus mee
verantwoordelijk voor de opkomst van het fascisme. Hij heeft het ook over een samenzwering
tegen de Sovjet-Unie en spreekt hierbij de vooraanstaande nazi’s Göring en Hess aan. Daarbij
vraagt hij: “Rozdrtit zemi Stalina? / Ve válce? Když to nešlo v míru?” (“Het land van Stalin
vernietigen? / In de oorlog? Wanneer dat niet ging in vredestijd?”) Dat zoiets onmogelijk was
en is, ligt aan de grote steun die de Sovjet-Unie overal heeft: “Moderní ruská bylina / má
kromě svých dřevních bohatýrů // spolehlivé spojence / všude, i v nepřátelských šicích: / ty
bezjmenné vlastence / světové armády pracujících!” (“De moderne Russische bylina34 / heeft
buiten haar houten ridders // betrouwbare bondgenoten / overal, ook in de vijandelijke
gelederen: / die anonieme patriotten / van het wereldleger van werkers!”) Dan verlegt Nezval
de focus naar de toekomst, wanneer er geen oorlog meer zal zijn. Hij heeft het over de
toekomstige generaties, die jaloers zullen zijn op de huidige generatie die Stalin heeft mogen
kennen: “pak naše v slunci narozené děti / budou Vám žehnat, Staline, / a všem nám trochu
záviděti, // že směli jsme Vás zblízka znát” (“dan zullen onze in de zon geboren kinderen / u
zegenen, Stalin, / en ons alleen een beetje benijden, // dat we u van dichtbij mochten
kennen”).
De zevende en laatste zang begint, parallel met de eerste, met de volgende regels: “V
zemi čtyř ročních dob, / v zemi, kde zítra již znamená včera, / žil člověk jak vředy posetý Job.
/ Ten člověk vstal z mrtvých jak Lazar a Jajrová dcera.” (“In het land van de vier jaargetijden,
/ in het land, waar morgen als gisteren betekent, / leefde een mens als de met zweren bezaaide
Job. / Die mens stond op uit de doden zoals Lazarus en de dochter van Jaïrus.”) Waar in de
33
34
Wijk waar de Praagse Burcht zicht bevindt.
Een bylina (былина) is een Russisch volksepos (Waegemans 2003: 463).
41
eerste zang Georgië bedoeld werd, is het land hier de Sovjet-Unie. Bij de vergelijking met Job
komt nog een bijbelse vergelijking. Lazarus en de dochter van Jaïrus waren twee personen die
volgens het Nieuwe Testament door Christus uit de dood opgewekt werden. Met deze
vergelijkingen wordt bedoeld dat Stalin zich van zijn oorspronkelijk armoedig bestaan kon
bevrijden en vele beproevingen heeft doorstaan op weg naar het leiderschap van de SovjetUnie. De tweede strofe lijkt dat te bevestigen: “A jeho ruce, kdysi plné ran, / se zhojily a
zavoněly pižmem / a z nevolníka stal se pán, / jenž vládne sám sobě prací a socialismem.”
(“En zijn handen, ooit vol wonden, / genazen en geurden naar muskus / en van een lijfeigene
werd hij een heer, / die alleen over zichzelf heerst door werk en socialisme.”) Dat Stalin nooit
een lijfeigene geweest kon zijn, aangezien de lijfeigenschap in het Russische Rijk (waartoe
Georgië behoorde) in 1861 afgeschaft was, is niet van belang. Verder lezen we ook: “Dřív
nevolník, teď tvůrce zákona” (“Vroeger lijfeigene, nu schepper van de wet”). Hierna volgt
een hele opsomming van benamingen voor Stalin. De eerste hiervan is: “Muž, o němž lidstvo
zpívá kantáty / za to, že převedl je pouští, žije / přes Hitlera a přes atentáty, / přes vaši kletbu,
otče Pie!” (“De man, over wie de mensheid cantates zingt / omdat hij hen door de woestijn
leidde, leeft / ondanks Hitler en ondanks aanslagen, / ondanks uw vloek, vader Pius!”) Pius
XII was paus ten tijde van het schrijven van dit gedicht (1949) en stelde zich kritisch op
tegenover het communisme. Daarna noemt Nezval Stalin “druh lidí, vůdce, tamada”, een
“mensenvriend, leider, tamada”. Een tamada is een Georgische feestleider. Ten slotte wordt
hij “zákonodárce lidských práv”, “wetgever van de mensenrechten” genoemd. In de rest van
deze zang wordt Stalin een gezond en lang leven toegewenst. Dit wordt lang uitgesponnen,
maar kan samengevat worden met de regel “Ach, buďte živ a buďte zdráv” (“Ach, wees
levend en wees gezond”). De laatste complete strofe begint met “V zemi čtyř ročních dob”.
Hiermee sluit Nezval aan bij de allereerste strofe en is de cirkel rond. Hij sluit af met: “v té
zemi není, nebude, není, / nebude, nebude, není a nebude smrti!” (“in dat land is geen, zal
geen, is geen, / zal geen, zal geen, is geen en zal geen dood zijn!”)
In dit gedicht vinden we veel verwijzingen naar de bijbel. Ook verwijzingen naar de
klassieke oudheid komen meermaals voor (naast de hierboven aangehaalde bijvoorbeeld naar
de Styx). Het is maar de vraag of die begrijpelijk zijn voor de gewone arbeider, wat normaal
gezien een kenmerk zou moeten zijn van socialistisch-realistische literatuur. Dit was ook de
kritiek van de regionale partijsecretaris Ota Šlinga, te midden van alle lovende kritieken voor
“Stalin”. Hij zei over Nezval: “[…] neodpovídá svými básněmi na požadavky lidu, se kterým
nežije a který mu je lhostejný. Lid jeho poezii nechápe a tato poezie je mu cizí35” (geciteerd
in: Köningsmarková 2007: 94). Hier speelt natuurlijk Nezvals verleden als avant-gardistisch
dichter mee. Verwijzingen naar de Europese (Kant, Manet, …) als de Russische (baba Jaga,
bylina, …) cultuur zijn schering en inslag, evenals die naar de (recente) geschiedenis.
35
“[…] hij beantwoordt niet aan de eisen van het volk, waar hij niet mee leeft en dat hem onverschillig is. Het
volk snapt zijn poëzie niet en die poëzie is hen vreemd.”
42
In vergelijking met Neumann besteedt Nezval meer verzen aan Stalins jeugd. Zijn verzen zijn
moeilijker; Neumann is begrijpelijker voor de gewone arbeider. Neumann legt de klemtoon
op de rol die Stalin voor Tsjechoslovakije gespeeld heeft. Nezvals standpunt ligt bij de
Sovjet-Unie en hij benadrukt eveneens Stalins Georgische afkomst.
4.4 Varia
De hieronder geklasseerde gedichten zijn moeilijk te rangschikken. Soms zijn er wel lyrische
elementen terug te vinden, maar ontbreekt er nog iets om het gedicht helemaal als lyrisch te
beschouwen. Soms zijn er elementen van een ode terug te vinden, zoals het prijzen van de
leider maar, zijn die impliciet of ondergeschikt aan een groter onderwerp. (Gezien het lovende
karakter van al de geanalyseerde gedichten, zou men ze weliswaar allemaal oden kunnen
noemen.)
4.4.1 Písnička nového štěstí (Bojar 1949)
Dit gedicht bestaat uit twee parallelle delen. In de eerste en derde strofe wordt een vraag
gesteld die begint met de woorden “V jakém to slunci zrají naše” (“In wat voor een zon rijpen
onze”), aangevuld met respectievelijk “léta” en “činy” (“jaren” en “daden”). Dan worden er
telkens drie positieve gevolgen van dat rijpen gegeven, het ene al poëtischer verwoord dan het
andere (bijvoorbeeld: “že srdce najednou vlaštovkou letí” – “dat het hart opeens als een
zwaluw vliegt”). Wat de exacte betekenis van deze regels is – als ze als een bijzondere
betekenis hebben – valt moeilijk te achterhalen, maar zeker is dat ze symbool staan voor de
nieuwe, goede wereld van het communisme. Een van de regels luidt immers: “a sirý, byvší
řád se padá do rozvalin” (“en dat de verweesde, gewezen orde in ruïnes valt”). Ruïnes worden
doorgaans niet als positief ervaren, maar hier gaat het om de ruïnes van de vorige, nietcommunistische wereld, wat vanuit een communistisch perspectief uiteraard gunstig is. Ook
de titel ondersteunt dit idee. In de tweede en de vierde strofe wordt na het herhalen van “V
jakém to slunci?” op deze vragen een antwoord gegeven. In de tweede strofe luidt het: “Nad
lůžky našich dětí září tak moudře Sluníčko-Stalin...” (“Boven de bedden van onze kinderen
straalt zo wijs het Zonnetje Stalin…”) In de vierde strofe luidt het, iets anders: “To moudře
svítí do našich lásek i vzteků Sluníčko-Stalin...” (“Wijs schijnt op onze liefdes en woedes het
Zonnetje Stalin...”) Stalin is als zon de bron van alle gunstige dingen die zich op aarde
voltrekken. Zijn stralen doen de mensen immers rijpen, net zoals koren op het veld door
zonlicht groeit en rijpt.
43
4.4.2 Stalinův úsměv (Michal Sedloň 1949)
Dit gedicht gaat over een portret van Stalin dat aan de muur hangt. Zijn uiterlijk wordt
beschreven: “Má smolné vlasy, chlapsky jemné rysy / a v očích ohýnek mu plápolá.” (“Hij
heeft pekachtig haar, jongensachtig fijne trekken / en in zijn ogen flikkert een vuurtje.”) In de
tweede strofe beschrijft Sedloň hoe men hulp zoekt bij het portret: “A když jsi na pochybách,
obračíš se v tu stranu, / hledaje bezděky v těch očích odpověď.” (“En wanneer je twijfelt,
draai je je om naar die kant, onwillekeurig een antwoord zoekend in die ogen.”) Stalins portret
fungeert hier als de communistische versie van een icoon of van een andere afbeelding van
een heilige. In de volgende twee strofes wordt de situatie ’s nachts beschreven: de afbeelding
wordt verlicht door de sterrren; hierdoor lijkt ze dichterbij te komen. De woorden “černém”
(“zwart”) en “sněhobílou” (“sneeuwwit”) contrasteren met elkaar. Dergelijke stijlfiguren zijn
lang niet in elk socialistisch-realistisch gedicht te vinden; vaak krijgt de inhoud voorrang op
de vorm. Na de nacht volgt in de derde strofe de ochtend: “a jitro země svítí mřížkou řas”
(“en de dageraad van de aarde schijnt door het rooster van wimpers”). Die dageraad komt niet
van buiten, maar uit de ogen van Stalin. Hij is dus verantwoordelijk voor het licht op aarde. In
de eerste strofe lazen we al dat er in zijn ogen een vlammetje flikkerde; men zou kunnen
zeggen dat daarin de basis ligt voor het licht dat hij uitstraalt. Dan schrijft Sedloň: “Stalin se
usmívá a úsměv roste v nás.” (“Stalin glimlacht en zijn glimlach groeit in ons.”) Hier pikt hij
weer aan bij het begin van de tweede strofe: Stalins portret is een troost in moeilijke tijden,
zoals een icoon. Stalins glimlach wordt verder omschreven: “Ten úsměv jistoty – Leninův,
dělné třídy” (“Die glimlach van zekerheid, van Lenin, van de arbeidersklasse”) en “úsměv,
jenž vykvet z hořkých polí bídy” (“een glimlach, die opbloeide uit de bittere velden van de
armoede”). Dat laatste verwijst naar Stalins jeugd als kind van gewone arbeiders. Tot slot
beweert Sedloň: “dnes jako vlakju zvedám na stožár” (“[Die glimlach van zekerheid] hijs ik
vandaag als een vlag aan de vlaggenstok”).
4.4.3 Obrázek (Karel Šiktanc 1949)
In dit gedicht beschrijft Šiktanc een persoonlijke, momentane ervaring. Er is geen tijdsverloop
en er wordt iemand anders dan de lezer, namelijk Stalin, aangesproken. Daardoor kunnen we
dit gedicht tot de lyriek rekenen (van Boven 1999: 15-21). De opvatting van Antonín Brousek
dat de socialistisch-realistische poëzie niet lyrisch, maar episch was, gaat dus niet altijd op.
Šiktanc richt zich tot Stalin via een afbeelding. Het gedicht bestaat uit drie kwatrijnen met
gekruist rijm, maar het rijm is niet consequent doorgevoerd. In de eerste twee en laatste twee
regels wordt telkens een soort beschouwing gegeven, die enigszins los lijken te staan van de
regels daartussen, die een afbeelding van een parade beschrijven. Šiktanc deelt mee dat dit
zijn lievelingsafbeelding is: “Z obrázků z kterých známe Tě / nejvíce jeden líbil se mi.”
44
(“Van de afbeeldingen waarvan we Je kennen / beviel er één mij het meest.”) Vervolgens
beschrijft hij Stalins uiterlijk: “Stalinský úsměv na tváři, / nad stadionem stojíš v bílém... ”
(“Een Stalin-glimlach op het gezicht, / boven het stadion sta je in het wit...”) Het gebruik van
“stalinský” in plaats van het possessieve “Stalinův” (“van Stalin”, wijst op een bezitsrelatie)
versterkt het beeld van de lachende Stalin. Het verband tussen Stalin en een glimlach wordt zo
voorgesteld, alsof een glimlach inherent is aan Stalin. De reden voor Stalins aanwezigheid in
het stadion is een parade van arbeiders, mogelijk ter gelegenheid van zijn verjaardag: “Kolem
jdou ti, co vytváří / radost a lásku při svém díle.” (“Rondom gaan zij, die / blijdschap en liefde
scheppen bij hun werk.”) Het rijm tváři – vytváří beklemtoont het verband tussen Stalins
glimlach en het goede werk dat de arbeiders verrichten: hij is hun inspiratie. Šiktanc zet het
beeld van de parade verder: “Ti krásní lidé zdraví Tě, / nad Moskvou slunce pálí...” (“Die
mooie mensen groeten Je, / boven Moskou brandt de zon…”) Opvallend is dat de tweede
regel van de tweede en derde strofe op een zelfde manier beginnen: nad stadionem – nad
Moskvou. In de tweede strofe betreft het Stalin, in de derde de zon. Beiden zijn ze verheven
boven hun omgeving. Stalin en de zon worden als het ware vereenzelvigd. De zon is een
manifestatie van goddelijkheid en een universeel symbool van het koningschap (Chevalier
1982: 891, 892). Stalins verhevenheid doet hem op een koning of godheid lijken. Šiktanc
sluit af met de volgende gedachte: “Tím, čím je táta pro dítě, / tím je jim soudruh Stalin.”
(“Dat, wat een papa voor zijn kinderen is, / is kameraad Stalin voor hen.”) De band tussen een
vader en zijn kinderen is dus dezelfde als de band tussen Stalin en de mensen in de parade.
Zijn goedkeurende glimlach doet hen goed werken, net zoals kinderen trots zijn, wanneer hun
vader blij is om hen. De klankherhaling tím – čím – tím – jim versterkt de vergelijking nog
eens. De verschillende alliteraties vallen op: vyznat ve větě – z obrázků z kterých známe –
stadionem stojíš. Samen met de parallellismen zorgt dit voor dat veel herhaling in het gedicht.
Dit is één van de weinige gedichten uit het corpus waar er in zo relatief weinig regels zoveel
stijlfiguren gebruikt worden. In socialistisch-realistische gedichten krijgt de inhoud dikwijls
voorrang en dat uit zich in een minder doordachte vorm. In dit gedicht wordt Stalin expliciet
als een vaderfiguur neergezet en impliciet met de zon vereenzelvigd.
4.4.4 Jméno (Jan Alda 1950)
Dit gedicht heeft een lossere structuur dan verwacht zou worden op basis van de socialistischrealistische eisen, maar op inhoudelijk vlak voldoet het volledig aan de verwachtingen. De
eerste twee strofes beschrijven een meisje dat voor het eerst naar school gaat (“Teprve
školačkou je první rok”). Haar begaafdheid wordt benadrukt: “už umí číst / a ze své knížky
nazpaměť / zná každý list.” (“Ze kan al lezen / en uit haar boekje uit het hoofd / kent ze elk
blad.”) In de derde strofe (wanneer we de weggelaten strofes buiten beschouwing laten)
rangschikt ze letters, wanneer plotseling het woord “Stalin” verschijnt (zo blijkt uit de rest van
45
het gedicht). Dat woord wordt vergeleken met een vlam, een symbool van spirituele liefde
(Chevalier 1982: 445): “a náhle / vyslehne slovo, / podobné plamenu!” (“en plotseling / slaat
een woord uit, / gelijkend op een vlam!”) In de derde strofe ( er zijn weliswaar één of
meerdere strofes geschrapt) wordt een familietafereel beschreven. Het schoolmeisje blijkt de
dochter van de dichter te zijn. Ze lezen ’s ochtends samen de krant. Het meisje leest voor:
“jasavě přečetla! / Ať žije Stalin!” (“juichend las ze voor! / Leve Stalin!”) Daarna wordt er
verder ingegaan op de naam van Stalin. De gelijkenis met een vlam wordt herhaald: “to
jméno, / podobné plamenu”. Daaraan wordt toegevoegd: “jež ozářilo světa tmu” (“die de
duisternis van de wereld belichtte”). Stalin wordt hier afgebeeld als iemand die het licht naar
de wereld brengt. Dit doet denken aan Christus die in de bijbel het Licht van de Wereld
genoemd wordt36. Zoals gezegd kan de vlam ook symbool staan voor de spirituele liefde, in
dit geval een vorm van vaderliefde. Terwijl het meisje voorleest, drukt ze haar hoofd tegen het
hoofd van haar vader (“svou hlavou na mnou přitisklou”). Hiermee stemt haar vader volledig
in met haar gejuich; hij accepteert Stalin als een tweede vader voor zijn dochter. Met dit
gedicht spoort Alda alle vaders aan om als een goede communist zijn voorbeeld te volgen.
4.4.5 Stalinův úsměv (Vilém Závada 1950)
Ook dit gedicht wijkt qua vorm enigszins af van het socialistisch-realistische dogma omwille
van het gebruik van vrij vers. De eerste regel fungeert als een aankondiging: “To je on.” (“Dat
is hij.”) In de volgende strofe wordt net zoals in “Obrázek” een glimlach als een typisch
kenmerk van Stalin gezien: “v úsměvu svém, / stalinském.” Vervolgens worden Stalin en zijn
glimlach vergeleken met de zon: “když jako slunce vychází / na nebi mladých tříd, / mladých
národů světa” (“wanneer hij als de zon opkomt / aan de hemel van de jonge klassen, / van de
jonge volkeren der aarde”). Het gebruik van de woorden “vyzařuje” en “nezářil” voor die
glimlach versterkt die band tussen Stalin, zijn glimlach en de zon nog eens. In de vierde strofe
wordt de klassevijand aangesproken. Die ziet alleen maar negatieve dingen,
vertegenwoordigd door “prach” (stof), “hřmot” (gedonder) en “pach” (stank). De volgende
strofe contrasteert hiermee. Tegenover die negatieve dingen wordt een nieuwe wereld, een
nieuw leven gesteld. Kelders, lemen hutten en joerten staan symbool voor het oude, slechte
leven (van vóór het communisme), terwijl de nieuwe wereld gesymboliseerd wordt door grote
nieuwe steden (“velká města nová”), die bovendien veel verdiepingen tellen. Het vermelden
van Mongoolse joertes geeft het gedicht een internationalistisch tintje. Het gebruik van het
onpoëtische “mnohoposchoďová” (met veel verdiepingen) benadrukt het succes van de
steden. ’s Avonds worden die steden verlicht door de ogen van stralende mensen (“očima
rozzářených lidí”). Hier kan men een verband zien met de stralende glimlach van Stalin, die
36
Johannes 8: 12.
46
de mensen inspireert. Op het einde wordt die nog eens gedefinieerd: “ten úsměv stalinský, /
ten úsměv života” (“die Stalin-glimlach, / die glimlach van leven”). Stalin is met zijn glimlach
een bron van leven, net zoals de zon dat is.
Wanneer we dit gedicht van Závada met dat van Sedloň vergelijken, valt als eerste de
vorm op. Závada’s gedicht bestaat uit vrij vers en rijmt onregelmatig, terwijl dat van Sedloň
traditioneel van vorm is: een regelmatige strofeopbouw en gekruist rijm. Beiden hebben ze de
glimlach van Stalin als onderwerp. Závada vergelijkt Stalin met de zon. Dat verbindt hij met
de glimlach van Stalin. Die glimlach is als een bron van licht, net zoals de zon dat is. Ook bij
Sedloň zien we iets gelijkaardigs. Hij heeft het over de ogen van Stalin die de wereld
beschijnen; in dit gedicht is Stalin dus ook een bron van licht. Závada zegt echter niets over
de afkomst van Stalins glimlach. Die is er gewoon, net zoals een god. Sedloň daarentegen
somt de bronnen van die glimlach op: Lenin, de arbeidersklasse en Stalins eigen verleden.
Ondanks de gelijkenis met iconen is Stalin bij hem toch een beetje menselijker.
4.4.6 Pozdravení Stalinu (František Branislav 1952)
Al in de eerste strofe worden drie metaforen voor Stalin aangehaald: “srdce nekonečného
proudu” (“hart van een oneindige stroom”˝), “životů našich dech” (“adem van onze levens”)
en “mateřština století” (“moedertaal van de eeuw”). In de tweede strofe bedanken
verschillende beroepscategorieën Stalin op hun eigen manier. De dichters stemmen hun lier:
“A básník v Čechách pro něho jen lyru zladiv / do tváře Vaší vroucně šeptal: ó díky,
soudruhu” (“En een dichter in Bohemen fluisterde, nadat hij voor hem enkel zijn lier had
gestemd / Uw gezicht innig toe: o, bedankt, kameraad!”). De arbeiders zingen een hymne: “A
bylo slyšet hymnus údernických kladiv” (“En er was een hymne van hamers van
stootarbeiders37 te horen”). De landbouwers ten slotte zingen een danklied: “a děkující píseň
zazpívanou u pluhu” (“en een danklied gezongen bij de ploeg”). Door deze beroepen op
gelijke voet te zetten voldoet Branislav aan de socialistisch-realistische doctrine, die schrijver
als een beroep zoals een ander ziet. (Denken we hier nogmaals aan de term “ingenieurs van de
menselijke ziel”.) De lier is een oud symbool van de dichtkunst en door het woord “lier” hier
te vermelden, suggereert Branislav dat dit een lyrisch gedicht is. In het tweede hoofdstuk had
ik de mening van literair criticus Antonín Brousek vermeld, die inhoudt dat de socialistischrealistische poëzie niet langer lyrisch, maar episch was. Als we de definitie van lyriek van van
Boven en Dorleijn (1999: 15) beschouwen, kunnen we de eerste strofe wel lyrisch noemen. Er
is immers sprake van een monologische taalsituatie waarin de dichter op emotionele wijze een
momentane ervaring beschrijft. In de tweede strofe geldt die monologische taalsituatie niet
langer; de dichter beschrijft niet langer zijn eigen emoties, maar verlegt zijn focus naar een
derde partij. Met wat goede wil zouden we de tweede strofe nog tot de objectieve lyriek
37
Een arbeider die zeer goede prestaties levert (Tsj.: úderník).
47
kunnen rekenen. De objectieve lyriek registreert en constateert (van Boven 1999: 23) en dat is
wat er gebeurt in de tweede strofe. Dit gedicht heeft zeker wel lyrische kenmerken maar is als
lyrisch gedicht niet helemaal geslaagd, ook al probeert de Branislav die schijn te wekken.
4.4.7 Slovo k soudruhu Stalinovi (Pavel Kohout 1952)
Kohout beschrijft een fenomeen dat telkens in december bij dichters terugkeert: “slovo je
náhle drobné jako mince / a jako vločka na rtech taje zpěv” (“het woord is plotseling klein als
een muntstuk / en als een vlokje op de lippen smelt de zang”). Met andere woorden, ze
kunnen geen letter meer op papier zetten. In de tweede strofe wordt hier een verklaring voor
gegeven: “Protože láska, naděje a cit, / protože všechno, všechno co k Vám chová, / je víc než
člověk umí vyjádřit.” (“Omdat de liefde, de hoop en het gevoel, / omdat alles, alles wat hij38
tegenover U koestert, / meer is dan een mens kan uitdrukken.”) De dichter is zodanig door
zijn gevoelens overweldigd in de maand van Stalins verjaardag. Ook Kohout lijdt hieraan:
“Vlastními ústy neumím to říci.” (“Met mijn eigen mond kan ik het niet zeggen.”) Daarom
laat hij in zijn plaats de boeren van de Russische kolchozes een fabelsprookje (“pohádkabajka”) vertellen. Het gedicht wordt op die manier een soort raamvertelling, met van de vierde
tot de negende strofe een mini-poëem. Daarin wordt de geschiedenis van het stoomschip
Čeljuskin verteld. Dat stoomschip heeft werkelijk bestaan. Het ondernam in 1933 een
expeditie op de Noordelijke IJszee. In september van dat jaar raakte het vast in het ijs om
uiteindelijk te zinken in 1934. Op één iemand na werd de volledige bemanning gered
(Wikipedia contributors 2009). De hele geschiedenis wordt geromantiseerd en als een
sprookje voorgesteld, waarin de zee de rol van slechterik krijgt: “Car moří severních byl
vztekem bledý.” (“De tsaar van de noordelijke zeeën was bleek van woede.”) De “plot” gaat
als volgt. Het stoomschip komt in de problemen en bijgevolg laat de bemanning een vogeltje
los. Dat vogeltje vliegt naar Moskou (“k městu obrovskému”– “naar een reustachtige stad”)
om hulp te zoeken, maar niemand merkt het daar op. Het komt uiteindelijk bij het Kremlin
(“pod souhvězdím z rubínu”– “onder een sterrenbeeld uit robijn”, verwijzend naar de rode
sterren op de torens van het Kremlin) terecht, waar het indommelt. Stalin merkt het op en
spreekt het aan: “Zdaleka letíš, malý? / Copak tu hledáš u kremelských hvězd? / Tebe jsem
ještě neviděl...” (“Vlieg je van ver, kleintje? / Wat zoek je toch hier bij de sterren van het
Kremlin? / Ik heb jou nog niet gezien…”) Stalin komt hier door het woordgebruik als een
vriendelijk man naar voor. Het vogeltje vertelt Stalin wat er gebeurd is en die schiet prompt in
actie: “I poslal Stalin prudké ledoborce, / i poslal Stalin smělé piloty / s příkazem rozbít
vzteklé kry, jež horce drtily krásné lidské životy.” (“En Stalin stuurde onstuimige ijsbrekers, /
en Stalin zond dappere piloten / met het bevel dolle ijsschotsen de breken, die heet / mooie
mensenlevens vernietigden.”) Tegenover de zee als slechterik wordt Stalin als redder gesteld.
38
De dichter
48
Hier eindigt het verhaal in het gedicht, merkwaardig genoeg wordt er niets over de verdere
afloop gezegd. Dit verhaal wordt volgens Kohout overal in Rusland verteld (“Takovou zkazku
o Vás výprávějí / sovětští lidé všude na Rusi.” – “Zo’n legende over U vertellen / de
Sovjetmensen overal in Rusland.”) Kohout weet klaarblijkelijk zelf niet meer wat voor een
soort verhaal het precies is, een fabel, sprookje of legende. Ondanks het feit dat dit
fictiegenres zijn, is Kohout helemaal overtuigd van het waarheidsgehalte: “A já – já věřím
pravdivosti její! / A za svědka svůj národ beru si.” (“En ik – ik geloof haar waarachtigheid! /
En als getuige neem ik mijn volk.”) Vervolgens vergelijkt hij Stalins hulp aan het stoomschip
met de hulp aan Tsjechoslovakije: “To vy jste poslal do Čech v pravou chvíli / uralské tanky
jarem vonící. / To Vaše ruce vlaky naložily, / kdýž český člověk neměl pšenici.” (“Dan hebt
u op het juiste moment / tanks uit de Oeral, geurend naar de lente gestuurd. / Dan hebben uw
handen treinen geladen, / wanneer de Tsjechische mens geen tarwe had.”) Met de eerste twee
regels verwijst Kohout naar de bevrijding van Tsjechoslovakije, in het voorjaar van 1945, en
met de laatste twee naar de voedselleveringen na de oorlog. In de voorlaatste strofe wordt
nogmaals een reden gegeven waarom dichters in december een collectieve writer’s block
hebben: “Vy víte vždycky – v každém okamžiku – / čím žije a v co doufá každý z nás. / A
proto je tak slabé slovo diků / a dokonce i básním vázne hlas.” (“U weet altijd – op elk
ogenblik – / waarvan elk van ons leeft en in waarin hij hoopt. / En daarom is het dankwoord
zo slap / en stokt zelfs bij dichters de stem.”) De alwetendheid van Stalin heeft blijkbaar een
enorm sterk effect. De twee thema’s van dit gedicht (het fenomeen rond Stalins verjaardag en
Stalin als redder) komen in de laatste strofe terug: “Vám, který dnes jak tenkrát Čeljuskince /
chráníte naše lásky od bitev, / posílám pozdrav, drobný jako mince, / zato však vroucí jako
vlastní krev!” (“Aan u, die vandaag zoals destijds de bemanning van de Čeljuskin / onze
liefdes tegen de gevechten beschermt / stuur ik een groet, klein als een muntstuk, /
daarentegen echter innig als mijn eigen bloed!”)
4.5 Samenvattend overzicht
In dit deel wil ik alle beelden, vergelijkingen, metaforen en symbolen met betrekking tot
Stalin waarop ik bij het analyseren van de gedichten gestoten ben, thematisch op een rijtje
zetten. Het meest gebruikte symbool is de zon. We vinden het bij Šiktanc, Bojar en Závada.
Stalins dood wordt gesymboliseerd door de zon die niet opkomt (Kohout) of verduisterd
wordt (Bart). Ik had al vermeld dat de zon een symbool van goddelijkheid en het koningschap
is (Chevalier 1982: 891-892). Een beeld dat hieraan verwant is, is het licht. Dat vinden we bij
Šiktanc en Sedloň. Alda vergelijkt Stalins naam met een vlam die de wereld verlicht.
Gelijkaardig is Nezvals gebruik van de benaming “lichtdrager” voor Stalin. Zoals eerder
gezegd, kan men het licht als een christelijk motief zien, maar zowel de zon als het licht zijn
49
universele symbolen. Ook het symbool van de ster heeft met licht te maken en is net zoals de
zon een hemellichaam, maar de betekenis is iets anders. Sterren zijn gidsen in de nacht
(Chevalier 1982: 416); denken we hierbij maar aan de ster van Bethlehem. Het beeld van
Stalin als ster vinden we terug bij Šiktanc, Neumann en Nezval. Stalin wordt bij Noha
impliciet als bron van het leven weergegeven en bij Bart zelfs letterlijk. Šiktanc schrijft dat
Stalin het leven zelf is. Neumann noemt hem “schepper” en “schepper van het geluk” (in het
Tsjechisch weliswaar weergegeven door twee verschillende woorden, respectievelijk,
“stvořitel” en “tvůrce”). Branislav drukt het iets anders (en origineler) uit: hij noemt Stalin
“hart van een oneindige stroom”, “adem van onze levens” en “moedertaal van de eeuw”. Bij
Noha, Sedloň en Fried zien we Stalin als een wachter of bewaker, die ook na zijn dood over
de mensen blijft waken. Sommige dichters vinden inspiratie in de Russische cultuur. Dit is het
geval bij Pujmanová, Neumann en Nezval, die Stalin met een uit het Russisch afgeleid woord
“ridder” noemen. Neumann noemt Stalin eveneens “held der helden”, ook een term die uit
legenden lijkt te komen. Kohout beeldt Stalin dan weer af als een soort sprookjesfiguur.
Kohout heeft het over de “adelaarsvlucht” van Stalin. Neumann noemt Stalin (en Lenin) een
“bergadelaar”. Sedloň gebruikt het beeld van Stalin als smid, die de mensen uit staal smeedt,
terwijl Neumann Stalin “smid” noemt. Neumann beschrijft eveneens de ijzeren vuist van
Stalin en noemt hem een “geharde stalen man”. Stalins hardheid wordt ook gesymboliseerd
door het beeld van een rots. Al deze beelden geven Stalin iets goddelijks, bovenmenselijks,
mythologisch of sprookjesachtig.
Naast deze “onrealistische” beelden worden er ook beelden gebruikt die Stalin
“realistischer” en menselijker voorstellen. Een veelgebruikt beeld is dat van Stalin als iemand
die van het volk houdt. Bij Pujmanová luidt het zelfs dat Stalin het volk is en het volk Stalin;
ze worden dus volledig vereenzelvigd met elkaar. Neumann noemt Stalin volmondig een
mensenvriend. Bij Noha komt Stalin als kindervriend naar voor. “Vriend van de zwakken,
kameraad van de vlijtigen” is een epitheton dat we bij Sedloň vinden. Pujmanová benadrukt
Stalins menselijkheid. Ook het motief van Stalins pijp (Kohout, Neumann, Šiktanc) staat
symbool voor zijn volksheid en menselijkheid. Stalin als vader vinden we bij Kohout, met
Paul Robeson als zijn zoon. In een ander gedicht beschrijft hij Stalin en Gottwald als vader en
zoon (en eveneens als broers). Bart noemt Stalin de “eigen vader” van Tsjechoslovakije. Uit
het gedicht van Alda kunnen we de vaderrol die Stalin voor kinderen vertolkt, afleiden. Stalin
als vaderfiguur leunt dicht aan bij Stalin als leraar, een beeld dat Nezval gebruikt. Bij Nezval
zijn de rollen echter omgekeerd: daar is Stalin de leerling van de leraar Lenin. Andere
gedichten benadrukken Stalins Georgische afkomst. Dat is het geval bij Kohout die Stalin
“zoon van Georgië”, “Georgiër” en “Džugašvili” noemt. Nezval verwijst naar Stalins ouders,
Vissarion en Jekaterina, en noemt hem “tamada”. Een laatste categorie van beelden houdt
verband met Stalins functie als leider van de Sovjet-Unie. Bij Bart en Nezval wordt hij
gewoon “leider” genoemd, bij Kohout de “kracht van onze regimenten”, bij Neumann
50
“bevelhebber” en bij Nezval ten slotte “wetgever van de mensenrechten”. De rol van de
Sovjet-Unie in de bevrijding van Tsjechoslovakije wordt gesymboliseerd door Stalin als
redder af te beelden, wat we bij Neumann, Kohout en Pujmanová vinden.
Dan zijn er nog enkele meer algemene beelden die moeilijk in één van de categorieën
onder te brengen zijn en maar één keer voorkomen. Het gaat hier om “de grootste zekerheid
van de mensheid” bij Bart en “de grootste der grootsten” bij Sedloň. Ten slotte vermeld ik
nog de vergelijkingen die Nezval maakt: “de met zweren bezaaide Job”, “de gevoelige
humanist”, “Hercules”, “Lazarus” en “de dochter van Jaïrus”.
De meeste van de opgenoemde beelden komen meermaals voor. Sommige, zoals
“slunce” worden heel veel gebruikt. Er worden weinig originele vergelijkingen gemaakt en de
meeste zijn niet echt doordenkers: de vergelijking is meteen duidelijk en voor de hand
liggend. Bílek (2007) meent dat door de gelijkheid van afzonderlijke teksten van
verschillende auteurs één collectieve tekst ontstaat. Hierin winnen elementen van
afzonderlijke teksten aan betekenis naarmate ze bij andere auteurs herhaald worden. Door die
herhaling krijgen deze elementen een sterk mythologiserend of legendarisch potentieel en
vormen ze een soort archetypisch beeld (Bílek 2007).
4.6 Nog enkele aanvullende opmerkingen
In dit deel wil ik nog enkele opmerkingen over de gedichten maken, die niet te maken hebben
met het beeld van Stalin, maar die ik wel markant vond. Zoals ik zei in het derde hoofdstuk,
was het niet altijd even makkelijk om de gedichten te ordenen volgens het dichtgenre.
Sommige gedichten waren overduidelijk een ode of elegie, andere hadden kenmerken van
verschillende genres, op andere kon ik echt geen stempel plakken. Karin Gammelgaard heeft
het in een artikel betreffende panegyrische teksten over “genre usurpation”, een term die ze
ontleent aan Michał Głowiński. Ze ontleedt een wetenschappelijk artikel van Jan Mukařovsý
en komt tot de conclusie dat het niet is wat het pretendeert te zijn, maar een pure panegyriek
is. Dergelijke genre usurpation is een typisch kenmerk van teksten in totalitaire regimes
(Gammelgaard 2008: 62). Ik meen dat die genre usurpation ook zichtbaar is in de gedichten
die ik geanalyseerd heb. Niet alleen op het niveau van de dichtgenres die niet altijd duidelijk
te onderscheiden zijn, maar ook op een hoger niveau, door het feit dat elk gedicht in feite een
lofzang op Stalin en dus een panegyriek is.
Bij de bespreking van de pragmatische poëtica van het socialistisch realisme heb ik de
vraag gesteld of het mogelijk was sporen van andere poëtica’s terug te vinden in de gedichten.
In sommige gedichten zijn lyrische kenmerken aanwezig en lyriek heeft te maken met de
expressieve poëtica. In een lyrisch gedicht drukt de dichter namelijk op emotionele wijze een
hoogst persoonlijke, momentane ervaring uit. In sommige gedichten gaat de dichter heel ver
51
om zijn of haar liefde voor Stalin en de Sovjet-Unie uit te drukken. Een voorbeeld hiervan is
Pavel Kohout die in “Nejtěžší báseň” beschrijft hoe de dood van Stalin hem tot huilen brengt.
Zelfs met de wetenschap dat Kohout een overtuigd communist was, is het nog moeilijk om te
bepalen of het hier om oprecht beleefde emoties gaat. Ik durf dan ook niet te bevestigen of er
al dan niet elementen van de expressieve poëtica in de gedichten aanwezig zijn. De objectieve
poëtica (het gedicht als een autonoom voorwerp) lijkt hier helemaal niet van toepassing en de
mimetische poëtica is vertegenwoordigd in die zin dat een objectieve weergave van de
werkelijkheid ook vervat zit in de pragmatische. (De rol van objectiviteit in het socialistisch
realisme heb ik al in het tweede hoofdstuk besproken.) Uiteindelijk moet ik toch constateren
dat de pragmatische poëtica het meest aansluit bij het socialistisch realisme en dus bij de
geanalyseerde gedichten. Hierin word ik ondersteund door Bílek; hij heeft het over de
performatieve functie van necrologische gedichten (elegieën) voor Stalin. “Performatief”
betekent door taal mensen aanzetten tot daden en dat is precies wat deze gedichten doen (een
voorbeeld is “Jméno”.
Wat mij in de gedichten opviel, was het gebruik van uitgesproken niet-poëtische,
technische woorden, zoals “luchtdrukhamer” en “waterkrachtcentrale” in wat voor de rest
klassieke gedichten zijn. (In tegenstelling tot avant-gardistische gedichten, waar men alles kan
verwachten). Die woorden worden gebruikt om de economische vooruitgang door het
communisme aan te tonen.
Nog een opvallend element is de enorm hechte band tussen de Sovjet-Unie en
Tsjechoslovakije die naar voor komt. Tsjechoslovakije was als zogenaamde satellietstaat
politiek en economisch afhankelijk van de Sovjet-Unie, maar in de gedichten lijkt het wel een
deelrepubliek van de Sovjet-Unie. Stalin wordt in de gedichten vereerd als de eigen (“rodný”)
leider. In deze context is de volgende anekdote interessant en erg tekenend: Klement
Gottwald zou in een dronken bui aan Stalin voorgesteld hebben om Tsjechoslovakije bij de
Sovjet-Unie te voegen (Sebag Montefiore 2004: 484).
Verwijzingen naar de bijbel (impliciet – Pujmanová’s vergelijking die aan Paulus doet
denken – en expliciet – Nezvals vergelijkingen) komen regelmatig voor. Ook kan men de
beelden van “licht” en “redder“ als christelijk interpreteren. Het communisme staat afkerig
tegenover godsdienst, maar de eeuwenlange dominantie van het christendom blijkt niet zo
makkelijk uit te roeien.
Victor Klemperer zag als eerste dat het opbouwen van dichotome universa typisch is
voor teksten in totalitaire maatschappijen (Gammelgaard 2008: 63). Dit zien we ook in de
geanalyseerde gedichten. Stalin, de Sovjet-Unie en het communistische Tsjechoslovakije zijn
de “goeden”. De nazi’s, de kapitalisten, de bourgeois, de mensjewieken, de trotskisten, de
paus, ... zijn de “slechten”. Er wordt ook verwezen naar het verraad van het Westen in 1938.
Ook de geschiedenis wordt op die manier ingedeeld: voor het aantreden van het
52
communistische regime heerste er armoede, honger en oorlog in Tsjechoslovakije, terwijl de
toekomst prachtig zal zijn.
53
Conclusie
Na de Tweede Wereldoorlog heerste er in Tsjechoslovakije sympathie voor Stalin en de
Sovjet-Unie. Dit schiep een klimaat waarin de communistische partij steeds meer macht
kreeg, wat culmineerde in de coup van februari 1948. Van dan af was het socialistisch
realisme de enige toegelaten literaire stijl. Het socialistisch realisme had zeker wortels in
Tsjechoslovakije, maar werd naar het Sovjet-voorbeeld gemodelleerd. De bedoeling van de
literatuur was de mensen herop te voeden in de geest van het communisme, wat strookt met
een pragmatische poëticale opvatting.
De vierentwintig geanalyseerde gedichten zijn voornamelijk oden, elegieën en poëmen
qua dichtvorm, maar dit onderscheid is niet altijd even duidelijk te maken. De auteurs van de
gedichten zijn zowel gevestigde waarden als jonge debutanten. Hun motieven om te schrijven
waren heel divers, van angst tot oprecht geloof in de communistische toekomst.
Door de analyse van deze vierentwintig gedichten heb ik op een adequate manier de
verscheidenheid van de beeldsymboliek in verband met Stalin kunnen weergeven.
Desondanks is dit zeker geen definitieve studie, maar een aanzet tot een meer omvangrijk
onderzoek. De beelden van Stalin die in de gedichten gecreëerd worden, kan men grotendeels
in twee categorieën verdelen. In de ene categorie bevinden zich minder realistische,
mythologische, goddelijke beelden. Stalin wordt onder andere als zon, licht, ster, levensbron,
ridder, bewaker, adelaar, smid en rots omschreven. Dit staat in contrast met een andere
categorie, die Stalin niet vergoddelijkt, maar in tegendeel zijn menselijkheid beklemtoont. In
deze categorie vinden we beelden als mens, vriend van het volk, vader, leerling/leraar, zoon
van Georgië en leider.
Buiten mijn hoofdthema van het beeld van Stalin heb ik uit de gedichten ook andere
aspecten in verband met socialistisch-realistische poëzie kunnen concluderen. Andere
elementen die uit de gedichten bleken, zijn: genre usurpation, de dominantie van de
pragmatische poëtica, het gebruik van technische termen, de enorm hechte band tussen de
Sovjet-Unie en haar satellietstaat Tsjechoslovakije, bijbelse/christelijke motieven en de
opbouw van dichotome universa.
Brecht Vergult
augustus 2009
54
Bronnenlijst
Alda, Jan
1986 [1950] Jméno. In: Antonín Brousek (ed.), Čítanka českého stalinismu v řeči vázané z
let 1948-1955. Purley: Rozmluvy. Online. Internet. Gepubliceerd op 21 mei 2007.
Geraadpleegd op 31 januari 2009. Beschikbaar via
http://www.sorela.cz/web/articles.aspx?id=52.
Bart, Ilja
1986 [1953] Slibujeme ti, soudruhu Staline. In: Antonín Brousek (ed.), Čítanka českého
stalinismu v řeči vázané z let 1948-1955. Purley: Rozmluvy. Online. Internet.
Gepubliceerd op 21 mei 2007. Geraadpleegd op 31 januari 2009. Beschikbaar via
http://www.sorela.cz/web/articles.aspx?id=52.
Bauer, Michal
2008 Vítězslav Nezval v padesátých letech. kulturní týdeník A2 6/2008: 19. Online. Internet.
Gepubliceerd op 12 april 2008. Geraadpleegd op 22 maart 2009. Beschikbaar via
http://www.sorela.cz/web/articles.aspx?id=82.
Bílek, Petr A.
2008 Zvěčnělí vůdcové: Literární re-prezentace J. V. Stalina a Klementa Gottwalda
Sorela: Webové Centrum Výzkumu Literatury a Umění Československého
Socialistického Realismu. Online. Internet. Gepubliceerd op 15 december 2008.
Geraadpleegd op 26 januari 2009. Beschikbaar via
http://www.sorela.cz/web/articles.aspx?id=88.
Bojar, Pavel
1986 [1949] Písnička nového štěstí. In: Antonín Brousek (ed.), Čítanka českého stalinismu v
řeči vázané z let 1948-1955. Purley: Rozmluvy. Online. Internet. Gepubliceerd op 21
mei 2007. Geraadpleegd op 31 januari 2009. Beschikbaar via
http://www.sorela.cz/web/articles.aspx?id=52.
Boven, Erica van & Gillis Dorleijn
1999 Literair mechaniek: Inleiding tot de analyse van verhalen en gedichten. Bussum:
Couthinho.
Branislav, František
1986 [1952] Pozdravení Stalinu. In: Antonín Brousek (ed.), Čítanka českého stalinismu v
řeči vázané z let 1948-1955. Purley: Rozmluvy. Online. Internet. Gepubliceerd op 21
mei 2007. Geraadpleegd op 31 januari 2009. Beschikbaar via
http://www.sorela.cz/web/articles.aspx?id=52.
Brousek, Antonín
1986 Podivuhodní kouzelníci: Čítanka českého stalinismu v řeči vázané z let 1948-55.
Purley: Rozmluvy. Online. Internet. Gepubliceerd op 7 februari 2007. Geraadpleegd
op 27 januari 2009. Beschikbaar via http://www.sorela.cz/web/articles.aspx?id=28 en
http://www.sorela.cz/web/articles.aspx?id=52.
55
Chevalier, Jean & Alain Gheerbrant
1982 Dictonnaire des symboles. Editions Robert Laffont SA/Editons Jupiter: Paris.
Connelly, John
1997 Students, Workers, and Social Change: The Limits of Czech Stalinism. Slavic Review
56/2: 307-335.
Fried, Jiří
1986 [1953] Zemřel nám Stalin, zemřel nám Gottwald. In: Antonín Brousek (ed.), Čítanka
českého stalinismu v řeči vázané z let 1948-1955. Purley: Rozmluvy. Online. Internet.
Gepubliceerd op 21 mei 2007. Geraadpleegd op 31 januari 2009. Beschikbaar via
http://www.sorela.cz/web/articles.aspx?id=52.
Gammelgaard, Karen
2008 Coping with Stalinist panegyrics: A semantic and pragmatic analysis of a Czech text.
Journal of Historical Pragmatics 9/1: 48-70.
Gorp, Hendrik van, Dirk Delabastita & Rita Ghesquière
2007 Lexicon van literaire termen. Leuven: Wolters-Plantyn.
Gruša, Jiří
2003 [1964] Verš pro kočku. In: Michal Přibáň (ed.), Z dějin českého myšlení o literatuře 3
(1958-1969): 201-205. Praha: Ústav pro českou literaturu AV ČR. Online. Internet.
Geraadpleegd op 20 maart 2009. Beschikbaar via
http://www.ucl.cas.cz/edicee/?expand=/antologie/zdejin/3.
Janáček, Pavel
2007 Socialistický realismus: co s ním? Geneze a recepce jednoho kulturního fenoménu.
kulturní týdeník A2 22/2007: 1, 16-17. Online. Internet. Gepubliceerd op 13 juni 2007.
Geraadpleegd op 4 maart 2009. Beschikbaar via
http://www.sorela.cz/web/articles.aspx?id=59.
Janoušek, Pavel (et al.)
1998 Slovník českych spisovatelů od roku 1945. (Díl 1, A-L en Díl 2, M-Ž). Praha: Brána.
Kohout, Pavel
1954a Na tebe myslím, Gruzie. In: Čas lásky a boje: verše a písně z let 1952–1954. Praha:
Mladá Fronta. Online. Internet. Gepubliceerd op 27 februari 2007. Geraadpleegd op 27
januari 2009. Beschikbaar via http://www.sorela.cz/web/articles.aspx?id=26.
1954b Nejtěžší báseň. In: Čas lásky a boje: verše a písně z let 1952–1954. Praha: Mladá
Fronta. Online. Internet. Gepubliceerd op 27 februari 2007. Geraadpleegd op 27
januari 2009. Beschikbaar via http://www.sorela.cz/web/articles.aspx?id=26.
1954c Píseň o setkání. In: Čas lásky a boje: verše a písně z let 1952–1954. Praha: Mladá
Fronta. Online. Internet. Gepubliceerd op 27 februari 2007. Geraadpleegd op 27
januari 2009. Beschikbaar via http://www.sorela.cz/web/articles.aspx?id=26.
1954d Slovo k bratrům v těžkých dnech. In: Čas lásky a boje: verše a písně z let 1952–1954.
Praha: Mladá Fronta. Online. Internet. Gepubliceerd op 27 februari 2007.
Geraadpleegd op 27 januari 2009. Beschikbaar via
http://www.sorela.cz/web/articles.aspx?id=26.
56
1954e Slovo k soudruhu Stalinovi. In: Čas lásky a boje: verše a písně z let 1952–1954. Praha:
Mladá Fronta. Online. Internet. Gepubliceerd op 27 februari 2007. Geraadpleegd op 27
januari 2009. Beschikbaar via http://www.sorela.cz/web/articles.aspx?id=26.
1954f Zpěv rozhodné víry. In: Čas lásky a boje: verše a písně z let 1952–1954. Praha: Mladá
Fronta. Online. Internet. Gepubliceerd op 27 februari 2007. Geraadpleegd op 27
januari 2009. Beschikbaar via http://www.sorela.cz/web/articles.aspx?id=26.
Königsmarková, Jana
2009 Básník "stojící na stráži" aneb Postavení Vítězslava Nezvala v kulturní politice roku
1950. In: Petr Šámal (ed.): Literatura socialistického realismu: východiska, struktury a
kontexty totalitního umění : Sborník ze sympozia pořádaného Ústavem pro českou
literaturu AV ČR ve spolupráci s Ústavom slovenskej literatúry SAV a Slovenským
inštitútom v Praze 11. a 12. října.: 90-100. Praha : Ústav pro českou literaturu AV ČR.
Kouba, Karel
2005 Mytologizace v umění socialistického realismu. Praha: FF UK. Online. Internet.
Gepubliceerd op 29 mei 2007. Geraadpleegd op 4 maart 2009. Beschikbaar via
http://www.sorela.cz/web/articles.aspx?id=61.
Lehár, Jan (et al.)
1998 Česká literatura od počátků k dnešku. Praha: Nakladatelství Lidové noviny.
1998 L’humanité. In: Robert McHenry (ed.) The New Encyclopaedia Britannica
Micropaedia, vol.6: 138. Chicago: Encyclopaedia Britttanica.
Málková, Iva
2005 Vilém Závada, Josef Kainar a proměna jejich poetik v 50. letech 20. století. Studia
Moravica. Acta Universitatis Palackianae Olomucensis Facultas Philosophica –
Moravica 4/2005: 111-120.
Medek, Vladimir
2003 [1964] Verš pro Stalina: Malá marginálie k tradicím a edicím naší poezie. In: Michal
Přibáň (ed.), Z dějin českého myšlení o literatuře 3 (1958-1969): 194-201. Praha:
Ústav pro českou literaturu AV ČR. Online. Internet. Geraadpleegd op 14 december
2008. Beschikbaar via http://www.ucl.cas.cz/edicee/?expand=/antologie/zdejin/3.
Montefiore, Simon Sebag
2004 Stalin : aan het hof van de rode tsaar. Utrecht: Spectrum.
Musil, Josef
2004 Rudá hvězda nad monstrancemi barů čili poetismus II. Téma 2/5: 5-11. Online.
Internet. Geraadpleegd op 20 maart 2009. Beschikbaar via
http://www.gasbag.wz.cz/tema/rocnik2/cislo4/04-13.htm.
Neumann, Stanislav
1950 Píseň o Stalinu. Praha: Mladá fronta. Online. Internet. Gepubliceerd op 25 januari
2008. Geraadpleegd op 27 januari 2009. Beschikbaar via
http://www.sorela.cz/web/articles.aspx?id=77.
57
Nezval, Vítězslav
1955 Stalin. In: Dílo IX (Historický obraz). Praha: Československý spisovatel. Online.
Internet. Gepubliceerd op 19 mei 2007. Geraadpleegd op 27 januari 2009. Beschikbaar
via http://www.sorela.cz/web/articles.aspx?id=44.
Noha Jan
1948 Jméno soudruha. In: S východem slunce. Praha: Za svobodu. Online. Internet.
Gepubliceerd op 8 juni 2007. Geraadpleegd op 27 januari 2007. Beschikbaar via
http://www.sorela.cz/web/articles.aspx?id=65.
1950a Radostné světlo. In: Světlo. Praha: Československý spisovatel. Online. Internet.
Gepubliceerd op 6 maart 2007. Geraadpleegd op 27 januari 2009. Beschikbaar via
http://www.sorela.cz/web/articles.aspx?id=35.
1950b Soudruhu Staline. In: Světlo. Praha: Československý spisovatel. Online. Internet.
Gepubliceerd op 6 maart 2007. Geraadpleegd op 27 januari 2009. Beschikbaar via
http://www.sorela.cz/web/articles.aspx?id=35.
Pichova, Hanna
2008 The Lineup for Meat: The Stalin Statue in Prague. Publications of the Modern
Language Association 123/3: 614-630.
Pujmanová, Marie
1986a [1949] Generalissimus Mír. In: Antonín Brousek (ed.), Čítanka českého stalinismu v
řeči vázané z let 1948-1955. Purley: Rozmluvy. Online. Internet. Gepubliceerd op 21
mei 2007. Geraadpleegd op 31 januari 2009. Beschikbaar via
http://www.sorela.cz/web/articles.aspx?id=52.
1986b [1953] Ve věnci rukou železném. In: Antonín Brousek (ed.), Čítanka českého
stalinismu v řeči vázané z let 1948-1955. Purley: Rozmluvy. Online. Internet.
Gepubliceerd op 21 mei 2007. Geraadpleegd op 31 januari 2009. Beschikbaar via
http://www.sorela.cz/web/articles.aspx?id=52.
1998 Paul Robeson. In: Robert McHenry (ed.) The New Encyclopaedia Britannica
Micropaedia, vol.10: 109. Chicago: Encyclopaedia Britttanica.
Rubel, Maximilien
2006 Jozef Stalin: Een biografie. Roeselare: Roularta Books.
Šámal, Petr
2001 Poznámky k myšlení o literatuře v letech 1945-1948. In: Michal Přibáň (ed.), Z dějin
českého myšlení o literatuře 1 (1945-1948): 499-511. Online. Internet. Geraadpleegd
op 8 maart 2009. Beschikbaar via
http://www.ucl.cas.cz/edicee/?expand=/antologie/zdejin/1.
2002 Cesta otevřená. Hledání socialistické literatury v kritice padesátých let. In: Michal
Přibáň (ed.), Z dějin českého myšlení o literatuře 2 (1948-1958): 583-609. Online.
Internet. Geraadpleegd op 8 maart 2009. Beschikbaar via
http://www.ucl.cas.cz/edicee/?expand=/antologie/zdejin/2.
Sayer, Derek
1998 The Coasts of Bohemia: a Czech history. Princeton: Princeton University Press.
58
Sedloň, Michal
1953 Stalin. In: Strážné ohně. Praha: Československý spisovatel. Online. Internet.
Gepubliceerd op 9 maart 2007. Geraadpleegd op 27 jnauari 2007. Beschikbaar via
http://www.sorela.cz/web/articles.aspx?id=38.
1986a [1949] Stalinův úsměv. In: Antonín Brousek (ed.), Čítanka českého stalinismu v řeči
vázané z let 1948-1955. Purley: Rozmluvy. Online. Internet. Gepubliceerd op 21 mei
2007. Geraadpleegd op 31 januari 2009. Beschikbaar via
http://www.sorela.cz/web/articles.aspx?id=52.
1986b [1953] Stalin v nás. In: Antonín Brousek (ed.), Čítanka českého stalinismu v řeči
vázané z let 1948-1955. Purley: Rozmluvy. Online. Internet. Gepubliceerd op 21 mei
2007. Geraadpleegd op 31 januari 2009. Beschikbaar via
http://www.sorela.cz/web/articles.aspx?id=52.
Šiktanc, Karel
1950 Stalinu. In: Tobě, živote!. Praha: Práce - vydavatelstvo ROH. Online. Internet.
Gepubliceerd op 30 oktober 2007. Geraadpleegd op 27 januari 2009. Beschikbaar via
http://www.sorela.cz/web/articles.aspx?id=68.
1986 [1949] Obrázek. In: Antonín Brousek (ed.), Čítanka českého stalinismu v řeči vázané z
let 1948-1955. Purley: Rozmluvy. Online. Internet. Gepubliceerd op 21 mei 2007.
Geraadpleegd op 31 januari 2009. Beschikbaar via
http://www.sorela.cz/web/articles.aspx?id=52.
Sötemann
1985 Over poezie en poetica. Groningen: Wolters-Noordhoff.
1998 Spanish Civil War. In: Robert McHenry (ed.) The New Encyclopaedia Britannica
Micropaedia, vol.11: 68. Chicago: Encyclopaedia Britttanica.
Trensky, Paul I.
1973 The Kvĕten Generation in Perspective. The Slavic and East European Journal 17/4: 414426.
Viney, D.E.
1953 Czech Culture and the 'New Spirit', 1948-52. The Slavonic and East European Review
31/77: 466-494.
Voisine-Jechova, Hana
2001 Histoire de la littérature tchèque. Paris: Fayard.
Waegemans, Emmanuel
2003 Geschiedenis van de Russische literatuur sinds de tijd van Peter de Grote.
Amsterdam: Mets & Schilt.
Wikipedia contributors
2007 SS Chelyuskin. Wikipedia, The Free Encyclopedia. Online. Internet. Geraadpleegd
op 2 juli 2007. Beschikbaar via http://en.wikipedia.org/wiki/SS_Chelyuskin.
59
Závada, Vilém
1986 [1950] Stalinův úsměv. In: Antonín Brousek (ed.), Čítanka českého stalinismu v řeči
vázané z let 1948-1955. Purley: Rozmluvy. Online. Internet. Gepubliceerd op 21 mei
2007. Geraadpleegd op 31 januari 2009. Beschikbaar via
http://www.sorela.cz/web/articles.aspx?id=52.
60
Appendix I: Gedichten
Ať žije generalissimus Mír!
4.1.1
JMÉNO SOUDRUHA
Chráníme si tě jak oko v hlavě,
Marx místo bible dal ti klid
jasně svět vidět i ve vší vřavě —
Od úst k ústům běží
jméno, co krásu střeží,
jméno, co sluncem začíná,
jméno soudruha Stalina.
lid, to je Stalin, Stalin je lid.
Od srdce k srdci běží,
vrší se do výšek věží,
všechno, co toužilo žít,
začíná v jméně tom být,
všecko, co bude, jím roste,
čisté, vznešené, prosté,
naděje toho, kdo prací
do duše chleba se vrací,
kdo chlebem zdvíhají ruce
o větší skývu slunce.
Marie Pujmanová
Nový život, 1949
Od úst k ústům běží
jméno, co život střeží,
jméno, co sluncem začíná,
jméno soudruha Stalina.
Jan Noha: S východem slunce. Praha :
Za svobodu, 1948.
4.1.2
GENERALISSIMUS MÍR
Máme tě rádi z celého srdce,
že jsi nám ubránil zemi.
Jsi naše hlava, my tvoje ruce,
muži a ženy, muži a ženy.
Ať žije generalissimus Mír!
Aby nám práce kvetla pod rukama,
aby se usmívali mladí milenci,
aby jim voněl chléb, jejž láska lámá
a děti hubičkami ověnčí:
Ať žije generalissimus Mír!
4.1.3
RADOSTNÉ SVĚTLO
Stalin! Kolikrát znělo toto jméno
a žilo v knihách, letácích a listech,
kolikrát bylo v srdci utajeno,
když slídili po českých komunistech.
Kolikrát jako slunce vyšlo z hrudi,
když starý svět lid zavaloval tmami.
Se jménem Stalin nebyli jsme chudí
a v něm jsme nikdy nezůstali sami.
Se jménem Stalin, se Sovětským svazem
čas nových dějin vyšel nad věkem,
radostné světlo sestoupilo na zem
a každý z nás se stal zas člověkem!
Noha, Jan: Světlo. Praha: Československý
spisovatel, 1950.
4.1.4
SOUDRUHU STALINE
Soudruhu Staline, děti se u nás ptají,
proč rudé prapory tak nově rozkvétají,
když máj se rozvoní a svolává svůj lid.
61
Máj milostně jim odpovídá květy
a svět k nim voní ze stalinské věty:
Pod těmi prapory mír musí zvítězit!
Soudruhu Staline, víte o dětech světa
i o těch, kterým ještě nerozkvétá
máj praporů, jež svolávají lid.
Vy o nich víte, ony o Vás vědí,
v nich Vaše srdce žije odpovědí,
že máj i u nich musí zvítězit!
Noha, Jan: Světlo. Praha:
Československý spisovatel, 1950.
Hledal jsem marně, hlas jsem v písni ztrácel
a v dětském srdci už i naději.
Když táta se vrací bez úsměvu z práce,
děti se doma sotva usmějí.
Co přešlo let! Už nejsme děti,
co houpají se v klíně mámině.
Já mám svou víru v milované slovo
a přes hory můj pozdrav k Moskvě letí,
neboť pro srdce člověkovo
jste život Vy, soudruhu Staline.
Skláním se u nás večer nad knížku
a píšu slovo pod dva obrázky. /
Na jednom Lenin v krátkém kožíšku
a na druhém jste s dýmkou Vy...
S očima, které do lásky
kvetou jak stromek růžový...
4.1.5
STALINU
V chlapectvích našich životů
měl každý z nás rád jedno slovo,
jediné slovo, prosté jméno,
které po čase zbylo tu
pro velké srdce člověkovo
a ptá se, zda je naplněno.
Vzpomínám na dny, kdy jak kluci malí
jsme dostávali v lukách první
sedmikrásky
od dívek, jež se na nás smály
v úsměvech velké dětské lásky...,
kdy v domovech polí, oblak
modrobílých,
bývalo v srdci tolik proměnlivo
a já v nich cítil, v podmanivých
chvílích,
jak miluji své slovo, prosté jméno:
život.
To slovo šeptal jsem i křičel do radosti,
vonělo po mléce jak maminčiny vlasy.
Jen srdce veliké, jen srdce lidí prostých
mohlo je naplnit jak džber, v němž od
splavu
na prádlo matka vodu nosila si
v květnatém šátku, spadlém přes hlavu.
Pro naplnění toho slova
miluji Vás i Vaši zemi,
v níž rostla píseň Puškinova
a mosty, města pod dlaněmi,
v níž čas na hvězdy srdce pálí
a na vinicích zrají vína,
v níž pro svět žije jméno Stalin
a pod myšlenkou Mičurina
na stromech květy rozkvétají
na Kavkaze i na Sibiři,
v Gori i v Moskvě pod Kremlem,
rodičky život novým dětem dají,
pole se vlní modrým lnem.
Miluji život pro krásu,
kterou tu člověk, lidé žijí
ve Stalingradě, v Donbassu,
v lásce a síle od časů,
kdy vzplála hvězda nad Gruzií.
Jsou hvězdy, které do ruda
se rozhoří a zahřejí.
Je Stalin, který lidstvu dá
štěstí za prostou naději.
Stalin je život, život Stalin,
jak vyznat se mu, soudruzi?
U nás se ocel v ohni ještě kalí
pro jasnooký život bez hrůzy
a mluví dlaně, které přísahaly.
62
Karel Šiktanc: Tobě, živote!. Praha:
Práce - vydavatelstvo ROH, 1950.
A vidí každý úsek trasy
polí, řek, zemí, oceánů,
po které půjdou lidské masy
a všechno zakresluje v plánu.
4.1.6
A nejhlouběji Stalin prostý –
on, přítel slabých, soudruh dělných,
spjat s lidem vede k budoucnosti
zástupy nepřemožitelných.
STALIN
Až v prosincový onen den
– jen zdánlivě den jako jiný,
vzplá jitřní světlo nad Kremlem
a přilne k němu prsty svými,
k jednomu oknu přiblíží se
klidná tvář, plná soustředění,
a pohlédne ven, tam, kde dní se
končina, které konce není.
Michal Sedloň: Strážné ohně. Praha:
Československý spisovatel, 1953.
4.2.1
SLIBUJEME TI, SOUDRUHU STALINE
Ve vzduchu svit se porozpustí
a dotýká se jeho čela.
Jako by miliony ústy
se všech stran světových v něm zněla
pozdravem, díky, nadějemi
ta přenádherná lidská píseň:
Hle, člověk proměňuje zemi,
aby sám prací proměnil se.
S tou písní dělník z noční šichty
vrací se v novém odhodlání,
– po stisku jeho ruky dychtí
a ucítí ji ve své dlani,
s tou písní rolník zrno sije
hluboko v půdu svého věku,
aby z ní zdvihla historie
splněný sen, sen o člověku.
Jev ní i děcka slabé štkaní,
jež stačí matku vzbudit ze sna,
i učitele polaskání,
i chirurgova ruka přesná.
Jako stráž přímo na hranici
do šera vtíná zrak svůj bdělý,
tak Stalin neumdlévající
střeží zem proti nepříteli.
Slunce se zatmělo... A strašný úder z dáli
planetou otřás v samých základech.
Dnes umřel Josef Vissarionovič Stalin,
náš rodný otec, vůdce, zachránce nás všech.
Ne — hlava ani srdce dosud není s to zvážit.
Náš Stalin — lidstva nejpevnější jistota.
Jak mohla lidská smrt si opovážit
se dotknout samého pramene života?
...
Ne, o smrti — teď mluvím o odkazu,
jej v životě i v práci směle rozvinem.
Na život na smrt věrni Sovětskému svazu.
To slibujeme Ti, soudruhu Staline.
Ilja Bart
Rudé právo, 9. 3. 1953
4.2.2
ZEMŘEL NÁM STALIN, ZEMŘEL NÁM
GOTTWALD
Na dílny, třídy, haly, kanceláře
na pokojíčky, na sály
dvě nekonečně drahé lidské tváře
se všude u nás v Čechách dívaly.
63
– Ne, malá... Živý je!
Na každé naší schůzi byli s námi.
Na každém našem průvodu.
Za nimi šli jsme v máji pod vlajkami
a sklízeli na polích úrodu.
A byli s námi v nocích prověrky.
Před nimi člověk život otvíral,
ukázal srdce, ruce, oděrky,
a zachvěl se, když zamlčel či lhal.
...
Když spadla noc a odešli jsme spát,
my viděli, že jako souhvězdí
tmou září Kreml a tmou září Hrad,
že oni žijí, chrání nás a bdí.
...
Oba dva, oba odešli tak rázem!
Žít tisíc let, nepoznám větší žal,
než když jsem k černé stužce na
obrazech
ještě tu druhou stužku připínal!
Jiří Fried
Básnický almanach, 1953
Kráčím pak Prahou sám,
tak jarní dneska zvláště!
Do vojenského pláště
svůj smutek ukrývám.
Klesají nad námi
prapory na továrně.
Už skrývám slzy marně
a kdosi říká mi:
– Stydět se nemusíš.
Dneska se nikdo nerdí.
Prapory na půl žerdi,
však srdce o to výš!
Ach ano, tak to je.
Tak je to správné vskutku.
Burcuj nás, sílo smutku,
do boje! Do boje!
Je to jak refrén písně
i jako přísaha.
A zní v tom, zní v tom přísně
výstraha pro vraha:
NEJTĚŽŠÍ BÁSEŇ
Ach, páni v New Yorku,
bankéři, generáli,
kéž vás ty slzy pálí
do morku, do morku!
Ne, slunce dneska ráno
nevyšlo pro lidi.
Nikdo je nevidí.
Ta druhá světla ano.
Pryč, páni, se sklenkami!
Pohleďte na můj lid!
Nás nelze pokořit,
my nezůstali sami!
V nárožích bílé Kampy
a na hradčanských zdech
a všude na mostech
děsivě hoří lampy.
Ne! Nezůstali! Ne!
4.2.3
Dítě jde do školy
a vrátí se a zbledne.
– Maminko... svítí ve dne.
Snad ho už nebolí... ?
Dlaň oči zakryje
slzami poraněné.
– Neumřel, mami, že ne ?
Pro nás budou vzkvétat příští léta,
živ je komunismus, mládí světa.
Až se jednou rozezpívá všude,
Vaše srdce s námi tančit bude,
soudruhu Staline!
Pavel Kohout
6. března 1953 ráno
64
4.2.4
SLOVO K BRATRŮM V TĚŽKÝCH
DNECH
Já vím. Když přijde smrt tak prudce
dvojnásob těžko zabolí.
Pevně a vroucně tisknu ruce
vám, bratři, ať jste kdekoli!
Vám, čtoucím v děrách Paříže
tu hroznou zprávu z „l´Humanité“,
i vám, kteří jste do mříže
zaryli svoje prsty zbité,
když řekli strážní cynicky
v radosti nad tím, jak vás drtí
– Je mrtev! Mrtev navždycky!
Chtějí vás zlomit jeho smrtí.
Snad zachvěli se nad tou zprávou
nezaměstnaní Londýna.
Tak ne! Jen se vztyčenou hlavou
lze vzpomínati Stalina!
Jen věřte, věřte, světa chudí,
že slunce – Stalin – nezhasne,
že bude, hoříc v naší hrudi,
vydávat světlo úžasné.
Vždyť on je síla našich pluků
a v nich zas budoucnost vás všech.
Uchopte, bratři, naši ruku
v těžkých a přece slavných dnech.
Vy v Chicagu i v Asturii,
boj nekončí! Boj začíná!
Je mrtev Stalin. Ale žijí
dílo a žáci Stalina!
Pavel Kohout 1953
4.2.5
NA TEBE MYSLÍM, GRUZIE
Daleko mimo dosah dobra
Paul Robeson, jeho černý syn,
svou vážnou, něžnou hlavu obra
pomalu zvedne od novin.
Na tebe myslím v této chvíli,
daleká sladká Gruzie.
Jak asi dnes tvůj Kazbek bílý,
zahalen v mlhách, smutný je.
Přimhouřiv oči, začne zpívat.
A jeho měkký, mocný zpěv
jak rudá vlajka bude splývat
rodnému otci na rakev.
Vzpomínám na vás, prudké hory,
po kterých chodil Lermontov.
Na tebe myslím, město Gori,
a nedostává se mi slov...
„Široká země moje rodná...“
Nepláče – zpívá raději!
A vyčerpá v té písni do dna
svůj smutek i svou naději.
Cítím tvé slzy, Tbilisi,
a s tebou nesu tvoje hoře.
Zdravím tě, lide. Moudrý jsi
jako je hluboké tvé moře.
Ptají se bubnem domorodci
a chudí světa kabely
– Stalin byl světlo v naší noci,
co bude s námi, zhasne-li ?
Vroucími slovy ti dnes povím
– a navždy si to pamatuj –
že syn tvůj stal se všesvětovým,
protože byl tak cele tvůj.
A oči štvance-proletáře,
těžké jak jeho okovy,
neklidně čtou teď z naší tváře.
Čekají, co jim odpoví.
Byl Gruzínec. Byl Džugašvili.
To vlast mu dala orlí let.
A proto si ho v této chvíli
ukládá v písních celý svět
65
do kantělí i do kastanět.
A celá lidská rodina
hluboce se ti bude klanět,
Gruzie, matko Stalina!
Pavel Kohout 1953
4.2.6
ZPĚV ROZHODNÉ VÍRY
4.2.7
PÍSEŇ O SETKÁNÍ
Je to dojemná i bohatýrská píseň,
jako by ji pěvci z lidu zpívali.
Na začátku týdne loučili se,
koncem týdne znovu setkali.
Sešli se – jak scházejí se bratři
nebo jako otec se synem,
kteří k sobě nerozlučně patří –
soudruh Gottwald se soudruhem Stalinem...
Už jednou bylo takhle úzko,
taková těžká hodina:
když sotva narozené Rusko
ztratilo svého Lenina.
¨
Zatím co o budoucí válku
lord s lordem zahájili spor –
u Leninova katafalku
přísahal Stalin na prapor.
Jako by si přišli večer po práci
sednout k bíle prostřenému stolu,
pozdravit se, dýmky nacpat si,
zakouřit a porozprávět spolu.
Nezemře slovo bolševické!
V nás mrtvý Lenin žije ted!
Rudý prapore víry lidské,
prapore lidské pravdy, leť!
Nejste, dávno nejste malincí,
nechodíte sami černou nocí.
Není s vámi Stalin – budte stalinci!
Není s vámi Gottwald – budte gottwaldovci!
Dnes také je nám těžko. Velmi.
Vyhasla dýmka... Dopsán list.
A ze tmy vylézají šelmy –
znovu se třesou na kořist.
Ano, tohle zcela jistě řekli by.
Buďte statečná a silná, naše města,
naše vesnice i horské koliby!
Před námi je přímá, jasná cesta.
Ne, nepadne svět do rozvalin,
přes bolest, kterou prožívá.
Je v našich srdcích mrtvý Stalin
silnější, než byl za živa.
Čas vítězný se nezastaví
a nepřestane kvésti máj.
Rudý prapore lidské slávy,
prapore lidské lásky, vlaj!
Kdyby naše slzy spatřili,
jsem si jist, že vrtěli by hlavou:
Kdypak jsme vás tohle učili?
Našli jste si ale chvíli pravou!
Lide sovětský, jsme spolu v hoři svém,
lásku o to větší nikdo nerozdrtí.
Sblížili nás na věky svým životem,
spojili nás na věky i smrtí.
Pavel Kohout
14. března 1953 večer
Pavel Kohout 1953
66
4.2.8
4.2.9
VE VĚNCI RUKOU ŽELEZNÉM
STALIN V NÁS
Vykřikly Gori, zaštkala Moskva,
zalkala širá sovětská zem.
Jaká to slova, strašná a prostá
hromují po horách nad srázem?
Bolest nás proťala přeostrou čepelí:
zemřel soudruh Stalin.
Spolu s Leninem největší z největších,
jež nám dějiny daly.
Dokonal Stalin.
Vedl nás moudře k nesmírným rozlohám
lidského míru a štěstí.
Marně však doufá teď nepřítel,
že svede nás s této cesty.
Po Kavkazu, po Krušných horách,
kudy šla vojska sovětská,
kudy se hnala jak železná bóra
a usmívala se na děcka.
Dokonal Stalin.
Dokonal Stalin, umřít je lidské,
však slzy v očích ne a ne schnout.
Už odkládá své břímě gigantické,
je člověk, chce si oddychnout.
Nad mrtvým Stalinem zpevníme v jeden val,
jejž nikdo nedobude.
Stalinská ocel, z které nás vykoval,
snese i nejtvrdší úder.
Ne, osud nic nezmůže proti nám,
ne, míru nezvoní hrany.
Semknem se kolem věčného Stalina:
kolem své rodné strany.
Dokonal Stalin.
Kdyby tak všichni, za které dýchal,
mohli dát minutu života, sta let by žil.
Ach neplač, ne, buď zticha,
vždyť jasní se už těžká mrákota.
Michal Sedloň
Rudé právo, 9. 3. 1953
V Straně on žije.
V Straně on žije, bohatýr míru,
jakého posud neznala zem,
a přísaháme bohatýru,
jak žije v nás, jak žijem v něm,
ve věnci rukou železném
že udržíme mír.
Marie Pujmanová
Rudé právo, 8. 3. 1953
67
4.3.1
PÍSEŇ O STALINU
(1)
Jsou věci na světě, jež v paměť se ti vryjí
a nikdy nezblednou a nikdy neztratí se.
My vyrůstali tak, jak všechny děti žijí.
Ne. Jako žily všechny děti krise.
My málo věděli — a přece tolik znali!
Když táta chodil domů bez výplaty,
to potom s mámou vždycky rozdávali
nám klukům mlčky krajíc maličkatý.
My málo věděli — my teprv učili se,
jak chutná obušek a co to značí bída.
To pro nás na vratech továren nápis visel,
že „nezaměstnaným se přístup zapovídá".
My málo věděli — a přece tolik znali!
Vzpomínáš? V novinách, jež táta kdesi dostal,
viděls tvář člověka. Jak pravda byla prostá
a pod ní bylo psáno: „soudruh Stalin".
(2)
Kolikrát vyřkli jsme slabiky jeho jména,
tolikrát snili jsme o krásném žití novém.
Vzpomínáš? Léta šla jak řeka rozvodněná
a stále kalnější, až bylo před Mnichovem.
A kdo by zapomněl, jak tenkrát chtěli lidé
si zbraně brát a Prahu chránit sami?
Ti, co ho neznali, ti říkali: Snad přijde...
Ti, co ho znali, věděli: Je s námi.
A jak by zapomněl, kdo hrůzou dýchat přestal,
když psali v novinách, že Moskva padne zítra?
My v srdci nosili zákopy jeho města.
A jak jsme smáli se ta první jarní jitra,
když v „zprávách z fronty" psali o Berlínu!
A jak jsme po nocích si četli jeho články!
A jak jsme věděli, že přijdou jeho tanky!
Proto dnes zpívám píseň o Stalinu.
(3)
Hory se rodí v proudech dravé lávy
a jako bouře hřmějí při zrození.
Když svět se rodí, výheň skály taví
ve žhnoucí moře rud, jež plameny se pění.
Když svět se rodí, vesmír kolem víří,
perlíkem hvězdným na oslavu bije.
Však v tichých světnicích se rodí bohatýři,
matka je kolébá a občas pohladí je;
68
nad dětskou postýlkou tvář unavenou sklání.
Tak narodil se ten, jenž lidstvu dráhu klestí
ke komunismu prosluněným pláním.
Tak narodil se člověk — tvůrce štěstí.
Nebylo pádů hvězd a lidé kolem spali.
Nebylo znamení, zjevení velkých mocí.
Tak narodil se jedné zimní noci
v gruzínské vísce Gori soudruh Stalin.
(4)
Otec byl obuvník v továrně ve Tbilisi
a u stolu jim často bída stála.
Před domkem z prken s kluky hrávali si
sta dětských her. A léta utíkala.
Odnesla s sebou první učebnice
i bílou školu v stínu starých stromů.
Je v semináři. Kolem kluků třicet
si brblá otčenáš a strašně touží domů.
Je v semináři. Popové je učí,
co je to Trojice a Svatý Kříž a Víra.
V ložnici večer smutně mouchy bzučí
a Stalin tajně knížku otevírá.
Chce všechnu pravdu znát, již lidstva vědci znali.
Chce lidem pomáhat. Chce, aby šťastni byli.
Knížky mu našli. Jeho vyloučili.
A pak šel s dělníky bít pány soudruh Stalin.
(5)
Po Rusi tenkrát rostli bohatýři,
jichž nikdo nepřemoh'. V nich bilo srdce lidu.
Rok devatenáct set předzvěstí bouří vířil
a dělník zvedal pěst v trest za stoletou bídu.
Hlas Leninův zněl tak, až zem se třásla slovy.
A kolem Lenina leninci vyrůstali,
dělnické třídy předvoj ocelový.
A jako jeden z nich vyrůstal soudruh Stalin.
Skrýval se. Míval hlad. Však na to myslel stěží.
Byl všude tam, kde chápali se zbraní.
A vždycky z dělníků jej jeden v schůzích střežil,
jako si člověk v bitvě srdce chrání.
A když pak povstali a proti puškám stáli
a hrozil oficír, od vzteku ochraptělý,
když první První máj výstřely rozháněli,
tu proti střelbě stál jak skála soudruh Stalin.
(6)
Den každý, každou noc ve smečkách podnapilých
slídila jazyk plazíc policie.
A miloval jej lid. Z letáků stránek bílých
zněl pevně jeho hlas. Zněl jako srdce bije.
69
V dělnických světnicích u lampy začazené
je četli soudruzi. Tu jejich život celý
se náhle otvíral jak rány rozjitřené
a starci o něm báje vyprávěli;
ne verše oslavné, kus epopeje čísi,
jež bude psána z pětiletek hory.
To mluvil o Stalinu dělník ze Tbilisi,
to mluvil o Stalinu rolník ze vsi Gori:
„Hrdina hrdinů, je z pohádkových reků,
když kráčí, otřásá svým krokem Matku Zemi.
Má ve svých slovech hrom. Je z blesku narozený.
Jak hory srdce má a duši jako řeku."
(7)
Zem ruská duněla a kypěla a vřela.
Dvě hvězdy zářící se na obloze slétly.
Takový šel z nich jas, až mračna zrůžověla.
Dva horští orlové, dva bohatýři světlí
se v mracích setkali a spojujíce síly,
po nebi jasném k novým cílům vzlétli.
Dvě řeky sesterské se v náruč sobě vlily
a mocným proudem svým překážky s cesty smetly.
Ne, to se neslétly dvě hvězdy-létavice,
ne, horští orlové se v letu nepotkali.
Na schůzi stranické po prvé seznámil se
žák s učitelem svým, s Leninem soudruh Stalin.
Ruce si tiskli. Hovořili chvíli.
Potom se rozešli a neviděli léta.
A ač byl každý v jiném konci světa,
byl Stalin s Leninem. A oba jedno byli.
(8)
Noc byla v Tbilisi a hvězdy nesvítily.
V nevelkém pokoji u lampy začazené
se sešli soudruzi. A právě v onu chvíli
jim Stalin vykládal, co pány k válce žene.
Taková byla noc, až hvězdy s nebe spadly.
Jen v jednom domě lidé ještě bděli.
A k tomu domu tmou se divné stíny kradly
a podél jeho zdí potichu obcházely.
Zatloukli na vrata, až každý cítil rány.
Soudruzi mlčeli. I nejpevnější zbledli.
Jen Stalin kouřil dál a nezachvěl se ani,
když po schodech jej dolů v poutech vedli.
Svým klidným krokem šel. Šel se vztyčenou hlavou,
když z výslechu jej vedli do žaláře.
Ne vězeň: učitel. Z cel dělal semináře
a lidi přetvářel jak kovář ocel žhavou.
70
(9)
Tvrdá je k člověku sibiřská země širá.
Daleko na sever, u polárního kruhu
žil Stalin — vyhnanec. Mráz lidem srdce svíral.
Daleko na sever šly listy od soudruhů
o stávkách urputných tam doma, v Rusku, v dálce.
Zlá sibiřská je zem a tvrdé lidi žádá.
Rval vichr holou pláň. Sníh jako důtky hnal se.
Vánicí Stalin šel a do závějí padal.
Sibiřská vichřice člověka k zemi srazí
a člověk brání se — a potom ztrácí síly.
Vánicí Stalin šel. Dech v rampouchy se mrazil.
Silnější bouře byl. A proto došel k cíli.
Zlá sibiřská je zem. A pevné lidi ková.
A kdo dřív pevný byl, tu zpevní jako skála.
Daleko v Rusku revoluce zrála,
v Sibiři pro ni zrála síla Stalinova.
(10)
Jak lačné feny o svět servali se
šlechetní bankéři a jemní diplomaté.
Pro jejich něžný břich, pro jejich sádlo lysé
se Ivan pod granáty válel v polském blátě.
Byl v poli první rok a nechápal, proč válčí
s lidmi, co mají jiný znáček na čepici.
Byl v poli druhý rok a pod kulemi tančil
a myslel: právě teď žnou u nás na vesnici.
Měl v ruce vintovku a tesknil po své kose.
Do jeho skromných snů granáty salvou bily.
Byl v poli třetí rok. Tu cosi zlomilo se.
Tři roky v poli byl. Tři roky krev mu pili.
Tři roky za pány s dělníkem dělník rval se.
Z domova psali: hlad. A města bídou mřela.
Tenkrát se Ivan zved'. A hřměla fronta celá:
„Všechnu moc sovětům! a válku panské válce!”
(11)
Hluboko do dějin, jež byly a jež budou,
se vryl ten šedý den. Déšť Petrohradem hnal se
a pleskal o vlajky, o hesel látku rudou:
„Všechnu moc sovětům! a válku panské válce!“
V závodech od rána vintovky rozdávali.
Stál dělník u stroje. A zbraň se tiskla k němu.
Volaly sirény. Jak krev se k srdci valí,
tak hvězda lidských řek letěla ke Smolnému.
Až k nám jsme slyšeli, jak Zimní šturmem brali.
Výstřelem z Aurory se u nás okna chvěla.
A v pražských továrnách dvě jména: Lenin — Stalin
dělníkům předehrou k rozhodným bojům zněla.
I u nás ve městech zmírali lidé hlady.
71
I naši na frontách pro pány krváceli.
Za nás, za naši zem a za náš život celý
mluvily dekrety sovětské lidovlády.
(12)
Sovětská mladá zem se pod údery chvěla
a na kusy ji rvaly bandy Denikinů.
Byl Stalin všude tam, kde vojna nejhůř vřela.
Tenkráte táhli bílí k Carycinu,
zardousit sověty v strašlivé smyčce hladu.
Už jejich oddíly pod městem samým stály,
však město chránily, sovětskou svoji vládu,
oddíly dělnické, jimž velel soudruh Stalin.
Do jeho vagónu chodili komisaři,
když nebylo už sil. Tu dělíval se třeba
s každým z nich o úsměv na unavené tváři,
o štipec machorky a denní krajíc chleba.
Tenkrát šlo o všechno. O osud revoluce.
Železnou pěstí ochránil ji Stalin.
Měšťáci nadarmo proti ní vojska štvali:
dělníci zemí všech ji hájili svým srdcem.
(13)
Boje se skončily a hojily se rány.
Po Rusi zahřmělo dělníků těžkým vzlykem.
Ledově chladná dlaň sevřela srdce strany.
Lenin už nebyl. Slova zněla tichem
do oné bolesti, jež jako rána zeje.
To Stalin přísahal nad rakví Leninovou:
„Nám soudruh Lenin velel odcházeje
chránit zem sovětů, vlast všeho lidstva novou,
vlast lidstva bez pánů, vlast lidstva bez otroků.
Nám soudruh Lenin, když se loučil s námi,
přikázal chrániti jak zřítelnici v oku
jednotu, čistotu a sílu naší strany.
Soudruhu Lenine, to tobě přísaháme.“
Leninské výzvy mozolnatou dlaní
otřela slzy zem. Jak maják hořel na ní
leninských hesel lidstvu jasný plamen.
(14)
Dvacátý osmý rok. Zem vstala, praštíc v kostech.
Za vlajku měla usnesení strany
a snila v oceli a betonu a mostech.
Do nocí písařky opisovaly plány.
A města rostla tak, jak z jara roste tráva.
To komsomolec v stepi usídlil se,
před jitrem do noci mrazivé denně vstával,
zkřehlýma rukama montoval za vánice;
72
měl oči od mrazu a nevyspání rudé
— to četl Stalina, když všichni dávno spali,
a tajně hladil zem, kde zítra gigant bude.
Bradatí mužici se s abecedou rvali.
Slzeli starci nad medailí prostou
a kradmo, stydlivé si slzy otírali.
A v noci telefonem ptal se z Moskvy Stalin:
„Co stavba, soudruzi ? Co lidé u vás — rostou ?“
(15)
Šla léta dál. Spíš vichřicí se hnala,
jiskříce litinou a rachotíce vlaky.
Vyhublá kobylka před pluhem klopýtala
a rolník míval hlad a dřel se na kulaky.
Tu strana rozhodla: z vesnice vyhnat bídu,
posadit rolníky na koně ocelové,
traktorem rozdrtit kulaka jako třídu.
A dělník rolníka žít učil žití nové.
Po prvé řídil pluh, námahou vraště čelo;
pot ke krku mu lepil límec blůzy.
Jak skřivan z jeho brázd nad pole vyletělo
sta nových myšlenek, až zvířily kouř schůzí.
Tu lidé ptali se: co je to soutěžení?
Ptali se vášnivě jak děcka učitele.
Pak večer v posteli s únavou v těle celém
spát dlouho nemohl: snil o Stalinu v bdění.
(16)
Šel Sovětský svaz vpřed. Šel, léta předbíhaje
a život košatěl v něm každým ročním plánem.
Já rád mám svoji zem, tu, která k štěstí zraje,
však proč bych zapíral, kdo tenkrát v ní byl pánem?
Pavouci její stroje vlákny obetkali
a lidé bez práce bloudili ulicemi.
Byli i takoví, co hlady omdlévali.
Chapadla krise rdousila mou zemi.
Hrdlo jí tiskly továrnické palce,
hlavu jí zkrvavily šavle policie.
A na schůzích zněl hlas a bouří rozléval se
„Sovětský člověk v zemi slunce žije
— a jak my žijeme? My žijem strašně, temně.
Říjen nás naučil: je nutno vyhnat pány."
Již zvonem zněl ten hlas. Hlas pevně odhodlaný:
„Již vzhůru, psanci této země..."
(17)
Tak úporně jsme o tom světě snili,
kde lidé žijí líp, kde žijí radostněji...
Šla země sovětů mílemi domů bílých,
šla v šatech svátečních i v práce hrdém reji.
73
Jak nepřátelskou tvrz útokem brali vědu
dělničtí chlapci, zvyklí disciplině.
Namísto krumpáčů, zděděných od pradědů,
sbíječkou drtili belhavé normy líné.
O překot rostly stovky Stachanovů,
až celý život podobal se letu.
A země slyšela, jak v hromu žhavých kovů
i v klidném jasu mičurinských květů
jásavé písně komsomolci pějí.
Tak zráli lidé pro vítězství nová
a každý říkal slova Stalinova:
„Nám lépe žije se, žije se radostněji.“
(18)
Šel Sovětský svaz vpřed. A klestil lidstvu dráhu
k slunečním věkům příští historie.
Svět v křeči válel se. A zrodil smečku vrahů.
Měšťáci zbraněmi a tukem kojili je,
hlídací psy své vlády hnisající,
Hitlery, Goebbelse a zpité esesmany.
Což zapomenout lze pláč davů na ulici,
když jako tučnou kost hodili k ohlodání
fašistům moji vlast měšťáci za Mnichova ?
Což úzkost u radia někdo zapomene ?
Což zapomenout lze, jak těžká byla slova,
jak byly prázdné ruce unavené ?
My bychom byli sami bojovali.
Nám zbraně nedali. Noc strašná na nás padla.
Jen jedna naděje nám nikdy neuvadla,
jen hvězda jediná: je s námi soudruh Stalin.
(19)
A ještě vzpomeň si na čtyřicátý prvý.
Na Moskvu přes život šly boty zablácené
a požářiště měst černala lidskou krví.
Šla Rudá armáda do nitra svojí země
a lidem bylo tak, jak by z nich kousky rvali
pro každé městečko, jež ještě vyklidí se.
Před rokem právě zde divadlo budovali;
a zítra — zítra snad zde bude šibenice.
V pasekách podzimních se bili partyzáni.
Sovětští lidé k strašným bojům vstali.
Tenkrát šlo o život. A každý stal se zbraní.
Tu v bojích nejhorších při každém býval Stalin.
Tu každý za sebou kremelské stěny cítil.
A my? My každou noc jsme u radia stáli,
o Moskvu chvěli se. S ní jásali. A znali,
že pod ní rozhodne se taky naše žití.
74
(20)
Je město na Volze. Dřív Carycin se zvalo.
Je v bílý závod v sadech Říjen změnil.
Stalinské město. A v něm vyrůstalo,
stalinské doby hrdé pokolení.
A právě zde, pod městem Stalinovým,
se v boji rozhodném za jasný věk, jenž přijde,
střetla smrt s životem, svět starý a svět nový.
Zde právě na život se s vrahy rvali lidé.
Vy noci Stalingradu, prostřílené děly,
vojákům vašim v rukou žhavily se zbraně
a vaši ranění v zákopech zůstat chtěli;
vy noci, za kterých se Stalin k mapě skláněl,
kdy v prvních náčrtech rozhodný úder kreslil,
kdy paže armád k obchvatu se spjaly!
Byl únor. Jara dech nás uchvátil a pálil
závratí volnosti, již vaše tanky nesly.
(21)
Šla Rudá armáda a podél její cesty
svobodně po letech zas dýchat učili se.
Šla blíž a blíž, svou cestu vroubíc městy,
jež pro ni rozkvetla jak děvče o muzice.
Tak blízko byla již, až východ zrudl celý.
Voněly kaštany, skácené v jízdní dráze.
My každou patronu třikrát jsme obraceli.
Soudruzi, pomozte! Na pomoc přijďte Praze!
Šly tanky německé. Tak všemu konec tedy.
S puškami marnými padali mrtví na zem.
Fašismus před smrtí tu vraždil naposledy.
Soudruzi, pomozte! Na pomoc přijďte Praze!
A přišli. Přilétli. Vyhublí, nevyspalí.
Tak sladce voněla nám nafta jejich tanků!
Co polibků, co slz, co květů v jarním vánku!
„My přišli, soudruzi. Tak velel soudruh Stalin.“
(22)
Čas, který žijeme, se měří na vteřiny
a každý jeho rok se novým chvatem pění.
A když se probíráš stránkami šedivými,
nad Rudým právem zastavíš se v snění.
Zas vidíš dělníky jít večer na brigádu;
to bylo první rok po první schůzi strany.
Zas vidíš tváře žen a slyšíš hrozbu hladu,
jenž s prachem honil se po polích rozpukaných.
A z milionů zrn ze Sovětského svazu
zrníčko schováš si na památku zase.
Zas tančíš na náměstí v únorovém mrazu
a jako všichni víš, že život otvírá se.
Zas soustruh v rukou náhle ožije ti;
75
kov jeho chvěje se jak hebké dlaně čísi.
Zas přišels ze schůze: čteš Stalinovy spisy
a myslíš na štěstí, v němž budou žít tvé děti.
(23)
Nad Rudým právem zamyslíš se v snění
a letí před tebou zas kousky historie:
„...Sovětský člověk tvář své země mění,
sovětský člověk v zemi slunce žije...“
Jak o nich snili jsme! A jakou slavnou píseň
nám v srdci bušil krok stalinských pětiletek!
A také vzpomínáš, jak na východě dnil se
hvězdami jejich tanků pražský květen.
A léta našich snů, v skutečnost proměněná,
teď vidíš růst a kypět v naší zemi.
Je tichá letní noc, hvězdami vyzdobená.
Nad Rudým právem zamýšlím se v snění.
Jak tenkrát před lety čtu v Stalinově tváři
nesmírnou dobu, která lidem zraje
v mé zemi též, jež nyní vskutku má je,
již dneska tvoříme a v níž jsme hospodáři.
(24)
To bude v noci dnes, možná až na úsvitě,
až město bude spát, v tichý sen skolébáno.
Štěstí až úzkostné najednou probudí tě.
Uvidíš před sebou, jak půjdou zítra ráno
dělníci do práce, o nových normách sníce,
jak z pecí poteče proud kovů rozjiskřený,
jak za traktorem pluh do pole zaboří se
a bude obracet vonící, černou zemi.
Já rád mám tuto zem, jež k práci z jitra vstává
a k spánku uléhá až pozdě po soumraku.
Mám její plány rád i přání nedočkavá,
chlad jejích potoků i dusot jejích vlaků,
kouř jejích továren i její teplou hlínu
i tvrdé mozoly na dlaních úderníků.
Já rád mám svoji zem, svou mladou republiku
a proto zpívám píseň o Stalinu.
(25)
A proto láska, láska Stalinovi
za nový světadíl, jenž vlajku zítřků nese,
za perspektivy pokolení nových,
v nichž člověk zrající nad hvězdy pozvedne se.
A proto láska, láska stvořiteli
té země, k níž dnes hledí oči světa.
A proto láska, láska veliteli,
jenž ochránil s ní lidstva příští léta.
A proto láska, láska učiteli.
76
Za radost láska, kterou lidé tvoří.
Za volnost láska, za náš život celý.
Za plamen láska, jenž nám v srdci hoří.
Za naší budoucnosti rozkvět purpurový,
jenž dnešní vítěze k zítřejším cílům žene.
Za všechny děti k štěstí narozené.
Za moji zemi láska Stalinovi.
Stanislav Neumann: Píseň o Stalinu. Praha: Mladá fronta, 1950
77
dokud se skládal svět jen z hodných
dělníků,
dokud jim neřekl nikdo, že jsou třída.
4.3.2
Stalin
Jeden svět umíral pod bečkou,
a druhý na plesnivou kůrku.
Pacient stížený horečkou
sní stejně banán jako muchomůrku.
ZPĚV PRVNÍ
V zemi, kde za všech čtyř ročních dob
sněží a zároveň kvetou růže,
žil člověk jak vředy posetý Job
životem nedůstojným muže.
Též žebrák občas dělá obchody,
ač neplatí z nich daní.
Někdy je nutno skočit do vody,
i když se zlostný sebevrah vášnivě brání.
Živořil v Minsku, v Kyjevě,
živořil v Moskvě, v Gori,
kde Kavkaz, jak Kristus přibitý na dřevě,
rozpínal v křeči své hnáty — hory.
Ručičky hodin netočí se zpět,
co zbývá tedy Herkulovi,
než vytáhnout z kalné vody svět,
z té vody, v které kdekdo loví.
Evropě, přitulené k Asii,
nepřeběh po zádech ani lehký mrazík,
když na rožni pečené Gruzii
trhali kleštěmi z hrdla mateřský jazyk,
V zemi, kde za všech čtyř ročních dob
sněží a zároveň kvete kalina,
živořil člověk jak vředy posetý Job
až do času Lenina, až do času Stalina.. .
Gruzii trhal jej ruský car,
Čechům rakouský císař,
Slovensku Prešpurk a Temešvár,
všem Slovanům starý známý krysař.
ZPĚV DRUHÝ
Nad nimi všemi, nad trůny,
vznášeje se jak tiara všech tiar,
bůh dolaru, libry a koruny
měnil svým tágem vesmír na biliár.
Tři dny před Štědrým večerem
v sedmdesátém devátém roce,
v roce, v tom roce, ve kterém
spávalo ještě půl světa v stoce,
Nad lidstvem pohrouženým do spánku
proléval citlivý humanista
růžové slzy z heřmánku:
přitom byl chladný jak Kantova sádrová
busta.
v roce, kdy dámy v kožíšku,
jež kreslil Manet a jež lákají tě,
byly tak krásné, dostal k Ježíšku
svět darem od osudu dítě.
V Gori v malé světničce,
do níž se vejde sotva druhá postel,
žil o čaji a při svíčce
a navštěvoval s matkou ruský kostel.
Co chtěl ten osvícený duch?
Chtěl býti křišťálově čistý
jak okno před příletem much,
jak dušička nad stolkem spiritisty.
Otec se vracel pozdě z továrny,
kde páchly kůže namočené v louhu
jak letní velkoměstské rybárny.
Sám, udřen, měl jen jednu velkou touhu,
Zatím co dolar v bitvě o gumu
zmáčk prsty hrdlo sebevraha,
kritika čistého rozumu
skřehotala jak baba Jaga.
aby žil alespoň rodný syn
líp, nežli jeho otec žije.
Syn Vissarionův a Kateřinin
Oharky na popelníku
rostly jak akcie, rostly jak lidská bída,
78
byl dán tedy do Tiflisu na studie.
Od rovníku až přes polární kry,
od Greenwiche až ke Greenwichi
celý svět vzplane od Jiskry,
ten svět, jenž se podobal kopacímu míči.
Pop, fabrikant a hokynář,
veliké sloupy pravoslaví,
měli svou knutu a seminář,
v němž formovali mladým lidem hlavy.
A Jiskra v ocelové pochodni
jak betlemská hvězda otevře okna dálek.
Už nebude hladu, moru, povodní,
už nebude hladu, moru, válek!
Dělníci jezdili do Baku
k naftovým studnám, zázračným jak
zkazka,
anebo na plantáže tabáku
a na vinice Zakavkazska.
Cesta přes tmy a kamení,
toť jediná cesta světlonoše,
cesta k velikému zvěčnění
člověka ve vítězné soše.
Měšťanské slečny při tanci
zpívaly francouzsky sladkou Carmen,
zatím co Azerbajdžanci,
zatím co Gruzínec, Rus a Armén
Strmá cesta z Tiflisu
z první májové demonstrace,
cesta šifrovaných dopisů
a bezesných nocí bez matrace.
řešili národnostní otázku
v tajné skupině Mesame-dasi,
pod mečem, který visel na vlásku,
nad mořem s podemletou hrází.
Cesta přes byty
bez oken, bez chleba, bez koláčů,
cesta illegality,
cesta prohlídek a zatykačů.
Sta, statisíce vyhnanců
jezdilo na Sibiř a na Sachalin,
a v kroužku seminářských chovanců
se z rozporů světa zrodil Stalin.
Cesta nezákonných tiskáren,
improvisovaných v sklepní díře.
Cesta tajným vchodem z továren,
cesta do Sibiře.
ZPĚV TŘETÍ
Odloučen klatbou od přátel,
syn Gruzie se nepokoří,
když, matematik-pozorovatel,
zaujme palebnou posici v tifliské
observatoři.
Cesta klopýtavých útěků,
schůzek za komínem
a brodů přes řeku,
cesta za Leninem.
Cesta, již nezadrží nic,
cesta s pistolí v ruce,
dlouhá cesta z věznic do věznic,
cesta poražené revoluce.
Země se bude točit dál
s hvězdami, jichž jsou celé karavany.
Dvě hvězdářská kukátka: Marxův Kapitál
a Manifest komunistické strany.
Největším dalekohledem,
jenž září jako vroucí pohled ženin,
když setká se s mužovým pohledem,
je dalekohled-maják Lenin.
Cesta všemu navzdory,
kdy drtíš jednou rukou pány
a druhou likvidátory,
cesta k vítězství bolševické strany.
Už není tajemství v očích hvězd ...
A jak je možno zůstat neposílen,
když přijal jste první revoluční křest
od tifliských dělníků z železničních dílen!
79
ZPĚV ČTVRTÝ
Jak maják stojí na stráži,
s oráčem orá, žne a sklízí s ženci,
bojuje se sabotáží,
bojuje proti intervenci.
V letech, kdy hejna mračen a much
se vrhala na mozek císařů a králů,
byl odvlečen psanec na polární kruh
z petrohradského koncertního sálu.
Carycin, Minsk, boj o Permu,
Juděnič, tažení Denikina,
Wrangelův útok! Volá k alarmu
a vítězství padá interventům, z klína.
Car, císař, král a diplomacie
se smečkou hrabat, Rothschildů a grófů
a sociální demokracie
uvrhli celé lidstvo v katastrofu.
Armády hlasují na Něvě,
až otřásá to carskou bárkou.
Žijí dva muži, jeden v Ženevě
a druhý kdesi nízko pod polárkou.
Zatím co Trocký „utahuje šroub“
a honí masy na galeje,
zatím co klesá' hloub a hloub
bez pomyšlení, kam to spěje,
Ač zemřel císař, ač je svržen car,
neztlumilo to kanonádu.
Nevolník dostal danajský dar:
lupičskou Prozatímní vládu.
zatím co tento dřevokaz
zrazuje, boří, rozleptává,
rodí se Leninův Sovětský svaz,
svaz národů, jenž hájí lidská práva.
Zatím co klín se klínem vyráží,
vyšlehla hvězda nad majákem,
když v dubnu na Finském nádraží
se objal veliký učitel s velkým žákem,
Zatím co oráč zapřahá
a dřevař rovná hory špalků,
zní Stalinova přísaha
u Leninova katafalku:
s žákem, jenž vyškolil se na mistra
a ví, že nepřítel se ozve znova,
ač zmařila dělnická tornistra
puč generála Kornilova.
„Přísaháme ti, Lenine,
ty, jehož věčný duch nás chrání,
že splníme, že splníme
i toto tvoje přikázání!“
Brady falešných proroků
rozklepaly se neprorocky,
když zazněl povel k útoku:
Zinověv, Kameněv, Bucharin, Trocký!
ZPĚV PÁTÝ
V tom boji, jenž se vede od věků,
v němž člověk prací sama sebe zplodil,
v té bitvě strojů proti člověku
se stroj i člověk náhle osvobodil.
Kdo zradil jednou, zradí zas.
Úlisně, způsobem ryze černosotněnským.
Zrádcové zrádců, přijde čas
a půjdete také k čertu za Kerenským!
A člověk, nyní tisíciruký,
odhodiv s pouty nevolnická gesta,
jak odhazují herci paruky,
svoboden, jal se stavět velkoměsta.
Ač zaútočil, přesto, přesto pad,
pad, ač byl chráněn těmi desertéry.
Vítězný sedmý listopad
zůstane navždycky prvním dnem nové éry.
Bez map a kormidelníků
by byla všecka práce vesel marnou.
Bez revolučních dělníků
by nepřestal být vesmír robotárnou.
Vítězný listopad vyrazil nůž
z nečistých rukou menševické kliky
a zocelený ocelový muž
pomáhá budovat sovětské republiky.
80
Ten gigant pospolité práce dřel
a sklízel rád a sklizeň byla jeho,
přes soustředěnou frontu nepřátel
od Chamberlaina až po Trockého.
uchopí do ruky kulomet
a budou ničit mosty vlastních tratí,
že donutí je nepřátelský svět
ozbrojit se a umírati
Ti šířili lži a nevíru
a šířili ji marně.
Od kuzněckého revíru
až k dněperské hydroelektrárně,
za svaté právo na práci,
za soudružství a lidskou shodu,
za pravou civilisaci,
za komunismus, za svobodu.
od Turkestanu k Sibiři,
od Uralu až k splavným ruským řekám
traktoristé a havíři
dobyli strojem zemi pro člověka.
Ach, koho by to napadlo,
nebýti lodivoda,
- jehož křišťálové zrcadlo
vidí až ke dnu jako horská voda,
A řeky plné zdymadel
vozily z krajin, kde se víno rodí,
podél paláců a divadel
zářivé průvody parolodí.
jenž vidí jako drobnohled,
jak hvězdářské dalekohledy,
co chce, kam jde a dojde svět,
jenž vidí to s přesností vědy,
Druh druha nemusil se bát,
leč byl by všemu lidstvu nepřítelem.
Měně se s řádem, měnil člověk řád
v řád, který dělá lidi z lidských šelem ...
jenž dobře ví, když nejvíc ticho je,
že nejspíš bouře zaburácí,
ten lékař, jehož nástroje
jsou připraveny vždycky k operaci.
Od traktorů a od stavů
zazněly písně neznámého Kmocha,
opěvující novou ústavu
jak opěvují dívky hocha.
ZPĚV ŠESTÝ
Za krvavé peníze Thyssenů
a světového kapitálu
byl vypěstěn v Berchtesgadenu,
kde dali mu zámek a nebetyčnou skálu,
A práce v dolech, práce na jatkách,
ve sněhu, v slunci, v lednu, v máji, v
březnu
se měnila, jak v ruských pohádkách
se mění zakletá žába na princeznu.
nejkrvavější vlkodlak,
půl hyena, půl šakal.
Svět proměnil se v cholerový vlak
a člověk nad člověkem zplakal.
Co pohnulo se v světoobčanech,
jezdících na bursu do Paříže,
když na posvátných Hradčanech
zavlály potupně hákové kříže!
Člověk v svém boji s přírodou
se dorozuměl novou řečí s klasem
a holubice nad vodou
zas promluvila lidským hlasem.
Komu by přišlo na mysl,
že švarná jásající mužstva,
jež budovala průmysl
a zakládala zemědělská družstva,
Co myslel si pan Chamberlain,
když odhodlal se k ultimatu,
a potom nechal padnout v plen
fašismu deset spojeneckých států!
se jednoho dne seřadí,
se jednoho dne srazí v šiky,
že místo dělnického nářadí,
jímž strojily se republiky,
81
Co táhlo hlavou Churchilla
a pravých vládců Ameriky,
podporujících Caudilla
a Hitlerovy SS šiky!
Až bude navždy v míru žít,
v tom míru, který zajistil mu
Sovětský svaz a jeho lid,
až pozná jeho heroismus z filmů,
Co táhlo myslí papeže
nad kyticemi vatikánských fresek,
zplesnivělých jak alpské protěže,
a nad kameny Mojžíšových desek!
až pozná jeho heroismus z knih,
až pozná, čím byl všemu lidstvu Slovan,
až bude opěvovat zas jen sníh,
poněvadž zápas bude vybojován,
Drápy Goringových perutí
vrhaly na svět kolektivní zkázu
v tom nepříčetném spiknutí
krkavců proti Sovětskému svazu.
až všecko nepřátelství pomine,
pak naše v slunci narozené děti
budou Vám žehnat, Staline,
a všem nám trochu záviděti,
Svět, viďte, pane Göringu,
hrál jako cikán na jedinou strunu:
chtěl dostat Rusko s vámi do ringu
a sednouti si klidně na tribunu.
že směli jsme Vás zblízka znát,
že narodili jsme se časně,
že, maličtí, jsme směli psát
na Vás a Vaši počest básně.
Obludo nordického jezera,
věděl jste přece, pane Hessi,
proč opouštíte Hitlera,
když přeletěl jste teutonské lesy!
ZPĚV SEDMÝ
V zemi čtyř ročních dob,
v zemi, kde zítra již znamená včera,
žil člověk jak vředy posetý Job.
Ten člověk vstal z mrtvých jak Lazar
a Jajrova dcera.
Rozdrtit zemi Stalina?
Ve válce? Když to nešlo v míru?
Moderní ruská bylina
má kromě svých dřevních bohatýrů
A jeho ruce, kdysi plné ran,
se zhojily a zavoněly pižmem
a z nevolníka stal se pán,
jenž vládne sám sobě prací a socialismem.
spolehlivé spojence
všude, i v nepřátelských šicích:
ty bezejmenné vlastence
světové armády pracujících!
Nebe už není jeho ikona
a život přestal mu být peklem lidí.
Dřív nevolník, teď tvůrce zákona,
se zákonem, jejž dal si, řídí.
A všichni ostatní
zůstali spojenci jen na papíře.
Rozděl a zbohatni!
A nepůjčuj si břitvu od bradýře!
Muž, o němž lidstvo zpívá kantáty
za to, že převedl je pouští, žije
přes Hitlera a přes atentáty,
přes vaši kletbu, otče Pie!
Uřezat Rusku knoflíky
a rozmnožiti svoje konta,
to bylo smyslem jejich taktiky,
to byla jejich druhá fronta ...
Druh lidí, vůdce, tamada
je milován a vážen všemi.
S ním v čele Rudá armáda
zachránila i moji rodnou zemi.
Až bude příští lidstvo psát
hrdinné zpěvy všech těch, kteří
se odhodlali vytrvat,
zastydí se a neuvěří!
82
Ach, buďte živ a buďte zdráv,
Vy, jemuž vděčí za vše lidské plémě,
zákonodárce lidských práv,
jimž se teď těší i moje rodná země.
v té zemi není, nebude, není,
nebude, nebude, není a nebude smrti!
Ach, buďte zdráv a buďte živ,
pokavad bude lidstvo v nebezpečí,
abyste mohl jako dřív
zachránit dítě při porodní křeči.
Nezval, Vítězslav: Dílo IX (Historický
obraz). Praha: Československý spisovatel,
1955
Ach, buďte zdráv a žijte, žijte dál,
abyste spatřil na své vlastní oči,
že svět je zachráněn a že se stal
sovětskou hvězdou v tom kosmickém
kolotoči.
4.4.1
PÍSNIČKA NOVÉHO ŠTĚSTÍ
V jakém to slunci zrají naše léta,
že srdce najednou vlaštovkou letí,
za hvězdy daleko že stah se konec světa
a sirý, byvší řád že padá do rozvalin?
Pak žijte ještě další rok,
ach, žijte, žijte tolik roků,
kolik má tato báseň slok,
kolik je slziček v každém dívčím oku.
V jakém to slunci?
Nad lůžky našich dětí září tak moudře
Sluníčko-Stalin...
A kdyby ďábel zatoužil
uvrhnout svět do katastrofy,
já bych tu báseň prodloužil
o další nové, nové další strofy.
V jakém to slunci zrají naše činy,
že od nich i ledy jak sláma chytí,
že se v kámen mění, kdo byl dosud z hlíny,
a že život sládne jako vůně malin...
Dívenka zaplakala by
slzami velkými jak dukát
a u nás v Čechách na Labi
začla by žežulička kukat.
V jakém to slunci?
To moudře svítí do našich lásek i vzteků
Sluníčko-Stalin...
Žijte tak dlouho, dokud lidský tvor
se nebude plně ze života těšit.
Žijte jak Elbrus nebetyčných hor
ve světě Vašich soch a fabrik-mešit.
Pavel Bojar
Nový život, 1949
Až usednete u řeky,
u řeky Styxu, vyhne se Vám vděčně.
Vy budete žít na věky,
Vy budete žít věčně!
4.4.2
STALINŮV ÚSMĚV
V sovětské zemi palem, sasanek,
v té zemi nade všecky milé
má dělník právo na spánek
po vykonaném díle.
Na čelné stěně portrét muže visí,
díváš se na něj a víš: každý ho zná.
Má smolné vlasy, chlapsky jemné rysy
a v očích ohýnek mu plápolá.
V zemi čtyř ročních dob
za jedné a téže měsíční čtvrti,
v té zemi, již posvětil Leninův hrob,
v té zemi života není a nebude smrti,
83
4.4.4
A když jsi na pochybách, obracíš se v tu
stranu,
hledaje bezděky v těch očích odpověď.
Hvězdná noc stříbří obraz v černém rámu,
jenž vystupuje blíž před sněhobílou zeď.
JMÉNO
Teprve školačkou je první rok,
už umí číst
a ze své knížky nazpaměť
zná každý list.
Ty oči přivřené jsou z rodu těch, jež vědí a jitro země svítí mřížkou řas,
ty oči vidí boj a klidně vstříc mu hledí Stalin se usmívá a úsměv roste v nás.
Písmeno řadí k písmenu
a náhle
vyšlehne slovo,
podobné plamenu!
...
Ten úsměv jistoty — Leninův, dělné třídy,
buržuům vhání do žil mráz i žár,
úsměv, jenž vykvet z hořkých polí bídy,
dnes jako vlajku zvedám na stožár.
Dnes ráno,
sotva noviny porozhalím,
svou hlavu na mou přitisklou,
jásavě přečetla!
Ať žije Stalin!
Michal Sedloň
Nový život, 1949
4.4.3
To jméno
nikdy nebude jí cizí,
to jméno,
podobné plamenu,
jež ozářilo světa tmu,
už nikdy z paměti jí nevymizí.
OBRÁZEK
Těžko je vyznat ve větě,
co cítí každý v rodné zemi...
Z obrázků, z kterých známe Tě,
nejvíce jeden líbil se mi.
Jan Alda
Nový život, 1950
Stalinský úsměv na tváři,
nad stadionem stojíš v bílém...
Kolem jdou ti, co vytváří
radost a lásku při svém díle.
4.4.5
STALINŮV ÚSMĚV
Ti krásní lidé zdraví Tě,
nad Moskvou slunce pálí...
Tím, čím je táta pro dítě,
tím je jim soudruh Stalin.
To je on.
Celý
vyzařuje
v úsměvu svém,
stalinském.
Karel Šiktanc
Mladá fronta, 21. 12. 1949
A jak by mu nezářil
na tváři
ten úsměv vítězný,
když jako slunce vychází
na nebi mladých tříd,
mladých národů světa?
84
František Branislav
Literární noviny, 20. 12. 1952
Vy,
kdož všude vidíte jen prach
a slyšíte jen hřmot
a cítíte jen pach,
cožpak to nevidíte,
že za ohradou
prachu a hřmotu
4.4.7
SLOVO K SOUDRUHU STALINOVI
Kdykoliv básník vchází do prosince,
docela jistě potkává ten zjev:
slovo je náhle drobné jako mince
a jako vločka na rtech taje zpěv.
se rodí
ze suterénů,
zemljanek
a jurt
už nový život
a velká města nová,
mnohoposchoďová,
která se večer
rozsvěcují
očima rozzářených lidí?
...
Jak by mu nehrál
na tváři
ten úsměv stalinský,
ten úsměv života?
A proč tak tence zní mu zpěv i slova ?
Protože láska, naděje a cit,
protože všechno, všechno co k Vám chová,
je víc než člověk umí vyjádřit.
Vlastními ústy neumím to říci.
Ať se to za mne říci pokusí
pohádka-bajka, kterou kolchozníci
vyprávějí si o Vás na Rusi:
„Car moří severních byl vztekem bledý.
Má jeho sláva zhasnout jako stín?
I kázal vodám zardousiti ledy
sovětský parník – slavný Čeljuskin.
Vilém Závada
Město světla, 1950
Obrovská loď se zmítala jak hračka
v ledové pasti. Tmavě vyla noc.
A tehdy prý pustili z klece ptáčka.
,Leť, drahý, leť a volej o pomoc!’
4.4.6
POZDRAVENÍ STALINU
Čím žiješ, ty srdce nekonečného proudu,
když setba nových rozsévačů šumí v
rozsetí?
Už nikdo nikdy pro nás nebude tak veliký,
jako Vy. Dějinami neopakovatelný,
životů našich dech a mateřština století,
jako nikdo nikdy miliony milovaný.
Doletí ptáček k městu obrovskému
a křehkým hláskem volá na lidi:
,Čeljuskin tone! Pospíchejte k němu!’
Však nikdo z nich ho v spěchu nevidí
a nikdo si ho, ptáčka, nepovšimne.
Tak marně capká dlouho do noci,
až pod souhvězdím z rubínu si zdřímne,
znaven svým letem a svou bezmocí.
A básník v Čechách pro něho jen lyru
zladiv,
do tváře Vaší vroucně šeptal: ó díky,
soudruhu!
A bylo slyšet hymnus údernických kladiv
a děkující píseň zazpívanou u pluhu.
Tu slyší hlas: ,Zdaleka letíš, malý?
Copak tu hledáš u kremelských hvězd ?
Tebe jsem ještě neviděl...’ To Stalin!
A jemu ptáček sdělil hroznou zvěst.
85
I poslal Stalin prudké ledoborce,
i poslal Stalin smělé piloty
s příkazem rozbít vzteklé kry, jež horce
drtily krásné lidské životy.“
Takovou zkazku o Vás vyprávějí
sovětští lidé všude na Rusi.
A já – já věřím pravdivosti její!
A za svědka svůj národ beru si.
To Vy jste poslal do Čech v pravou chvíli
uralské tanky jarem vonící.
To Vaše ruce vlaky naložily,
když český člověk neměl pšenici.
Vy víte vždycky – v každém okamžiku –
čím žije a v co doufá každý z nás.
A proto je tak slabé slovo díků
a dokonce i básním vázne hlas.
Vám, který dnes jak tenkrát Čeljuskince
chráníte naše lásky od bitev,
posílám pozdrav, drobný jako mince,
zato však vroucí jako vlastní krev!
Pavel Kohout
Prosinec 1952
86
Appendix II: Vertalingen
Leve Generalissimus Vrede!
We beschermen jou als een oog in ons
hoofd,
Marx in plaats van de bijbel gaf je de rust
helder de wereld te zien, ook in alle tumult
4.1.1
NAAM VAN DE KAMERAAD
het volk, dat is Stalin, Stalin is het volk.
Van mond tot mond rent
de naam, die de schoonheid beschermt,
de naam, die met de zon begint,
de naam van kameraad Stalin.
Leve Generalissimus Vrede!
Van hart tot hart rent hij,
steekt hij uit tot de hoogten van torens,
alles wat verlangde te leven
begint in die naam te bestaan,
alles wat zal zijn, groeit door hem
de zuiveren, verheven, eenvoudige
verwachtingen van degenen die door werk
naar de ziel van het brood terugkeren,
die door brood de handen opheffen
voor een groter sneetje van de zon.
4.1.3
Van mond tot mond rent
de naam, die het leven beschermt,
de naam, die met de zon begint,
de naam van kameraad Stalin.
Hoe vaak kwam hij als de zon op uit onze
borst,
wanneer de oude wereld het volk
overstelpte met duisternis.
Met de naam van Stalin waren we nooit
arm
en in hem zijn we nooit alleen gebleven.
HET VREUGDEVOLLE LICHT
Stalin! Hoe vaak klonk deze naam
en leefde hij in boeken, pamfletten en
kranten,
hoe vaak was hij verborgen in het hart
toen men Tsjechische communisten
opspoorde
4.1.2
Met de naam van Stalin, met de SovjetUnie,
kwam de tijd van de nieuwe geschiedenis
op boven de eeuw,
het vreugdevolle licht daalde af op aarde
en elk van ons werd weer mens!
GENERALISSIMUS VREDE
We hebben je graag met heel ons hart,
omdat je het land voor ons gered hebt.
Jij bent ons hoofd, wij je handen,
mannen en vrouwen, vrouwen en mannen.
Leve generalissimus Vrede!
4.1.4
Opdat het werk zou bloeien onder onze
handen,
opdat de jonge geliefden zouden
glimlachen
opdat het brood hen zou toegeuren, dat de
liefde breekt
en kinderen met kussen omkranst:
KAMERAAD STALIN
Kameraad Stalin, de kinderen vragen bij
ons
waarom de rode vlaggen zo nieuw
opbloeien,
wanneer mei geurt en zijn volk bijeenroept.
87
Mei antwoordt hen39 liefdevol met
bloemen en de wereld ruikt aan hen40
wegens een zin van Stalin:
Onder deze vlaggen moet de vrede
zegevieren!
Enkel een groot hart, enkel een hart van
eenvoudige mensen
kon hen vullen als een kuip, waarin van de
stuw
naar de was mama water droeg
in een bloemenjurk, met een halsdoek over
het hoofd.
Kameraad Stalin, u hebt weet van de
kinderen van de wereld
en ook van degenen voor wie mei van de
vlaggen,
die het volk bijeenroepen, nog niet
opbloeit.
Ik heb tevergeefs gezocht, mijn stem ben
ik in een lied verloren
en in mijn kinderhart ook de hoop.
Wanneer papa van het werk thuiskomt
zonder glimlach op het gezicht,
glimlachen de kinderen thuis amper.
U hebt weet van hen, zij hebben weet van
U, in hen leeft uw hart van het antwoord,
dat mei ook bij hen moet overwinnen!
Wat zijn de jaren verstreken! We zijn geen
kinderen meer,
die schommelen in de schoot van mama.
Ik geloof in het geliefde woord
en over de bergen vliegt mijn groet naar
Moskou,
aangezien voor een mensenhart
u het leven bent, kameraad Stalin.
4.1.5
AAN STALIN
In de jongensjaren van onze levens
had ieder van ons één woord graag
één enkel woord, een eenvoudige naam
die mettertijd hier overbleef
voor een groot mensenhart
en vraagt, of het vervuld is.
Ik buig me bij ons ’s avonds boven een
boekje
en schrijf een woord onder twee
afbeeldingen.
Op de ene Lenin in een kort bontjasje
en op de andere staat met een pijpje U…
Met ogen die tot de liefde
bloeien als een roze boompje…
Ik denk terug aan de dagen, toen we als
kleine jongens
in de weiden de eerste madeliefjes kregen
van de meisjes, die naar ons lachten
in glimlachen van grote kinderliefde…,
toen in onze thuis van de velden, van
witblauwe wolken
in ons hart zoveel veranderlijks was
en ik voelde in hen, in betoverende
momenten
hoe ik van mijn woord hou, een
eenvoudige naam: het leven.
Voor de vervulling van dat woord
hou ik van U en van Uw land,
waarin het lied van Poesjkin groeide
en bruggen, steden onder handen,
waarin de tijd op de sterren van het hart
vuurt
en op de wijngaarden rijpen wijnen,
waarin voor de wereld de naam Stalin leeft
en onder de gedachte van Mitsjoerin
bloeien bloemen op de bomen
in de Kaukasus en in Siberië,
in Gori en in Moskou onder het Kremlin,
geven barende vrouwen het leven aan
nieuwe kinderen,
golven de velden met blauw vlas.
Dat woord fluisterde en schreeuwde ik tot
vreugde,
het geurde naar melk zoals het haar van
mijn mama.
39
40
De kinderen
De bloemen
88
Ik hou van het leven voor de schoonheid,
die u de mens, de mensen leven
in Stalingrad, in Donbass,
in de liefde en de kracht van de tijden,
wanneer een ster boven Georgië opvlamde.
met dat lied zaait de boer graan
diep in de aarde van zijn tijdperk,
opdat de geschiedenis hieruit een vervulde
droom zou opheffen, een droom over de
mensheid.
Er zijn sterren, die roodgloeiend
beginnen branden en verwarmen.
Het is Stalin, die de mensheid geluk
geeft in ruil voor eenvoudige hoop.
Erin41 is ook het zachte snikken van een
kind,
dat voldoende is om zijn moeder uit haar
slaap te wekken,
en het liefkozen van een leraar
en de preciese hand van een chirurg.
Stalin is het leven, het leven Stalin,
hoe het aan hem bekennen, kameraden?
Bij ons wordt het staal warm in het vuur
voor een helder leven zonder angst
en spreken de handen, die een eed
aflegden.
Zoals een wachter recht op de grens
zijn waakzame blik in de schemering
steekt,
zo bewaakt Stalin onvermoeibaar
het land tegen de vijand.
En hij ziet elk stuk van de route
van velden, rivieren, landen, oceanen,
langs waar de mensenmassa’s zullen gaan
en geeft alles aan op een plan.
4.1.6
STALIN
Als op die decemberdag
- slechts schijnbaar een dag zoals een ander
het ochtendlicht oplaait boven het Kremlin
en er zich met zijn vingers aan hecht,
En de diepst met het volk verbonden
eenvoudige Stalin –
hij, vriend van de zwakken, kameraad van
de vlijtigen,
leidt de massa’s van onoverwinnelijken
naar de toekomst.
nadert een rustig gezicht,
vol concentratie het raam
en kijk naar buiten, daar waar
de streek die geen einde heeft, daagt.
In de lucht lost het schijnsel zich op
en raakt zijn voorhoofd aan.
Alsof met miljoenen monden
van alle landen van de wereld in hem zou
luiden
4.2.1
WE BELOVEN JOU, KAMERAAD
STALIN
De zon is verduisterd… Een vreselijke slag
uit de verte
schudde de aarde op haar grondvesten.
Vandaag overleed J. V. Stalin,
onze eigen vader, leider, redder van ons
allen.
als groet, dank, hoop
dat prachtige, menselijke lied:
Ziedaar, de mens verandert het land,
opdat hij zelf door werk zou veranderen.
Met dat lid keert de arbeider van de
nachtploeg terug tot nieuwe
vastberadenheid,
- hij verlangt naar een handdruk van hem
en voelt die in zijn hand,
Nee – het hoofd noch het hart is dusver
niet in staat dat te beoordelen.
41
89
In het lied.
Duizend jaar leven, ik ken geen groter
verdriet
dan toen ik aan het zwarte lint op de
afbeeldingen
nog dat tweede lint vastmaakte!
Onze Stalin – de grootste zekerheid van de
mensheid.
Hoe kon het menselijke verdriet de bron
van het leven zelf durven raken?
…
Nee, over de dood – vandaag spreek ik
over de erfenis,
die wij in het leven en op het werk
vrijmoedig zullen ontvouwen.
Op leven en dood trouw aan de SovjetUnie.
Dat beloven we jou, kameraad Stalin.
4.2.3
HET MOEILIJKSTE GEDICHT
Nee, de zon is deze ochtend
niet opgekomen voor de mensen.
Niemand ziet hem.
De andere lichten wel.
4.2.2
STALIN IS ONS ONTVALLEN,
GOTTWALD IS ONS ONTVALLEN
Op de straathoeken van het witte Kampa
en aan de muren van Hradčany
en overal op de bruggen branden
schrikaanjagend de lampen.
Naar de werkplaatsen, klassen, hallen,
bureaus
naar de kamertjes, naar de zalen
keken twee oneindig dierbare menselijke
gezichten
overal bij ons in Bohemen.
Een kind gaat naar school
en keert terug en verbleekt.
- Mama, het schijnt overdag.
Hopelijk heeft hij geen pijn meer…?
Haar hand verbergt haar
door tranen verwonde ogen.
- Hij is niet gestorven, mama, nee toch?
- Nee, kleintje… hij leeft!
Op elk van onze vergaderingen waren ze
met ons.
Op elk van onze optochten.
We gingen achter hen in mei onder de
vlaggen
en haalden op de velden de oogst binnen.
Ik stap alleen door Praag,
zo lenteachtig uitzonderlijk vandaag!
In mijn legerjas
verberg ik mijn verdriet.
En ze waren met ons in nachten van
controle.
Voor hen opende een mens zijn leven,
toonde hij zijn handen, schaafwonden,
en trilde hij, wanneer hij iets verzweeg of
loog.
…
Wanneer de nacht viel en we gingen slapen
zagen we dat zoals sterrenbeelden
het Kremlin door de duisternis straalt en de
Burcht door de duisternis straalt,
dat ze leven, ons beschermen en waken!
…
Allebei de twee, allebei, zijn ze zo opeens
weggegaan!
De vlaggen in de fabriek
zakken boven ons.
Ik verberg mijn tranen al tevergeefs
en iemand zegt mij:
- Je moet je niet schamen.
Vandaag bloost niemand.
De vlaggen halfstok,
het hart echter des te hoger!
90
Ach ja, zo is het.
Zo is het werkelijk juist.
Schud ons wakker, kracht van het verdriet
tot strijd! Tot strijd!
wanneer de cipiers cynisch zeiden
blij omwille van hoe het jullie vernietigt
- Hij is dood! Dood voor altijd!
Ze willen jullie breken met zijn dood.
Het is als het refrein van een lied
en als een eed.
En daarin klinkt, daarin klinkt streng
een waarschuwing voor de vijand:
Wellicht beefden boven dat bericht
de werklozen van Londen.
Zo niet! Alleen met opgeheven hoofd
mag men zich Stalin herinneren!
Ach, heren in New York,
bankiers, generaals,
brandden die tranen jullie maar
tot op het merg, het merg!
Ver buiten het bereik van het goede
heft Paul Robeson, zijn zwarte zoon,
traag zijn ernstige, tedere reuzenhoofd
op van de krant.
Weg, heren, met de glaasjes.
Kijk naar mijn volk!
Ons kan je niet onderwerpen,
we zijn niet alleen achtergebleven!
Hij knijpt zijn ogen dicht en begint te
zingen.
En zijn zachte, krachtige zang
zal als een rode vlag samenvloeien
met zijn eigen vader op zijn doodskist.
Nee! We zijn niet achtergebleven! Nee!
“Mijn brede vaderland…”
Huil niet – zing liever!
En hij put in dat lied tot de bodem
zijn verdriet en zijn hoop uit.
Voor ons zullen de komende jaren
opbloeien,
het communisme is levend, jongeren van
de wereld.
Eens men overal begint te zingen,
zal uw hart met ons dansen,
De inboorlingen vragen met een trommel
en de armen van de wereld met kabels –
Stalin was het licht in onze nacht,
wat zal er met ons gebeuren, zal hij
uitdoven?
kameraad Stalin!
EEN WOORD TOT DE BROEDERS IN
MOEILIJKE DAGEN
En de ogen van de verstoteling-proletariër
zwaar als zijn boeien,
lezen nu onrustig van ons gezicht.
Ze wachten op wat men hen zal
antwoorden.
Ik weet het. Wanneer de dood zo hevig
komt
doet het dubbel zwaar pijn.
Stevig en innig druk ik jullie de handen,
broeders, waar jullie dan ook zijn!
Geloof alleen, geloof, armen van de
wereld,
dat de zon – Stalin – niet zal uitdoven,
dat hij, brandend in onze borst
een verbazingwekkend licht zal uitstralen.
Jullie, die in de holen van Parijs
dat vreselijke bericht uit „l΄Humanité“
lezen,
jullie, die jullie afgeranselde vingers
in het traliewerk ingegraven hebben,
Hij is immers de kracht van onze
regimenten
en daarin is dan weer de toekomst van ons
allen.
Pak onze hand vast, broeders
in moeilijke en toch roemvolle dagen.
4.2.4
91
4.2.6
Jullie in Chicago en in Asturië,
de strijd eindigt niet! De strijd begint!
Stalin is dood. Maar het werk en de
leerlingen van Stalin leven!
ZANG VAN HET VASTBERADEN
GELOOF
Slechts één keer was het zo benauwd
zo’n moeilijk uur: wanneer het nauwelijks
geboren Rusland
zijn Lenin verloor.
..
Terwijl om een toekomstige oorlog
de lords met elkaar een twist begonnen –
zwoer Stalin op de vlag
bij de katafalk van Lenin.
4.2.5
AAN JOU DENK IK, GEORGIË
Aan jou denk ik op dit moeilijke moment,
verre, zoete Georgië.
Hoe verdrietig is waarschijnlijk vandaag
de Witte Kazbek, omhuld in wolken.
Het bolsjewistische woord zal niet sterven!
In ons leeft nu de dode Lenin!
Rode vlaggen van het menselijke geloof,
vlaggen van de menselijke waarheid, vlieg!
Ik denk aan jullie, onstuimige bergen,
langs waar Lermontov ging.
Aan jou denk ik, stad Gori,
en ik kom woorden tekort…
Ik voel je tranen, Tbilisi,
en met jou draag ik je verdriet.
Ik groet je, volk. Jij bent wijs
zoals jouw diepe zee.
Vandaag hebben we het ook moeilijk. Heel
erg.
De pijp is uitgedoofd… Het blad is
beschreven.
En uit het donker komen roofdieren –
opnieuw snakken ze naar een prooi.
Met innige woorden zal ik je vandaag
vertellen
– en onthoud het voor altijd –
dat jouw zoon universeel werd
omdat hij zo helemaal de jouwe was.
Nee, de wereld zal niet tot ruïnes vervallen,
door de pijn, die hij doorleeft.
De dode Stalin is in onze harten
sterker, dan hij bij leven was.
De tijd van de overwinning zal niet
stoppen
en mei zal niet ophouden te bloeien.
Rode vlag van de menselijke roem,
vlag van de menselijke liefde, wapper!
Hij was een Georgiër. Hij was
Dzjoegasjvili.
Dan gaf zijn vaderland hem een
adelaarsvlucht.
En daarom neemt de hele wereld hem
op dit moment op in liederen
in kanteles en in castagnetten.
En de hele mensenfamilie
zal diep voor je buigen
Georgië, moeder van Stalin!
4.2.7
LIED OVER DE ONTMOETING
Het is een indrukwekkend en heldhaftig
lied,
alsof zangers uit het volk het zouden
zingen.
92
Aan het begin van de week namen ze
afscheid,
op het einde van de week ontmoetten ze
elkaar weer.
het uitgestrekte Sovjet-land jammerde.
Welke woorden, vreselijk en eenvoudig
donderden over de bergen naar de afgrond?
Stalin is overleden.
Ze kwamen samen – zoals broers
samenkomen
of een vader met zijn zoon,
die onafscheidelijk bij elkaar horen –
kameraad Gottwald met kameraad Stalin…
Over de Kaukasus, over het Ertsgebergte,
waarheen het Sovjet-leger ging,
waarheen het vloog als een ijzeren bora
en naar de kindjes glimlachte.
Alsof ze ’s avonds na het eten aan de witte
gedekte tafel zouden komen zitten,
elkaar begroeten, hun pijpen stoppen,
roken en gezellig kletsen.
Stalin is overleden.
Stalin is overleden, sterven is menselijk,
de tranen in onze ogen drogen echter niet
en niet op.
Hij legt zijn gigantische last al weg,
hij is een mens, hij wil uitrusten.
Als ze onze tranen zouden zien, dan ben ik
zeker, dat ze het hoofd zouden schudden:
Wanneer dan hebben we jullie dat geleerd?
Jullie hebben een juist moment gevonden!
Stalin is overleden.
Jullie zijn niet, al lang zijn jullie niet
miniem,
jullie gaan niet alleen door de zwarte
nacht.
Stalin is niet met jullie – wees stalinisten!
Gottwald is niet met jullie – wees
gottwaldisten!
Als allen, voor wie hij ademde,
een minuut van hun leven mochten geven,
zou hij honderden jaren leven.
Ach, huil niet, nee, wees stil,
de zware duisternis klaart immers al op.
Ja, dit zouden ze vast en zeker zeggen.
Wees dapper en sterk, onze steden,
onze dorpen en berghutten!
Voor ons ligt een rechte, duidelijke weg.
In het land leeft hij, ridder van de vrede,
die het land tot nu toe niet kende,
en zweren bij de ridder,
zoals hij leeft in ons, zoals wij leven in
hem,
in een ijzeren krans van handen
In het land leeft hij.
Sojvet-volk, we zijn samen in ons verdriet
niemand zal de des te grotere liefde
vernietigen.
Ze brachten ons voor eeuwig bijeen door
hun leven,
ze verenigden ons ook door de dood voor
eeuwig.
dat we de vrede zullen bewaren.
4.2.9
STALIN IN ONS
4.2.8
De pijn heeft ons met een te scherp lemmet
gehakt: kameraad Stalin is gestorven.
Samen met Lenin de grootste der
grootsten,
die de geschiedenis ons gaf.
IN EEN IJZEREN KRANS VAN
HANDEN
Gori slaakte een kreet, Moskou snikte,
93
Hij leidde ons naar onmetelijke omvangen
van menselijke vrede en geluk.
Tevergeefs echter hoopt nu de vijand, dat
hij ons van deze weg zal afleiden.
Boven de dode Stalin zullen verstevigen in
een wal,
die niemand zal veroveren.
Het Stalin-staal, waaruit hij smeedde,
zal ook de hardste slag doorstaan.
Nee, het lot vermag niets tegen ons,
nee, de doodsklokken luiden niet voor de
vrede.
We zullen ons aaneensluiten rondom de
onsterfelijke Stalin:
rond zijn vaderland.
94
4.3.1
LIED OVER STALIN
(1)
Er zijn dingen op de wereld, die in het geheugen gegrift zijn
en nooit zullen verbleken en nooit verloren zullen raken.
Wij zijn zo groot geworden, zoals alle kinderen leven.
Nee. Zoals alle kinderen van de crisis leefden.
We wisten weinig – en toch kenden we zoveel!
Wanneer papa thuis kwam zonder loon,
dan deelde hij met mama altijd
stilzwijgend een piepkleine boterham uit aan ons jongens.
We wisten weinig – we leerden pas,
hoe een knuppel smaakte en wat armoede betekende.
Voor ons hing op de poorten van de fabrieken een opschrift,
dat “de toegang voor werklozen verboden is”.
We wisten weinig – en toch kenden we zoveel!
Weet je het nog? In de krant, die papa ergens gekregen had,
zag je het gezicht van een mens. Het was eenvoudig als de waarheid
en eronder was geschreven: “kameraad Stalin”.
(2)
Hoe vaak we de lettergrepen van zijn naam uitgesproken hebben,
zo vaak hebben we gedroomd over een mooi, nieuw leven.
Weet je het nog? De jaren gingen als gezwollen rivieren
en steeds troebeler, het was nauwelijks voor München.
En wie zou vergeten, hoe destijds de mensen
wapens wilden nemen en Praag zelf verdedigen?
Diegenen, die hen niet kenden, die zeiden: Hij zal wellicht komen…
Diegenen, die hem kenden, wisten: Hij is met ons.
En wie die door de angst stopte met ademen, zou kunnen vergeten
wanneer men in de kranten schreef dat Moskou morgen zou vallen?
Wij droegen in ons hart de loopgraven van zijn stad.
En hoe lachten we die eerste lenteochtenden,
wanneer men in de “nieuwsberichten van het front” schreef over Berlijn!
En hoe hebben we ’s nachts zijn artikels gelezen!
En hoe wisten we dat zijn tanks zouden komen!
Daarom zing ik vandaag een lied over Stalin.
(3)
Bergen worden geboren in stromen van wilde lava
en als stormen donderen ze bij de geboorte.
Wanneer de wereld geboren wordt, smelt de gloeihitte de rotsen
in een gloeiende zee van ertsen, die met vlammen schuimt.
Wanneer de wereld geboren wordt, kolkt het heelal rondom,
met een smidshamer van sterren slaat het op het feest.
In stille kamers echter worden ridders geboren,
moeder weegt hen en streelt hen soms;
boven het kinderbedje buigt ze haar vermoeide gezicht.
95
Zo werd diegene geboren, die voor de mensheid de weg baant
naar de door het communisme beschenen vlaktes.
Zo werd een mens geboren – de schepper van het geluk.
Er waren geen vallende sterren en de mensen rondom sliepen.
Zo werd op een winternacht
in het Georgische dorpje Gori kameraad Stalin geboren.
(4)
Zijn vader was schoenmaker in een fabriek in Tbilisi
en aan tafel was voor hen vaak armoede.
Voor het planken huisje speelden ze met de jongens
honderden kinderspelen. En de jaren gingen snel voorbij.
Ze droegen met zich het eerste schoolboek weg
en de witte school in de schaduw van oude bomen.
Hij is in het seminarie. Rondom brommen dertig jongens
in zichzelf het Onzevader en vreselijk verlangen ze naar huis
Hij is in het seminarie. De popes leren hen
wat de Drie-eenheid en het Heilige Kruis en het Geloof zijn.
’s Avonds zoemen de vliegen in zijn slaapkamer triestig
en opent Stalin in het geheim zijn boekje.
Hij wil de hele waarheid kennen, die de geleerden van de mensheid kenden.
Hij wil mensen helpen. Hij wil, dat ze gelukkig zijn.
Ze vonden zijn boekjes. Ze stuurden hem weg.
En vervolgens ging kameraad Stalin met de arbeiders de heren slaan.
(5)
In Rusland groeiden destijds ridders,
die niemand bedwong. In hen klopte het hart van het volk.
Het jaar negentienhonderd kolkte door een voorteken van stormen
en de arbeider richtte zijn vuist op als straf voor de honderdjarige armoede.
Lenins stem klonk zo, dat het land beefde door zijn woorden.
En rondom Lenin groeiden leninisten op,
de stalen voorhoede van de arbeidersklasse.
En als één van hen groeide kameraad Stalin op.
Hij verstopte zich. Hij had honger. Daaraan dacht hij echter nauwelijks.
Hij was overal daar, waar men de wapens greep.
En altijd bewaakte één van de arbeiders hem op de vergaderingen,
alsof een mens in de strijd zijn hart bewaakte.
En wanneer ze vervolgens in opstand kwamen en tegenover de kanonnen stonden
en een officier dreigde, hees door woede,
wanneer men de eerste mei met schoten uiteenjoeg,
stond Stalin hier tegenover het geschiet als een rots.
(6)
Elke dag, elke nacht speurde de politie
in aangeschoten bendes, de tong uitstekend.
En het volk hield van hem. Vanop de pamfletten van de witte bladzijden
klonk stevig zijn stem. Hij klonk zoals een hart slaat.
In arbeiderskamers bij een verroeste lamp
lazen de kameraden ze. Hier opende hun hele leven
96
zich plotseling als opengereten wonden
en de grijsaards vertelden mythen over hem;
geen panegyrische verzen, een stuk van één of ander epopee,
dat geschreven zal worden door vijfjarenplannen van de berg.
Dit vertelde een arbeider uit Tbilisi over Stalin,
dit vertelde een landbouwer uit het dorp Gori:
“Held der helden, hij is een held uit sprookjes,
wanneer hij gaat, schudt hij met zijn stap Moeder Aarde.
Hij heeft de donder in zijn woorden. Hij is uit bliksem geboren.
Hij heeft een hart als de bergen en een ziel als een rivier.
(7)
Het Russische land dreunde en borrelde en kookte.
Twee schitterende sterren kwamen aanvliegen op het uitspansel.
Er ging zo’n helderheid van hen uit, dat de wolkenlucht roze werd.
Twee bergadelaars, twee lichte ridders
ontmoetten elkaar in de wolken en hun krachten bundelend
vlogen ze omhoog door de heldere hemel naar nieuwe doelen.
Twee zusterlijke rivieren vloeiden elkaar in de armen
en met hun machtige stroom veegden ze obstakels van de weg.
Nee, de twee vallende sterren vielen niet omlaag,
nee, de twee bergadelaars ontmoetten elkaar niet in de vlucht.
Op de partijvergadering maakte de leerling voor het eerst kennis
met zijn leraar, kameraad Stalin met Lenin.
Ze drukten elkaar de hand. Ze praatten een poosje.
Daarna gingen ze uit elkaar en zagen ze elkaar jaren niet.
En ook al was elk in een ander uiteinde van de wereld,
Stalin was met Lenin. En beiden waren ze één.
(8)
Het was nacht in Tbilisi en de sterren schenen niet.
In een kleine kamer bij een verroeste lamp
kwamen de kameraden samen. En precies op dat moment
legde Stalin hen uit, wat de heren tot oorlog dreef.
De nacht was zodanig, dat de sterren uit de hemel vielen.
Slechts in één huis bleven de mensen nog wakker.
En naar dat huis slopen door het donker twee vreemde schaduwen
en gingen stilletjes rond de muren.
Ze bonsden op de poort tot iedereen de klappen hoorde.
De kameraden zwegen. Ook de sterksten werden bleek.
Alleen Stalin rookte verder en trilde zelfs niet,
wanneer ze hem in boeien langs de trappen naar beneden leidden.
Hij ging met zijn rustige stap. Hij ging met opgeheven hoofd,
toen ze hem van het verhoor naar de kerker leidden.
Geen gevangene: een leraar. Van de cellen maakte hij seminaries
en hij transformeerde de mensen zoals een smid gloeiend staal.
(9)
Het uitgestrekte Siberische land is hard voor een mens.
Ver in het noorden, bij de poolkring
97
leefde Stalin – een banneling. De vorst benauwde de mensen het hart.
Ver naar het noorden gingen de brieven van de kameraden
over felle stakingen daar thuis, in Rusland, in de verte.
Het Siberische land is boosaardig en eist harde mensen.
De wind verscheurde de kale vlakte. De sneeuw vloog als een gesel.
Stalin ging door de sneeuwstorm en viel op een sneeuwhoop.
De Siberische orkaan gooit een mens op de grond
en de mens verdedigt zich – en vervolgens verliest hij zijn krachten.
Stalin ging door de sneeuwstorm. Zijn adem bevroor in ijspegels.
De storm was sterker. En daarom bereikte hij het doel.
Het Siberische land is boosaardig. En het smeedt sterke mensen.
En wie vroeger sterk was, zal hier versterken als een rots.
Ver in Rusland rijpte de revolutie,
in Siberië rijpte voor haar de kracht van Stalin.
(10)
Als begerige teven knokten de edele bankiers
en fijngevoelige diplomaten om de wereld.
Voor hun tere buik, voor hun kale vet
tuimelde Ivan onder de granaten in de Poolse modder.
Hij was het eerste jaar op het (slag)veld en begreep niet waarom hij oorlog voerde
met mensen die een ander kenteken op hun pet hadden.
Hij was het tweede jaar op het (slag)veld en onder de kogels danste hij
en dacht: precies nu maaien ze bij ons in het dorp.
Hij had een buks in zijn hand en verlangde naar zijn zeis.
Granaten sloegen met een salvo in zijn bescheiden dromen.
Hij was het derde jaar op het (slag)veld. Daar brak er iets.
Hij was drie jaar op het (slag)veld. Drie jaar dronken ze zijn bloed.
Drie jaar vochten de arbeiders met elkaar voor de heren.
Van thuis schreven ze: honger. En de steden stierven van armoede.
Toen kwam Ivan het te weten. En het hele front donderde:
“Alle macht aan de sovjets! en oorlog aan de oorlog van de heren!”
(11)
Diep in de geschiedenis, die was en die zal zijn,
werd die grijze dag gegrift. De regen vloog door Petrograd
en kletste tegen de vlaggen, tegen de rode stof van de leuzen:
“Alle macht aan de sovjets! en oorlog aan de oorlog van de heren!”
In de fabrieken deelde men van ’s ochtends vroeg buksen uit.
De arbeider stond bij de machine. En het wapen nestelde zich tegen hem.
De sirenes riepen. Zoals bloed naar het hart stroomt,
zo vloog de ster van mensenrivieren naar Smolny.
Tot bij ons hoorden we hoe ze het Winterpaleis met een aanval innamen.
Door een schot uit de Aurora beefden de ramen bij ons.
En in de Praagse fabrieken klonken twee namen: Lenin – Stalin
voor de arbeiders als voorspel op de beslissende strijd.
Ook bij ons in de steden stierven mensen van honger.
Ook de onzen bloedden aan de fronten voor de heren.
Voor ons, voor ons land en voor heel ons leven
spraken de decreten van de sovjet-democratie.
98
(12)
Het jonge Sovjet-land beefde onder de schoten
en de bendes van Denikin scheurden haar aan stukken.
Stalin was overal daar, waar de oorlog het hevigst woedde.
Toen trokken de witten naar Tsarytsin,
de sovjets wurgen in een angstaanjagende strop van honger.
Hun divisies stonden al onder de stad zelf,
de arbeidersdivisies, over dewelke Stalin het bevel voer,
beschermden echter de stad, hun Sovjet-regering.
Naar zijn wagon gingen commissarissen,
wanneer ze geen krachten meer hadden. Hier deelde hij bijvoorbeeld
met iedereen van hen een glimlach op zijn vermoeide gezicht,
een snuifje slechte tabak en een dagelijkse boterham.
Toen ging het om alles. Om het lot van de revolutie.
Met een ijzeren vuist beschermde Stalin haar.
De bourgeois joegen tevergeefs de troepen op tegen haar:
arbeiders van alle landen verdedigden haar met hun hart.
(13)
De gevechten eindigden en de wonden heelden.
Doorheen Rusland donderde het door de zware snik van de arbeiders.
IJskoud omsloot een hand het hart van het land.
Lenin was niet meer. De woorden klonken door de stilte
tot die pijn, die gaapt als een wond.
Dan legde Stalin een eed af boven de doodskist van Lenin:
“Lenin beval ons toen hij heenging
het land van de sovjets te beschermen, het nieuwe vaderland van de hele mensheid,
het vaderland van de mensheid zonder heren, het vaderland van de mensheid zonder slaven.
Kameraad Lenin beval ons, toen hij afscheid nam van ons,
als een pupil in het oog
de eenheid, zuiverheid en kracht van ons land te beschermen.
Kameraad Lenin, dat zweren we jou.”
Lenins oproepen veegden met een eeltige hand
het land de tranen af. Als een vuurtoren brandde op hem42
de heldere vlam van de leuzen van Lenin voor de mensheid.
(14)
Het achtentwintigste jaar. Het land stond op, krakend op zijn botten.
Als vlag beschouwde het de resoluties van de partij
en het droomde in staal en beton en bruggen.
Tot ’s nachts kopieerden typistes plannen.
En de steden groeiden zo, zoals gras uit de lente groeit.
Dan vestigde een lid van de Komsomol zich in de steppe,
Voor de ochtend in de ijskoude nacht stond hij dagelijks op,
42
het land
99
met verkleumde handen monteerde hij tijdens de sneeuwstorm;
hij had rode ogen door de kou en door niet uit te slapen
– dan las hij Stalin, wanneer allen al lang sliepen
en in het geheim streelde hij de aarde, waar morgen een gigant zou zijn.
Mannen met baarden vochten met het alfabet.
Grijsaards lieten tranen boven een eenvoudige medaille
en heimelijk droogden ze hun beschaamde tranen af.
En ’s nachts vroeg Stalin uit Moskou via de telefoon:
“Hoe staat het met de bouw, kameraden?” “En met de mensen bij jullie – groeien ze?”
(15)
De jaren gingen verder. Beter gezegd, ze vlogen als een stormwind,
fonkelend als gietijzer en rammelend als treinen.
Het vermagerde paardje struikelde voor de ploeg
en de landbouwer had honger en zwoegde voor de koelakken.
Hier besliste de partij: de armoede uit het dorp verjagen,
de landbouwers op een stalen paard zetten,
met de tractor de koelak als klasse vernietigen.
En de arbeider leerde de landbouwer een nieuw leven leven.
Voor het eerst bestuurde hij de ploeg, door de inspanning het hoofd fronsend;
het zweet plakte de kraag van zijn kiel aan zijn keel.
Als een leeuwerik vlogen uit zijn ploegvoren boven het veld
honderden nieuwe gedachten op, tot ze de rook van de vergaderingen deden opwaaien.
Hier vroegen de mensen: wat is die wedijver?
Ze vroegen het geestdriftig als kindjes aan een leraar.
Vervolgens kon hij ’s avonds in zijn bed met vermoeidheid in zijn hele lichaam
lang niet slapen: hij droomde al wakend over Stalin.
(16)
De Sovjet-Unie ging vooruit. Ze ging, jaren vooruitlopend
en het leven vertakte zich in haar43 met elk jaarplan.
Ik heb mijn land dat tot het geluk rijpt hier graag,
waarom zou ik echter verloochenen wie er destijds heer was?
De spinnen omsponnen hun machines met draden
en mensen zonder werk zwierven over straat.
Er waren er ook zulke, die van de honger omvielen.
De grijpers van de crisis wurgden mijn land.
De duimen van de fabrikanten drukten het de keel,
de sabels van de politie bedekten het hoofd met bloed.
En op vergaderingen klonk een stem en liep als een storm over
“De Sovjet-mens leeft in het land van de zon
- en hoe leven wij? Wij leven vreselijk, donker.
Oktober leerde ons: het is nodig de heren te verjagen.”
Die stem klonk al als een klok. Een vastberaden stem:
“Omhoog, bannelingen van dit land…”
(17)
Zo hardnekkig droomden wij over die wereld,
43
De Sovjet-Unie.
100
waar de mensen beter leven, waar ze blijer leven…
Het land van de sovjets ging met mijlen van witte huizen,
ging in zondagse kleren en ook in een trotse reidans van werk.
Als een vijandig fort namen de arbeidersjongens
met een aanval de wetenschap in, gewend aan discipline.
In plaats van houwelen, geërfd van de voorouders,
verbrijzelde men met een luchtdrukhamer de wankele, luie normen.
Hals over kop groeiden honderden Stachanovs,
tot het hele leven op de zomer leek.
En het land hoorde, hoe in de donder van gloeiende metalen
en ook in de rustige glans van de bloemen van Mitsjoerin
de leden van Komsomol jubelende liederen zongen.
Zo rijpten de mensen voor nieuwe overwinningen
en iedereen zei de woorden van Stalin:
“We leven beter, we leven blijer.”
(18)
De Sovjet-Unie ging vooruit. En baande de weg voor de mensheid
naar de zonnige eeuwen van de toekomstige geschiedenis.
De wereld rolde in krampen. En baarde een bende vijanden.
De bourgeois troostten zich met wapens en vet,
de waakhonden van hun etterende regering,
de Hitlers, Goebelssen en dronken SS’ers.
Hoe is het dan mogelijk de menigtes op straat te vergeten,
wanneer ze de fascisten mijn vaderland als een vet bot
om op te kluiven toewierpen, in ruil voor München?
Zal iemand dan de angst bij de radio vergeten?
Kan men dan vergeten, hoe moeilijk de woorden waren,
hoe leeg de vermoeide handen waren?
We zouden zelf gevochten hebben.
Ze gaven ons geen wapens. Een vreselijke nacht viel op ons.
Slechts één hoop verwelkte nooit voor ons,
slechts één ster: kameraad Stalin is met ons.
(19)
En denk nog terug aan het eenenveertigste (jaar).
Naar Moskou gingen bemodderde schoenen door het leven
en de brandhaard van de steden werd zwart als menselijk bloed.
Het Rode Leger ging naar het binnenste van zijn land
en voor de mensen was het zo, alsof men stukken uit hen rukte,
voor elk stadje dat nog geëvacueerd werd.
Een jaar geleden bouwden ze precies hier een theater;
en morgen – morgen zal er hier waarschijnlijk een galg zijn.
Op herfstige open plekken in het bos vochten partizanen.
De Sovjet-mensen kwamen in opstand tegen de vreselijke gevechten.
Toen ging het om het leven. En iedereen stond met een wapen/werd een wapen.
Hier in de ergste veldslagen was Stalin bij iedereen,
hier voelde iedereen de muren van het Kremlin achter zich.
En wij? Wij stonden elke nacht bij de radio,
101
we beefden voor Moskou. We jubelden met haar44. En we wisten
dat onder haar ook ons leven beslist zou worden.
(20)
Er is een stad aan de Wolga. Vroeger heette ze Tsaritsyn.
Oktober45 veranderde haar in een witte fabriek in parken.
Een Stalin-stad. En daar groeide
een generatie op, trots op de Stalin-tijd.
En precies hier, onder de stad van Stalin,
botste de dood met het leven, de oude wereld en de nieuwe wereld,
in een beslissende strijd voor een helder tijdperk dat zou komen.
Hier precies vochten mensen met vijanden voor het leven.
Jullie, nachten van Stalingrad, doorschoten door kanonnen,
maakten in de handen de wapens voor jullie soldaten warm
en jullie gewonden wilden in de loopgraven blijven;
Jullie, nachten, voor wie Stalin zich tot een kaart neerboog,
wanneer hij in de eerste schetsen een beslissende slag tekende,
wanneer de armen van de legers zich verbonden bij een omsingeling!
Het was februari. De adem van de lente greep ons en brandde
door de duizeligheid van de vrijheid, die jullie tanks brachten.
(21)
Het rode leger ging en langs zijn wegen
leerde men na jaren opnieuw vrij ademen.
Het ging dichter en dichter, zijn reis omzomend met steden,
die voor hem46 opbloeiden zoals meisjes om muziek.
Het was al zo dicht, dat het hele oosten rood werd.
De kastanjes geurden, omgehakt in een rijbaan.
We omarmden elk patroon driemaal.
Kameraden, help! Kom Praag te hulp!
De Duitse tanks gingen weg. Een einde aan alles dus.
Met nutteloze geweren vielen de doden op aarde;
Het fascisme moordde hier voor de laatste keer voor (zijn eigen) dood.
Kameraden, help! Kom Praag te hulp!
En ze kwamen. Ze kwamen aangevlogen. Vermagerd, niet uitgeslapen.
Zo zoet geurde ons de olie van hun tanks!
Wat een kussen, wat een tranen, wat een bloemen in het lentebriesje!
“We zijn gekomen, kameraden. Zo beval kameraad Stalin.”
(22)
De tijd die we beleven wordt gemeten per seconde
en elk jaar schuimt met nieuwe haast.
En wanneer je wakker wordt door grijze bladzijden,
blijf je boven Rudé právo47 stilstaan in gedroom.
Opnieuw zie je de arbeiders ’s avonds naar de avondploeg gaan;
het was het eerste jaar na de eerste partijvergadering.
44
Moskou
De Oktoberrevolutie
46
Het leger.
47
“Het rode recht”, de officiële krant van de Tsjechoslovaakse communistische partij.
45
102
Opnieuw zie je de gezichten van vrouwen en hoor je bedreiging van de honger,
die zich met stof voortjoeg over de ruwe velden.
En van de miljoenen korrels uit de Sovjet-Unie
verstop je opnieuw een korreltje ter herinnering.
Opnieuw dans je op het plein in de februarikoude
en zoals allen weet je dat het leven zich opent.
Opnieuw zal de freesbank in je handen opleven;
zijn metaal siddert als iemands zachte handen.
Opnieuw ben je (thuis)gekomen van op de vergadering: je leest de geschriften van Stalin
en denkt aan het geluk, waarin jouw kinderen zullen opgroeien.
(23)
Je denkt na over Rudé právo in gemijmer
en voor je vliegen opnieuw stukken geschiedenis:
“…De Sovjet-mens verandert het gezicht van zijn land,
de Sovjet-mens leeft in het land van de zon…”
Hoe hebben we over heen gedroomd! En welk roemrijk lied
sloeg de stap van de stalinistische vijfjarenplannen ons in het hart!
En je denkt ook nog vaak aan hoe in het oosten
de Praagse mei daagde door de sterren van hun tanken.
En de jaren van onze dromen, in werkelijk veranderd,
zie je nu groeien en opborrelen in ons land.
De zomernacht is stil, met sterren versierd.
Je denkt na over Rudé právo in gemijmer.
Hoe ik destijds jaren geleden in het gezicht van Stalin
een oneindige tijdperk lees, dat voor de mensen rijpt
ook in mijn land, dat nu werkelijk het mijne is,
dat we vandaag scheppen en waarin we beheerders zijn.
(24)
Het zal deze nacht zijn, misschien pas bij dageraad,
de stad zal pas slapen, in een stille droom gewiegd.
Het al te benauwde geluk zal je opeens wekken.
Je zal voor je zien, hoe morgenochtend de arbeiders
naar hun werk gaan, dromend over nieuwe normen,
hoe een gensterstroom van metalen uit de oven zal lopen,
hoe een ploeg achter de tractor in het veld zal wegzakken
en de geurende, zwarte aarde zal omdraaien.
Ik hou van dit land, dat van ’s ochtends opstaat voor het werk
en pas laat na de schemering gaat slapen.
Ik hou van zijn plannen en ongeduldige wensen,
de koelte van zijn stromen en het gestamp van zijn treinen,
de rook van zijn fabrieken en zijn warme aarde
en van de harde eeltknobbels op de handen van de stootarbeiders
en daarom zing ik een lied over Stalin.
(25)
En daarom de liefde, liefde voor Stalin
voor het nieuwe werelddeel, dat de vlag van de toekomst draagt,
voor de perspectieven van nieuwe generaties,
103
waarin de mens rijpend boven de sterren zich zal verheffen.
En daarom de liefde, liefde voor de schepper
van dit land, waarnaar vandaag de ogen van de wereld kijken.
En daarom de liefde, liefde voor de bevelhebber,
die ermee48 de toekomstige jaren van de mensheid gered heeft.
En daarom de liefde, liefde voor de leraar.
Voor blijdschap de liefde, die49 de mensen scheppen.
Voor vrijheid de liefde, voor ons hele leven.
Voor een vlam de liefde, die50 in ons hart zal branden.
Voor onze toekomst de purperen bloei,
die de overwinning van vandaag tot de doelen van morgen jaagt.
Voor alle voor het geluk geboren kinderen.
Voor mijn land de liefde voor Stalin.
4.3.2
STALIN
EERSTE ZANG
In het land, waar het tijdens alle vier de jaargetijden
sneeuwt en tegelijk de rozen bloeien,
leefde een mens als de met zweren bezaaide Job
een leven een man onwaardig.
Hij leefde zuinigjes in Minsk, in Kiëv,
hij leefde zuinigjes in Moskou, in Gori,
waar de Kaukasus, als Christus op het hout vastgespijkerd,
in krampen zijn beenderen uitspreidde – de bergen.
Europa, aangedrukt bij Azië
liep zelfs geen lichte vorst over de rug,
toen men aan het gebraden Georgië aan het braadspit
met tangen haar moedertaal uit de keel onttrok.
Aan Georgië onttrok de Russisch tsaar het,
aan de Tsjechen de Oostenrijkse keizer,
aan Slovakije Pressburg51 en Temesvar52
aan alle Slaven een oude bekende rattenvanger.
48
de liefde
blijdschap
50
een vlam
51
Bratislava
52
Timişoara
49
104
Boven hen allen, boven de tronen
zich verheffend als de tiara van alle tiara’s,
veranderde de god van de dollar, het pond en de kroon
met zijn keu het heelal in een biljart.
Boven de in slaap verzonken mensheid
vergoot een gevoelige humanist
roze tranen van kamille:
bovendien was hij koud als een gipsen buste van Kant.
Wat wou deze verlichte geest?
Hij wou kristalzuiver zijn
als een raam voor de aankomst van vliegen,
als een zieltje boven het tafeltje van een spiritist.
Terwijl de dollar in een strijd om rubber
met zijn vingers de keel van de zelfmoordenaar dichtdrukte,
krijste de kritiek van de zuivere verstand
als Baba Jaga.
De peuken in de asbak
groeiden als aandelen, groeiden als de menselijke armoede,
zolang de wereld enkel bestond uit goede arbeiders
zolang niemand hen zei, dat ze een klasse zijn.
De ene wereld stierf onder een kuip
en de andere op een beschimmelde korst.
Een patient getroffen door koorts
droomt net zo goed van een banaan als van een knolamaniet.
Ook een bedelaar doet soms zaken,
ook al betaalt hij er geen belastingen voor.
Soms is het nodig in het water te springen,
ook al verdedigt de woedende zelfmoordenaar zich verwoed.
De wijzers van de klok draaien niet terug,
wat rest dus Hercules
dan de wereld uit het troebele water te trekken,
uit dat water, waarin iedereen vist.
In het land, waar het tijdens alle vier de jaargetijden
sneeuwt en tegelijk de Gelderse roos bloeit,
leefde een mens zuinigjes als de met zweren bezaaide Job
tot de tijd van Lenin, tot de tijd van Stalin…
105
TWEEDE ZANG
Drie dagen voor kerstavond
in het negenenzeventigste jaar,
in het jaar, in dat jaar, waarin
de halve wereld nog in de riool sliep,
in het jaar, wanneer de dames in hun bontjasje,
die Manet tekende en die je verlokken,
zo mooi waren, kreeg de wereld
een kind als kerstcadeau van het lot.
In Gori in een klein kamertje,
waar amper een tweede bed in kan,
leefde hij van thee en bij een kaars
en bezocht hij met zijn moeder de Russische kerk.
Vader kwam laat thuis van de fabriek,
waar het rook naar leer natgemaakt in loog
als zomerse grootstedelijke vishandels.
Zelf, uitgeput, had hij enkel één groot verlangen,
dat tenminste zijn eigen zoon beter zou leven,
dan zijn vader leeft.
De zoon van Vissarion en Jekaterina
werd dus naar Tiflis53 gedaan voor studie.
De pope, fabrikant en kruidenier,
grote pijlers van de orthodoxie,
hadden hun knoet en seminarie,
waarin ze de hoofden van jonge mensen vormden.
De arbeiders gingen naar Baku
naar de oliebronnen, miraculeus als een legende,
of naar de tabaksplantage
en naar de wijngaarden van Transkaukasië.
De burgerlijke juffrouwen zongen
bij het dansen het op zijn Frans zoete Carmen,
terwijl de Azeri’s,
terwijl de Georgiër, de Rus en de Armeniër
nationaliteitsvraagstukken oplosten
in de geheime groep Mesame-dasi,
onder een zwaard, dat aan een haartje hing,
boven de zee met onderspoelde dijk.
53
Tbilisi
106
Honderden, honderdduizenden bannelingen
gingen naar Siberië en Sachalin,
en in de kring van internaatskinderen
werd Stalin uit de onenigheid van de wereld geboren.
DERDE ZANG
Geïsoleerd van zijn vrienden door een banvloek,
wordt de zoon van Georgië niet vernederd,
wanneer hij, wiskundige-waarnemer,
een vurige positie inneemt in de sterrenwacht van Tiflis.
De wereld zal verderdraaien
met de sterren, waarvan er hele karavanen zijn.
Twee astronomische kijkgaatjes: Marx’ Kapitaal
en het Manifest van de communistische partij.
De grootste telescoop,
die straalt als de innige blik van een vrouw,
wanneer die de blik van een man ontmoet,
is de telescoop-vuurtoren Lenin.
Het is geen geheim meer in de ogen van de sterren…
En hoe is het mogelijk onversterkt te blijven,
wanneer je je eerste revolutionaire doop ontvangen hebt
van de arbeiders van Tiflis uit de spoorwegwerkplaatsen!
Van de evenaar tot over de ijsschotsen,
van Greenwich tot Greenwich
zal de hele wereld opvlammen door de Vonk,
deze wereld, die lijkt op een voetbal.
En de Vonk in een stalen fakkel
zal als de ster van Bethlehem de ramen van de verten openen.
Er zullen geen honger, pest, overstromingen meer zijn,
er zullen geen honger, pest, oorlogen meer zijn!
Een reis door het donker en stenen,
dat is de enige weg van de fakkeldrager,
een reis naar grote vereeuwiging
van de mens in een overwinningsstandbeeld.
Een steile reis uit Tiflis
van de eerste meidemonstratie
een reis van gecodeerde brieven
en slapeloze nachten zonder matras.
107
Een reis door huizen
zonder ramen, zonder brood, zonder koeken,
een reis van illegaliteit,
een reis van controles en arrestatiebevelen.
Een reis van onwettige drukkerijen,
geïmproviseerd in een keldergat.
En reis met een geheime ingang uit de fabrieken
een reis naar Siberië.
Een reis, die niets zal tegenhouden,
een reis met een pistool in de hand,
een lange reis van gevangenis naar gevangenis,
een reis van gevelde revolutie.
Een reis in weerwil van alles,
wanneer je met de ene hand de heren verbrijzelt
en met de andere de liquidators,
een reis naar de overwinning van de bolsjewistische partij.
VIERDE ZANG
In de jaren toen zwermen wolken en vliegen
zich op het brein van keizers en koningen stortten,
werd een banneling versleept naar de poolcirkel
uit de concertzaal van Petrograd.
De tsaar, keizer, koning en de diplomatie
met een troep graven, Rothschilds en ?
en de sociaal-democratie
stortten de hele mensheid in een catastrofe.
De legers stemmen op de Neva,
tot ze door de tsaristische boot schokt.
Er leven twee mannen, de ene in Genève
en de andere ergens diep onder de poolster.
Ook al stierf de keizer, ook al is de tsaar onttroond,
dat dimde de kanonnade niet.
De lijfeigene kreeg een danaïsch geschenk:
de roofzuchtige Provisorische regering.
Terwijl de weg met de wig oprukt,
sloeg er een ster uit boven de vuurtoren,
toen in april in het Finlandstation
de grote leraar de grote leerling omhelsde,
108
de leerling die studeerde bij de meester
en weet dat de vijand opnieuw van zich zal laten horen,
ook al verijdelde de arbeidersknapzak
de putsch van generaal Kornilov.
De baarden van de valse profeten
sidderden onprofetisch,
toen het bevel tot aanval weerklonk:
Zinovjev, Kamenev, Boecharin, Trotski!
Wie één keer verraad pleegde, zal opnieuw verraad plegen.
Huichelachtig, op een puur Zwarte Honderden-achtige manier.
Verraders van verraders, de tijd zal komen
en jullie zullen ook achter Kerenski naar de duivel gaan!
Ook al viel hij aan, ondanks, ondanks de val,
de val, ook al was hij beschermd door deze deserteurs.
Zeven november van de overwinning
zal voor altijd de eerste dag van een nieuw era blijven.
November van de overwinning sloeg een mes
uit de onzuivere handen van de mensjewistische klieken
en de geharde stalen man
helpt de Sovjet-republieken te bouwen.
Als een vuurtoren staat hij op wacht,
met de ploeger ploegt hij, hij maait en oogst met de maaiers,
hij vecht met de sabotage,
hij vecht tegen de interventie.
Tsaritsyn, Minsk, de strijd om Perm,
Joedenitsj, de veldtocht van Denikin,
de aanval van Wrangel! Hij roept op tot alarm
en de overwinning valt toe aan de interventen, uit de wig.
Terwijl Trotski “de schroef vastdraait”
en de massa’s op galeien jaagt,
terwijl hij dieper en dieper zakt
zonder idee, waarheen het gaat,
terwijl deze schorskever
verraadt, vernielt, ontwricht,
wordt Lenins Sovjet-Unie geboren,
een unie van volkeren, die de mensenrechten verdedigt.
Terwijl de ploeger inspant
en de houthakker bergen houtblokken glad maakt,
klinkt Stalins eed
bij Lenins katafalk.
109
We zweren jou, Lenin,
jij, wiens onsterfelijke geest ons beschermt,
dat we zullen vervullen, dat we zullen vervullen
ook dit gebod van jou!
VIJFDE ZANG
In die strijd, die gevoerd wordt sinds eeuwen,
waarin de mens zichzelf door werk voortbracht,
in die strijd van machines tegen de mens
bevrijdden de mens en de machine zich plotseling.
En de mens, nu met duizend handen,
nadat hij met zijn boeien de lijfeigen gebaren weggegooid had,
zoals acteurs pruiken weggooien,
vrij, begon grootsteden te bouwen.
Zonder kaarten en stuurmannen
zou het hele werk vrolijk nutteloos zijn.
Zonder revolutionaire arbeiders
zou het heelal niet ophouden een werkkamer te zijn.
Die gigant van gemeenschappelijk werk werkte hard
en oogstte graag en de oogst was van hem,
ondanks het verzamelde front van vijanden
van Chamberlain tot Trotski.
Zij verspreidden leugens en ongeloof
maar verspreidden het tevergeefs.
Van het jachtgebied van Kuznetsk
tot de waterkrachtcentrale van de Dnjepr,
van Turkestan tot Siberië,
van de Oeral tot de bevaarbare Russische rivieren
veroverden tractorbestuurders en mijnwerkers
met een machine het land voor de mens.
En rivieren vol sluizen
voerden uit de streken, waar wijn geboren wordt,
langs paleizen en theaters
schitterende optochten van stoomboten.
Vrienden moesten niet bang zijn van elkaar,
tenzij hij voor de hele mensheid een vijand zou zijn.
Veranderend met de orde, veranderde de mens de orde
in een orde, die mensen maakt van menselijke roofdieren…
110
Uit tractors en uit standen
klonken liederen van de onbekende Kmoch,
de nieuwe grondwet bezingend
zoals meisjes een jongen bezingen.
En het werk in de mijnen, het werk in de slachthuizen,
in de sneeuw, in de zon, in februari, in mei, in maart
veranderde, zoals in Russische sprookjes
een betoverde kikker in een prinses verandert.
De mens communiceerde in zijn strijd met de natuur
in een nieuwe taal met de kolf
en de duif boven het water
sprak opnieuw met een menselijke stem.
Wie zou het te binnen schieten
dat de prachtige, jubelende manschappen,
die de industrie opbouwden
en landbouwcoöperaties stichtten,
op een dag zich zullen groeperen,
op een dag zullen botsen in slagorde,
dat in plaats van het arbeidersgereedschap
waarmee ze republieken bouwden
een mitrailleur in de handen zullen vastpakken
en de bruggen van de eigen sporen zullen vernietigen,
dat de vijandige wereld hen zal dwingen
zich te bewapenen en te sterven
voor het heilige recht op werk,
voor kameraadschap en menselijke harmonie,
voor een juiste maatschappij,
voor het communisme, voor de vrijheid.
Ach, wie zou het te binnen schieten,
geen loods te zijn
- wiens kristallen spiegel
ziet tot op de bodem als bergwater,
die ziet als een microscoop
zoals sterrenkijkers,
wat hij wil, waar hij heen gaat en waar de wereld terechtkomt,
die het ziet met de nauwkeurigheid van de wetenschap,
die goed weet, wanneer het het stilst is
dat hoogstwaarschijnlijk stormen even zullen donderen,
die arts, wiens instrumenten
altijd voorbereid op een operatie zijn.
111
ZESDE ZANG
Voor het bloederige geld van de Thyssens
en het wereldkapitaal
was hij grootgebracht in Berchtesgaden,
waren ze hem een kasteel en een hemelhoge rots gaven,
de bloederigste weerwolf,
half hyena, half jakhals.
De wereld veranderde in een choleratrein
en de mens was teleurgesteld in de mens.
Wat bewoog er in de wereldburgers,
die naar de beurs in Parijs gingen,
wanneer in het heilige Hradčany
hakenkruisen schandelijk wapperden!
Wat dacht meneer Chamberlain,
wanneer hij tot een ultimatum besloot,
en vervolgens tien geallieerde staten
ten plundering van het fascisme liet vallen!
Wat ging er om in het hoofd van Churchill
en van de rechtse heersers van Amerika,
die de Caudillo ondersteunen
en de SS-troepen van Hitler!
Wat ging er om in de gedachten van de paus
boven de boeketten van de Vaticaanse fresco’s,
beschimmeld als edelweiss
en boven de stenen van Mozes’ tafels!
De klauwen van Görings luchteskaders
wierpen collectief verderf op de wereld
in die ontoerekenbare samenzwering
van raven tegen de Sovjet-Unie
De wereld, zie, mijnheer Göring
speelde als een zigeuner op één enkele snaar:
Hij54 wou Rusland met u in de ring krijgen
en rustig op de tribune gaan zitten.
Monster van het noordelijke meer,
u wist precies, mijnheer Hess,
waarom u Hitler verlaat,
toen u de Teutoonse wouden overvloeg!
54
De wereld.
112
Het land van Stalin vernietigen?
Wanneer dat niet ging in vredestijd?
De moderne Russische bylina
heeft buiten haar houten ridders
betrouwbare bondgenoten
overal, ook in de vijandelijke gelederen:
die anonieme patriotten
van het wereldleger van werkers!
En alle anderen
bleven allen op papier bondgenoten.
Verdeel en word rijk!
En leen geen scheermes van een barbier!
Rusland afsnijden met knopen
en hun rekeningen vermenigvuldigen
dat was de zin van hun tactiek,
dat was hun tweede front…
Tot de toekomstige mensheid
dappere zangen zal schrijven van al degenen die
besloten te volharden
zullen ze beschaamd zijn en het niet geloven!
Tot ze55 voor eeuwig in vrede zal leven
in deze vrede, die ze56 voor haar beveiligd heeft,
de Sovjet-Unie en haar volk,
tot ze haar heroïsme uit films zal kennen,
tot ze haar heroïsme uit boeken zal kennen,
tot ze zal weten, wat de Slaaf voor de hele mensheid was,
tot ze opnieuw enkel de sneeuw zal bezingen,
aangezien de strijd gestreden zal zijn,
tot alle vijandigheid zal ophouden
dan zullen onze in de zon geboren kinderen
U zegenen, Stalin,
en ons allen een beetje benijden,
dat we U van dichtbij mochten kennen,
dat we vroeg geboren zijn,
dat wij, onbeduidenden,
op U en op Uw eer gedichten mochten schrijven.
55
56
De mensheid.
De Sovjet-Unie
113
ZEVENDE ZANG
In het land van de vier jaargetijden,
in het land, waar morgen als gisteren betekent,
leefde een mens als de met zweren bezaaide Job.
Die mens stond op uit de doden zoals Lazarus
en de dochter van Jaïrus.
En zijn handen, ooit vol wonden,
genazen en geurden naar muskus
en van een lijfeigene werd hij een heer,
die alleen over zichzelf heerste door werk en socialisme.
De hemel is zijn icoon niet meer
en het leven stopte een hel van mensen te zijn voor hem.
Vroeger een lijfeigene, nu schepper van de wet,
naar de wet, die hij voor zich nam, schikt hij zich.
De man, over wie de mensheid cantates zingt
omdat hij hen door de woestijn leidde, leeft
ondanks Hitler en ondanks aanslagen,
ondanks uw vloek, vader Pius!
De mensenvriend, leider, tamada,
is geleefd en gerespecteerd door allen.
Met hem in de voorhoede redde
het Rode Leger ook mijn vaderland.
Ach, wees levend en wees gezond,
U, wie de mensenstammen dankbaar zijn voor alles,
wetgever van de mensenrechten,
waarvan nu ook mijn geboorteland geniet.
Ach, wees gezond en levend,
zolang de mensheid in gevaar zal zijn,
opdat u zoals vroeger de kinderen
bij geboortekrampen zou kunnen redden.
Ach, wees gezond en leef, leef verder,
opdat u met uw eigen ogen zou zien,
dat de wereld gered is en dat ze
een Sovjet-ster werd in deze kosmische maalstroom.
Leef vervolgens nog een volgend jaar,
ach, leef, leef zoveel jaren,
als dit gedicht strofes heeft,
als er traantjes zijn in elk meisjesoog.
En als de duivel zou verlangen
de wereld in een catastrofe te storten,
zou ik dit gedicht verlengen
114
met verdere nieuwe, nieuwe verdere strofes.
Een meisje zou beginnen huilen
met tranen zo groot als een dukaat
en bij ons in Bohemen aan de Elbe
zou de koekoek beginnen zingen
Leef zo lang, tot het menselijke schepsel
niet meer volledig van het leven zal genieten
Leef als de Elbroes van hemelhoge bergen
in de wereld van uw standbeelden en fabrieken-moskeeën
Tot u bij de rivier gaat zitten,
bij de rivier Styx, zal hij u in dankbaarheid uit de weg gaan.
U zult voor altijd leven,
U zult eeuwig leven!
In het Sovjet-land van palmen, anemonen,
in dat land boven alle dierbaren
heeft de arbeider recht op slaap
na een volbracht deel.
In het land van vier jaargetijden
tijdens één en hetzelfde maankwartier,
in dat land, dat Lenins graf gewijd heeft,
in dat land van leven is geen en zal geen dood zijn,
in dat land is geen, zal geen, is geen,
zal geen, zal geen, is geen en zal geen dood zijn!
115
Die half gesloten ogen zijn van de soort
van zij die weten –
en de dageraad van de aarde schijnt door
het rooster van wimpers,
die ogen zien de strijd en kijken hem
tegemoet.
Stalin glimlacht en zijn glimlach groeit in
ons.
4.4.1
LIEDJE VAN HET NIEUWE GELUK
In wat voor een zon rijpen onze jaren,
dat het hart plotseling als een zwaluw
vliegt,
dat het einde van de wereld zich terugtrekt
ver achter de sterren
en de verweesde, gewezen orde in ruïnes
valt?
Die glimlach van zekerheid, van Lenin,
van de arbeidersklassen
jaagt de bourgeois vorst en gloed in de
aders,
een glimlach, die opbloeide uit de bittere
velden van de armoede,
hijs ik vandaag als vlag aan de
vlaggenstok.
In wat voor een zon?
Boven de bedden van onze kinderen straalt
zo wijs het Zonnetje Stalin…
In wat voor een zon rijpen onze daden,
dat door hen ijs als stro vuur vangt,
dat in een steen verandert wie tot dan toe
van klei was,
en dat het leven zoet wordt als de geur van
frambozen…
4.4.3
AFBEELDING
In wat voor een zon?
Wijs schijnt op onze liefdes en woedes het
Zonnetje Stalin.
Het is moeilijk te bekennen in een zin,
wat ieder in zijn vaderland voelt…
Van de afbeelding, waarvan we Jou kennen
beviel er één mij het meest.
Een Stalin-glimlach op het gezicht,
boven het stadion sta je in het wit…
Rondom gaan zij, die
blijdschap en liefde scheppen bij hun werk.
4.4.2
STALINS GLIMLACH
Op de hoofdmuur hangt het portret van een
man,
je kijkt naar hem en je weet: iedereen kent
hem.
Hij heeft pekachtige haren, jongensachtige
fijne trekken
en in zijn ogen flikkert een vuurtje.
Die mooie mensen groeten Jou,
boven Moskou brandt de zon…
Dat, wat een papa voor zijn kinderen is,
is kameraad Stalin voor hen.
4.4.4
En wanneer je twijfelt draai je je om naar
die kant,
onwillekeurig een antwoord zoekend in die
ogen.
De sterrennacht verzilvert de afbeelding in
een zwarte omlijsting,
die dichter opklimt voor de sneeuwwitte
muur.
DE NAAM
Ze is pas het eerste jaar een schoolmeisje,
ze kan al lezen
en uit haar boekje
kent ze elk blad uit het hoofd.
116
lemen hutten
en joerten
al een nieuwe wereld
geboren wordt,
en grote nieuwe steden
met veel verdiepingen
die ’s avonds
aangaan
door de ogen van stralende mensen?
…
Hoe zou op zijn gezicht
die Stalin-glimlach
die glimlacht van het leven,
niet spelen?
Letter schikt ze bij letter
en plotseling
slaat een woord uit
gelijkend op een vlam!
…
Deze ochtend
ik open nauwelijks de krant,
haar hoofd op het mijne gedrukt,
las ze juichend voor!
Leve Stalin!
Die naam,
zal haar nooit vreemd zijn,
die naam,
gelijkend op een vlam,
die de duisternis van de aarde verlichtte,
zal nooit meer uit haar geheugen
verdwijnen.
4.4.6
BEGROETING VAN STALIN
Waarvan leef je, jij hart van een oneindige
stroom,
wanneer het zaaien van de nieuwe zaaiers
ruist in het zaaien?
Niemand zal ooit nog zo groot zijn voor
ons,
als U. Door de geschiedenis uniek,
adem van onze levens en moedertaal van
de eeuw,
zoals nooit iemand door miljoenen bemind.
4.4.5
STALINS GLIMLACH
Dat is hij.
Volledig
straalt hij uit
in zijn glimlach,
een Stalin-glimlach.
En een dichter in Bohemen fluisterde,
nadat hij voor hem enkel zijn lier had
gestemd Uw gezicht innig toe: o, bedankt,
kameraad!
En er was een hymne van hamers van
stootarbeiders te horen
en een danklied gezongen bij de ploeg.
En hoe zou
op zijn gezicht
die glimlach van de overwinning niet
stralen,
wanneer hij als de zon opkomt
aan de hemel van de jonge klassen, van de
jonge volkeren der aarde?
Jullie,
die overal enkel stof zien,
en enkel donder gedonder horen
en enkel stof voelen
zien jullie dan niet,
dat achter de omheining
van stof en gedonder
uit de souterrains
117
4.4.7
moe door zijn vlucht en zijn onmacht.
WOORD TOT KAMERAAD STALIN
Dan hoort het een stem: “Vlieg je van ver,
kleintje?”
Wat zoek je toch hier bij de sterren van het
Kremlin?
Ik heb jou nog niet gezien…” Dat is Stalin!
En het vogeltje deelde hem het vreselijke
nieuws mee.
Telkens wanneer een dichter december
ingaat,
ontmoet hij vrij zeker dit fenomeen:
het woord is klein als een muntje
en als een vlokje op de lippen smelt de
zang.
En Stalin stuurde onstuimige ijsbrekers,
en Stalin zond dappere piloten
met het bevel dolle ijsschotsen te breken,
die heet
mooie mensenlevens vernietigden.”
En waarom luiden voor hem de zang en de
worden zo fijn?
Omdat de liefde, de hoop en het gevoel,
omdat alles, alles wat hij tegenover U
koestert,
meer is dan een mens kan uitdrukken
Zo’n legende over U vertellen
de Sovjetmensen overal in Rusland.
En ik – ik geloof haar waarachtigheid!
En als getuige neem ik mijn volk.
Met mijn eigen mond kan ik het niet
zeggen.
Dat het in mijn plaats het fabelsprookje,
dat de arbeiders op de kolchoz over u
vertellen in Rusland,
het probeert te zeggen:
Dan hebt u op het juiste moment
tanks uit de Oeral, geurend naar de lente
gestuurd.
Dan hebben uw handen treinen geladen,
toen de Tsjechische mens geen tarwe had.
“De tsaar van de noordelijk zeeën was
blind van woede.
Moet zijn roem uitdoven als een schaduw?
En hij beval de wateren met ijs het
Sovjet-stoomschip te wurgen – de
beroemde Tsjeljoeskin.
U weet altijd – op elk ogenblik –
waarvan elk van ons leeft en waarin hij
hoopt
En daarom is het dankwoord zo slap
en stokt zelfs bij dichters de stem.
Het reusachtige schip schommelde als een
speeltje
in de ijzige val. Donker huilde de nacht.
En toen liet men naar verluidt een vogeltje
los uit een kooi.
“Vlieg, liefste, vlieg en roep om hulp!”
Aan u, die vandaag zoals destijds de
bemanning van de Tsjeljoeskin
onze liefdes tegen gevechten beschermt
stuur ik een groet, klein als een muntstuk,
daarentegen echter innig als mijn eigen
bloed!
Het vogeltje vliegt naar een reusachtige
stad
en roept met broze stem naar de mensen:
“De Tsjeljoeskin zinkt! Haast jullie naar
hem!”
Niemand van hen ziet het echter in allerijl
en niemand merkt hem, het vogeltje, op.
Zo trippelt het nutteloos tot ’s nachts,
tot het indommelt onder het sterrenbeeld
van robijn,
118
119