nr. 4 - NE-BE

SPOLEâNOST PRO ·Í¤ENÍ VLÁMSKÉ A NIZOZEMSKÉ KULTURY
VERENIGING VOOR VLAAMSE EN NEDERLANDSE CULTUUR
NE-BE
roãník/jaargang: VI. • ãíslo/nummer: 4 • rok/jaar: 2004/2005
Zima 2004/2005
Vydává:
NE-BE
Spoleãnost pro ‰ífiení nizozemské a vlámské kultury
Radho‰Èská 1
130 00 Praha 3
âeská Republika
Bankovní spojení: Komerãní banka, Praha 2
ãíslo úãtu: 19-2307530267/0100
V˘bor:
âervenková Jana, [email protected]
Giese Eva, [email protected]
Havlíková Veronika, [email protected]
Pellar Ruben, [email protected]
Pellarová Jana, [email protected]
Pittnerová Lucie, [email protected]
¤íha Ladislav, [email protected]
Schürová Petra, [email protected]
Strnadová Lenka, [email protected]
Vittvarová Zuzana, [email protected]
Pfiedsedkynû:
Petra Schürová ([email protected], tel/fax: +420 222 728 603)
Místopfiedsedkynû:
Veronika Havlíková ([email protected], tel.: +420 286 890 111, mobil: 603 553 789)
Jana Pellarová ([email protected], tel.: +420 371 728 400, mobil: +420 603 782 819)
Pokladník:
Eva Giese ([email protected], tel.: +420 272 760 660)
Redakce bulletinu:
Lenka Strnadová ([email protected], mobil: +420 602 224 948)
Jesse Ultzen ([email protected])
Knihovna:
Nizozemské velvyslanectví, Gotthardská 6, Praha 6
1. a 3. úter˘ v mûsíci od 14.00 do 16.00, (kromû ãervence a srpna a nizozemsk˘ch svátkÛ)
Kontakt: [email protected] nebo [email protected]
Ruben Pellar ([email protected], tel: +420 261 263 486)
Obálka: Jan van Eyck: Dvojí portrét, detail, 1434, National Gallery, Lond˘n
Spoleãnost pro ‰ífiení vlámské a nizozemské kultury NE-BE.
-2-
Zima 2004/2005
SLOVO ÚVODEM
VáÏení ãlenové NE-BE,
milí pfiátelé,
ce pofiádané na‰í spoleãností nebo nûk˘m jin˘m s na‰ím pfiispûním. V roce 2005 máme na programu hned
v únoru pfiedná‰ku o malífii Janu van Eyckovi, v bfieznu uspofiádáme valnou hromadu s ãtením Rubensov˘ch dopisÛ a v fiíjnu pfiijede do Prahy hvûzda nizozemského literárního ne-be Joost Zwagerman. Po cel˘ rok bude jako dosud v provozu knihovna na nizozemském velvyslanectví, o provozní dobû vás budeme
informovat. Jako kaÏd˘ rok dostanete i v roce 2005
ãtyfiikrát nበbulletin, kromû toho pozvánky na v˘‰e uvedené pofiady a pokud máte e-mail, budeme se vás
snaÏit prÛbûÏnû informovat i o akcích, které sami nepofiádáme, ale dozvíme se o nich. To v‰echno díky neúnavné práci ãlenÛ v˘boru, redakce bulletinu a posádce knihovny - za coÏ, jim patfií velk˘ dík.
vstupujeme do 6. roku existence, coÏ je skuteãnost
velmi potû‰itelná. Na‰e aktivity se t˘kají pfiedev‰ím literatury, v˘tvarného umûní a hudby - aÈ uÏ jsou to ak-
Srdeãnû zdraví a úspû‰n˘ rok 2005
vám pfieje Petra Schürová
INFORMACE PRO âLENY NE-BE
Roz‰ífiení na‰ich internetov˘ch stránek:
Internetové stránky Ne-Be: www.sweb.cz/ne-be/
Internetové stránky knihovny: www.sweb.cz/ne-be/knihovna
Stránky sestavila a spravuje Andrea Havlíãková.
KNIHOVNA
Otevfieno: kaÏd˘ ãtvrtek od 14.30-15.30
Adresa: Nizozemské velvyslanectví, Gotthardská 6, Praha 6
Dotazy: Ruben Pellar: [email protected], tel: +420 261 263 486)
Andrea Havlíãková: [email protected]
LETNÍ KURZY NIZOZEM·TINY
O letních prázdninách roku 2005 jsou Nizozemskou jazykovou unií (Nederlandse Taalunie) pofiádány tradiãní letní jazykové kurzy, které probíhají v následujících termínech:
Zeist: 18. 7. – 6. 8. 2005
Hasselt-Diepenbeek: 24. 7.-13. 8. 2005
Gent: 7. 8. – 27. 8. 2005
Termín odeslání pfiihlá‰ek je pfied 1. 2. 2005.
Zájemci se mohou o pfiihlá‰ky a bliωí informace hlásit na adresách:
[email protected], tel./fax:+420 222 728 603
[email protected], tel +420 776 744 540
Spoleãnost pro ‰ífiení vlámské a nizozemské kultury NE-BE.
-3-
Zima 2004/2005
MUZEUM J. A. KOMENSKÉHO V NAARDENU
Od 1. prosince 2004 pracuje dr. Niels Bokhove jako fieditel konzervátorského oddûlení Muzea Jana
Ámose Komenského v Naardenu.
Bokhove, filozof a literární historik (F. Kafka) byl spoluzakladatelem a fieditelem vefiejného debatního
centra TUMULT v Utrechtu. Je velk˘m pfiíznivcem a znalcem âeské republiky, ale i dal‰ích státÛ stfiední
a v˘chodní Evropy, mimo jiné jako organizátor cest za kulturou tûchto zemí. Jeho úkolem je muzeum „pozdvihnout na plavbû národÛ“ a vytvofiit konkrétní strategii.
NENECHTE SI UJÍT
„Jan van Eyck“ – pfiedná‰ka Pieta Schepense se koná 8. února 2005 v 18 hodin na adrese: SenováÏné námûstí 23, Praha 1 (Jednota tlumoãníkÛ a pfiekladatelÛ).
Dal‰í informace najdete v ãlánku P. Schepense, kter˘ vychází v tomto ãísle.
BRUSEL, JAZZ V MALÉ BELGII
První jazzová deska na svûtû z roku 1917, saxofon z umûlé hmoty, na nûjÏ hrál Charlie „Bird“ Parker v roce 1953...; poãátky a v˘voj jazzové hudby v Belgii pfiipomíná na fotografiích, nahrávkách, hudebních klipech, ale i pomocí zajímav˘ch hudebních nástrojÛ v˘stava v bruselském Muzeu hudebních nástrojÛ. Mnoho exponátÛ pochází ze vzácné sbírky Roberta Perneta, kterou muzeum získalo od královské Baudouinovy nadace v roce 2003. V˘stava potrvá aÏ do 17. dubna 2005. www.mim.fgov.be
RIJKSMUSEUM, HISTORICKÉ MUSEUM MùSTA AMSTERDAM
Sbírka holandsk˘ch mistrÛ
Umûleckou sbírku bankéfie Adriaana van der Hoopa nyní pfiedstavují dvû amsterdamská muzea. V Historickém muzeu vytvofiili kopii bankéfiova umûleckého salónu, v Rijksmuseu je pak k vidûní zhruba 20 maleb holandsk˘ch mistrÛ. Expozice, které potrvají do 23. ledna, byly uspofiádány v rámci 150. v˘roãí od
smrti známého bankéfie. www.rijksmuseum.nl
TISKOVINY A âASOPISY
AHOJ (Vereniging Vrienden Nederland - Tsjechië en Slovakije) - fiíjen 2004
- Van de leden: World Press Photo in het Praagse Karolinum; 200 jaar Austerlitz;
- Een brief uit Naarden, geschreven door Franti‰ek Ulman (Tsjechische muzikant en kapelmeester) 75 jaar geleden
- Van en over Tsjechië en Slowakije: Europe for Kids, een multimediaal informatief project, dat tot stand is gekomen met steun van Europese commissie. Heeft tot doel de tien nieuwe landen voor te stellen aan de kinderen van
Europa. www.schooltv.nl/ik_kom_uit/index.html
- Lezing over Adolf Loos (1870-1933) in het Chabotmuseum in Rotterdam door Otakar Máãel (hoofddocent architectuurgeschiedenis in Delft).
- Symposium van het Nationaal comité voor internationale samenwerking en duurzame ontwikkeling (NCDO), ·imon Pánek van de Tsjechische organisatie „People in Need“ te gast; veranderingen sinds 1 mei 2004
- Wat het oog streelt: Tentoonstelling van het werk van de functionalist Ladislav Sutnar; Tentoonstelling in het Comeniusmuseum in Naarden over het geheime jongenstijdschrift „Vedem" dat in het kamp Terezín verscheen .
- Onze boekenplank: Jana Beranová Tussentonen, poëzie. Breda, Uitgeverij De Geus, 2004. 64 blzn. Jana Beranová is in PlzeÀ geboren en sinds lange tijd woonachtig in Rotterdam. Ze schrijft poëzie en proza en vertaalde onder meer zeven romans van Milan Kundera. Tussentonen is het vijfde boek van haar dat bij Uitgeverij de Geus
verschijnt. „Het zijn haar taal en beelden die indruk maken. Ze weet taferelen zo weer te geven dat de beschreven
werkelijkheid tot leven komt. Haar poëzie zit vol ingehouden, maar hartveroverende emotie.“ (woorden van de uitgever)
Zpracovala Jana âervenková
Spoleãnost pro ‰ífiení vlámské a nizozemské kultury NE-BE.
-4-
Zima 2004/2005
Z P R ÁV Y Z N I Z O Z E M S K A
Nizozemí hledá podstatu tolerance a svobody
VraÏda Theo van Gogha 2. listopadu zpÛsobila velk˘ ‰ok
v nizozemské spoleãnosti a pfiitáhla opût pozornost mezinárodních medií k tomu, co se to v oblasti etnick˘ch a náboÏensk˘ch men‰in, jejich integrace a tolerance, a koneãnû jejich potenciálu k násilí a terorismu v Nizozemí vlastnû dûje. Podruhé v posledních tfiech letech zaÏila jinak spí‰e poklidná zemû nûco, co lze klasifikovat jako politickou vraÏdu, po zastfielení populistického politika Pima Fortuyna.
Tentokrát se jedná o reÏiséra, dokumentaristu, spisovatele a
publicistu Thea van Gogha, vzdáleného pfiíbuzného známého malífie.
Theo van Gogh byl provokatér na v‰ech frontách, kde
pÛsobil. Ve sv˘ch sloupcích do rÛzn˘ch novin velmi ãasto
uráÏel své oponenty z oblasti umûní a politiky nevybírav˘mi slovy. Díky tomu byla jeho povûst vÏdy velmi rozporuplná. Patfiil mimo jiné k v˘razn˘m kritikÛm multikulturní
spoleãnosti, obával se jakési „belfastizace“ nizozemské
spoleãnosti.
Ayaan Hirsi Ali
Podle dopisu, kter˘ na jeho tûle zanechal údajn˘ vrah
Mohammed B., byl bezprostfiedním dÛvodem k vraÏdû film
„Submission,“ v jehoÏ pozadí stojí politiãka Ayaan Hirsi Ali. Somálka Hirsi Ali dostala azyl v Holandsku asi pfied 10ti
lety a pak se angaÏovala v politice, nejdfiíve v sociálnû-demokratické stranû, pozdûji - z dÛvodÛ nespokojenosti z postoje své strany k integraci islámsk˘ch men‰in – pfiestoupila do konzervativnû liberální strany VVD.
Podle sv˘ch slov se zfiekla islámu a zaãala velmi ostfie
kritizovat své pÛvodní náboÏenství jakoÏto víru a institut,
které nepatfií do moderního svûta. Její kritika je obzvlá‰È zamífiena na postavení Ïen ve svûtû Koránu a v islámu vÛbec.
Vede totiÏ podle ní nutnû k jejich utlaãování. Îena nemá jinou volbu neÏ se zahalit, nemÛÏe se volnû pohybovat a musí ve v‰em poslouchat svého muÏe, fiíká Hirsi Ali. Podle ní
je islám nesluãiteln˘ se svobodou Ïen a je tudíÏ nebezpeãn˘ pro západní demokratickou spoleãnost, napfi. v Nizozemí. NáboÏenské a jiné instituce spojené s islámem - napfi.
islámské ‰koly - dûlají podle ní v‰e pro to, aby zachovaly
strukturu nesvobody a zabránily vlivu otevfiené a svobodné
demokracie. Mnoho z její kritiky pfiipomíná modernistické
odsouzení kfiesÈanství a církví v druhé polovinû 19. století.
Hirsi Ali, dnes jedna z nejznámûj‰ích politiãek v Nizozemí, vzala na sebe úkol ãi dokonce poslání bojovat proti
nesvobodû související s islámem. Z jejích slov vypl˘vá, Ïe
chce otevfiít NizozemcÛm oãi pro nebezpeãí, které islám
pfiedstavuje pro západní spoleãnost. KvÛli tomu si objednala film „Submission“ u Thea Van Gogha, kter˘ pak pouÏila
v letním televizním pofiadu, jehoÏ byla celoveãerním hostem. Zpoãátku nevyvolal takovou odezvu, jak se pÛvodnû
pfiedpokládalo. Nûktefií dokonce fiíkali, Ïe film (kter˘ netr-
vá déle neÏ 12 minut) byl pfiíli‰ jemn˘. Film není ve své kritice vÛãi islámu ostfiej‰í neÏ napfi. nûkteré rané Bergmanovy filmy vÛãi kfiesÈanství a církvi.
Tolerance a ohleduplnost
NejÏhavûj‰í otázkou po smrti Van Gogha je, zda skuteãnû existuje v Nizozemí síÈ muslimsk˘ch radikálÛ, ktefií pfiipravují dal‰í atentáty. Z dosavadního policejního vy‰etfiování vypl˘vá, Ïe Mohammed B. mûl styky s rozvûtvenou
skupinou mlad˘ch MarokáncÛ, ktefií se vût‰inou narodili v
Holandsku a v posledních letech - obzvlá‰È po 11. záfií 2001
- se zaãínali radikalizovat do té míry, Ïe jsou pfiipraveni
pouÏít násilí proti nizozemské spoleãnosti, která je podle
nich pfiíli‰ sekulární a nerespektuje základní hodnoty islámu. Toto znamená, Ïe v Nizozemí je síÈ lidí, ktefií plánují teroristické akce z náboÏensk˘ch dÛvodÛ.
V holandsk˘ch médiích se nyní vede velmi vzru‰ená debata o tom, kde jsou hranice tolerance vÛãi tûm muslimÛm,
ktefií nûkteré stránky holandské spoleãnosti odmítají (napfi.
sÀatek homosexuálÛ, eutanazie atd.). Co mají znamenat
texty Koránu, které podnûcují k násilí vÛãi nemuslimÛm?
Je islám schopen akceptovat liberální, západní kulturu a její styl Ïivota?
Druh˘ okruh podobn˘ch úvah je zajímav˘ z hlediska pochopení nizozemského pojetí tolerance. Základní otázka se
t˘ká podstaty svobody vyjádfiení, kterou si nárokují halasní
kritikové islámu jako napfi. p. Ayaan Hirsi Ali nebo Theo
van Gogh. Mají právo fiíci svÛj názor tak ostfie, Ïe to uráÏí
muslimy a jejich náboÏenské cítûní? Konkrétnû se debata
vede o zákonu proti rouhání, jeho funkãnosti a aplikaci. Do
90. let minulého století bylo v Holandsku zvykem pojímat
tento zákon nebo jeho podstatu tak, Ïe se velmi zohledÀovalo to, jestli nûco mÛÏe uráÏet náboÏenské cítûní jiné skupiny obyvatelstva. Divadelní pfiedstavení jedné hry R. M.
Fassbindera bylo zru‰eno pod tlakem vefiejnosti, protoÏe by
uráÏel Ïidovské obãany. Jak˘ je tedy vztah tolerance a ohleduplnosti? A jak˘ je vztah mezi ústavními právy na svobody vyjádfiení názoru a na svobodu náboÏenství?
Je zajímavé, Ïe podstatná ãást komentátorÛ a publicistÛ,
ktefií obhajují postoje Van Gogha a Hirsi Ali, patfií k tzv. alochtonním NizozemcÛm, tj. k tûm, ktefií se pfiistûhovali do
Nizozemí ãi se narodili v imigrantsk˘ch rodinách - tedy
stejnû jako ti radikálové, ktefií nyní plánovali atentáty na nûkteré v˘razné osobnosti z nizozemského kulturního a politického Ïivota. Je pfiíznaãné, Ïe tyto hlasy zastávají ponûkud jednostrann˘ v˘klad holandské tolerance. Mluví hlavnû o nedotknutelnosti svobody vyjádfiení názoru, bez ohledu na okolí a okolnosti. Zdá se, Ïe v jejich uvaÏování nehraje typick˘ nizozemsk˘ prvek hledání konsenzu, tj. vÛle
integrovat pohled druhého, pfiíli‰ velkou roli. V moderních
nizozemsk˘ch dûjinách právû tento prvek vÏdy kompenzoval individualistické pojetí svobody.
Spoleãnost pro ‰ífiení vlámské a nizozemské kultury NE-BE.
-5-
Zima 2004/2005
Ti, ktefií nyní zapalují me‰ity a islámské ‰koly, zcela urãitû nereprezentují vût‰inov˘ názor. Z dosavadního vy‰etfiování se zdá, Ïe se jedná o skupiny pravicov˘ch radikálÛ a
skinheads. U vefiejnosti se tyto akce nesetkávají s pochopením, ale budí spí‰e rozhofiãení. Nicménû jasné je, Ïe postoj
nizozemské vût‰inové spoleãnosti vÛãi muslimsk˘m men‰inám, zvlá‰È marocké men‰inû, bude poznamenan˘ jistou
nedÛvûrou. Tlak na tyto skupiny, aby se více otevfiely a jasnû pfiijali nûkteré liberální zásady, tj. aby se jasnûji integrovali do nizozemské spoleãnosti, bude sílit.
Církve a ekumena
Ekumenická rada církví reagovala na události tím, Ïe otevfiela linku dÛvûry pro ty, ktefií se cítí ohroÏeni v souãasné debatû, aÈ jiÏ jsou to kfiesÈané ãi muslimové. Protestantská církev (nástupkynû Reformované církve) vydala prohlá‰ení, které se v nedûli 21. listopadu ãetlo z kazatelen. V
nûm se pí‰e mj. toto:
„V tûchto t˘dnech proÏíváme zvlá‰È blízkost s muslimsk˘m spoleãenstvím, které Ïije v bázni pfied Bohem. Tím
nechceme rozdíly mezi kfiesÈanstvím a islámem zamlÏovat.
âasto je svût islámu kfiesÈanÛm cizí, a to platí i naopak. Teì
v‰ak pfii‰la chvíle, kdy je nutné podtrhnout a ukázat na‰i solidaritu.
Svoboda vyjádfiení je velkou hodnotou, za kterou jsme
velmi vdûãní. Jsme ale toho názoru, Ïe spoleãnost, kde svoboda vyjádfiení je vyuÏita k ublíÏení a uráÏení druh˘ch, sama sebe podkopává. Proto voláme k respektu pfied vírou a
Ïivotním pfiedsvûdãením v‰ech lidí, a k ohleduplnému vzájemnému zacházení. Je tfieba znovu prom˘‰let a definovat
prostor pro proÏívání náboÏenství.
Na‰e spoleãnost se vyznaãuje tím, Ïe dovede zacházet s
rozdíly. Dlouhou dobu se tyto rozdíly t˘kaly pfiedev‰ím variant kfiesÈanství a z nûj vypl˘vajících ideologií. Emancipace muslimÛ a zfietelná pfiítomnost kfiesÈanÛ z jin˘ch kultur
jsou pro na‰i demokracii novou v˘zvou. Apelujeme na
v‰echny, aby tuto v˘zvu pfiijali. Jsme sobû navzájem darováni a máme pro sebe navzájem hledat dobro.
Vyz˘váme v‰echny, aby respektovali pravidla na‰í spoleãnosti a pfiistupovali k druh˘m s respektem. ZároveÀ vyz˘váme k odmítnutí ohroÏování a násiln˘ch vyjádfiení vÛãi
tûm, ktefií mají jiné názory. V neposlední fiadû pak vyz˘váme k ochranû tûch, ktefií jsou ohroÏeni. V na‰í spoleãnosti
je místo pro muslimy i jinovûrce, a to ne aÏ poté, co svou
víru pfiizpÛsobí.“
Peter C. A. Morée
ZPRÁVA ZE ZEMù VAN GOGHA
Co se dûje v Nizozemsku po vraÏdû (2.11.2004) Thea
van Gogha, vzdáleného ãlena rodiny velkého umûlce Vincenta van Gogha? V Ïádném pfiípadû se tu nejedná o pokraãování mého ãlánku o Vincentu van Goghovi, kter˘ vy‰el v
ãísle IV/4 2002 pod názvem „Ne, nikdy, nikterak". Jméno
van Gogha, zavraÏdûného muslimsk˘m extremistou, se náhle stalo symbolem situace v Nizozemsku, pro kterou je
pfiíznaãn˘ strach z teroristick˘ch útokÛ a boufilivé diskuse
na téma svoboda vyjádfiení, multikulturní spoleãnost, integrace cizincÛ, tolerance mezi kulturami a náboÏensk˘ fanatismus.
Je obraz pfiiná‰en˘ v nizozemském tisku dobrou reflexí
v‰eho, co se v této zemi odehrává? Nezúãastnûn˘ pozorovatel si mÛÏe pomyslet, Ïe se tu snad skuteãnû schyluje k
válce. První reakce, které po vraÏdû van Gogha následovaly, se t˘kaly pfiedev‰ím svobody názoru – je vÛbec moÏné
svÛj názor svobodnû vyjádfiit, kdyÏ zde existuje hrozba
chladnokrevného zabíjení? Theo van Gogh jako muãedník?
Moje první reakce, a nejen moje, byla taková, Ïe se v Nizozemsku svoboda názoru uÏ dlouhou dobu zneuÏívá. Znamená snad právo na svobodn˘ názor, Ïe mÛÏeme vefiejnû
pfiedhazovat v‰e, co nám vadí? Îe mÛÏeme pouÏívat ten
nejhrub‰í zpÛsob vyjadfiování? Îe mÛÏeme druh˘m nadávat, uráÏet je a poniÏovat? Rady si s tím vûdí nizozem‰tí kabaretiéfii. UÏ od 60. let je kabaret stále sarkastiãtûj‰í, cyniãtûj‰í a hrub‰í. Nûktefií kabaretiéfii zaãali psát také novinové
sloupky – od novin se jim tak dostalo pfiíleÏitosti dále ‰ífiit
svÛj sarkasmus i hrubiánství. Jejich svoboda se zdá b˘t neomezená a hranice slu‰nosti se posunuly. Tent˘Ï úkaz mÛÏeme pozorovat samozfiejmû také v literatufie a dal‰ích oblastech. Van Gogh pouÏíval styl pisatelÛ novinov˘ch sloupkÛ a vyjadfioval se velmi uráÏliv˘m a neciteln˘m zpÛsobem. Proto byl také neustále propou‰tûn, ale nakonec se
vÏdy uchytil u jin˘ch novin. Jeho poslední ‰tací byly noviny METRO, podobné deníku, kter˘ vychází také v âesku.
Van Goghovy filmy byly stejnû provokativní jako jeho novinové sloupky.
Není tomu dlouho, co nizozemská televize odvysílala
van GoghÛv film nazvan˘ „Submission", ve kterém se postavil proti pasáÏím z Koránu, které jsou nepfiátelské vÛãi
Ïenám. Jedním z provokujících obrazÛ v jeho filmu jsou napfiíklad právû tyto texty na pozadí obrazÛ nah˘ch Ïen. Nelze se pak divit tomu, Ïe tento zpÛsob vyjadfiování vede k
vraÏdûní a zabíjení.
Deset dní po vraÏdû se do popfiedí dostává otázka – jak
daleko lze v názorové svobodû vÛbec zajít? Myslím, Ïe tato otázka má základní v˘znam. Mnozí lidé uvítají, pokud v
této oblasti nastane zmûna. Svoboda vyjádfiení má v Nizozemsku dlouhou tradici. Nyní v‰ak nastal ãas, kdy je tfieba
se zam˘‰let také nad tím, kde leÏí hranice slu‰nosti. Skuteãnost, Ïe tyto hranice nejsou jasné zahraniãní mládeÏi, má
co dûlat s jejich poru‰ováním samotn˘mi Nizozemci. Mluvit o normách a hodnotách nestaãí. Co vlastnû pfiedstavují a
jak je roz‰ifiovat? „Trocha vlastní censury nikomu neublíÏí", stálo nad jedním ãlánkem v brabantsk˘ch novinách z 8.
listopadu. Tent˘Ï ãlánek konãil slovy: „Jak pravil Cicero: aby demokracie mohla fungovat, je potfiebná urãitá míra
vlastní censury.“ K tomuto v˘roku se plnû pfiipojuji.
Hanny Visser, Etten-Leur, 14. listopadu 2004
Reakce mÛÏete posílat na adresu:
[email protected]
PfieloÏila Lenka Strnadová
Spoleãnost pro ‰ífiení vlámské a nizozemské kultury NE-BE.
-6-
Zima 2004/2005
K U LT U R N Í
A SPOLEâENSKÉ UDÁLOSTI
Jan van Eyck a obraz „Madona s kancléfiem Rolinem“
Je mûsto v pozadí na obrazu Jana van Eycka „Madona s kancléfiem Rolinem“ Praha? Nápadná je v kaÏdém
pfiípadû podobnost zobrazeného mostu s mostem Karlov˘m. Îe by na levé stranû byla ãást Nového Mûsta, za ním
vinohradské vinice a vpravo od JeÏí‰kovy hlavy katedrála svatého Víta?
Pro srozumitelnost: nejedná se o fotografickou reprodukci mûsta. Jedná se z vût‰í ãásti o imaginární mûsto,
mnoho prvkÛ v‰ak Prahu pfiipomíná. Pokud mûsto opravdu pfiipomíná Prahu, pak se nabízí otázka proã? Znal Jan
van Eyck Prahu? Byl tam nûkdy nebo mûl obrázek mûsta? Na tyto otázky zde budeme hledat moÏné odpovûdi.
HISTORIE OBRAZU
Pfiíli‰ toho nevíme. Zadavatelem byl
nepochybnû Nicolas Rolin, ostatnû je na obraze
znázornûn. MoÏná byl obraz zam˘‰len jako
epitaf do rodinné kaple. Rolin mûl slabinu pro
svÛj kostel, ve kterém byl pokfitûn - de NotreDame-du-Chatel v Autunu. Roku 1428 zaloÏil v
tomto kostele kapli svatého ·ebestiána
(rodinnou kapli), která byla postavena v letech
1428-30. Díky daru nechal kostel pov˘‰it na
kostel kapitulní. Podle vût‰iny historikÛ umûní
namaloval Jan van Eyck obraz kolem roku 1435
(nûkdy v období 1430-36). Podle cestopisu
neznámého autora se obraz nacházel na zaãátku
18. století v sakristii kostela Notre-Dame-duChatel, jenÏ byl roku 1793 (bûhem Francouzské
revoluce) zdemolován a obraz byl roku 1800
pfievezen do PafiíÏe a roku 1805 do Louvru.
POPIS
Popisovan˘ obraz se skládá ze tfií plánÛ.
V popfiedí vidíme vpravo madonu s JeÏí‰kem
a vlevo kancléfie. Maria je symbolem nebeské
brány (porta coeli). Má na sobû bohatû fiasen˘
plá‰È ãervené barvy, coÏ je symbol lásky, ale i
utrpení a obûti. Andûl je v modré (cudnost,
nevinnost). JeÏí‰ek drÏí v ruce fií‰ské jablko (zde
symbol boÏské vlády) a Ïehná pfiítomnému. Na
ozdobném lemu Mariina plá‰tû ãteme úryvky z
modliteb malého oficia Panny Marie. Kniha na
stoliãce je otevfiená v místû tûchto modliteb
(text je ãiteln˘).
Ve stfiedním poli vidíme ohrazenou zahrádku
(hortus conclusis) s kvûtinami a zvífiaty. RÛÏe
zde symbolizuje lásku, lilie nevinnost a ryzost.
Jan van Eyck, Madona s kancléfiem Rolinem, PafiíÏ, Louvre
V popfiedí stojí Maria s JeÏí‰kem a kancléfiem Rolinem ve stejné v˘‰ce. Maria ukazuje JeÏí‰ka (ostensio-motiv). Je zde pfiedstavena jako
prostfiednice mezi ãlovûkem a Kristem, matka milosrdná a nebeská
královna. JeÏí‰ Ïehná kancléfiovi, ten matku a dítû uctívá.
Ve stfiedním poli vidíme ohrazenou zahrádku mimo jiné s mariánsk˘mi symboly a dvûma postavami.
V pozadí je vyobrazeno mûsto, rozdûlené fiekou. Obû poloviny mûsta
jsou spojeny mostem.
Vertikální osa protíná most a rozdûluje obraz na dvû poloviny.
Horizontální osa rozdûluje dûní v popfiedí, kostel a mûstskou krajinu
v pozadí. Tûsnû nad centrem dûní je znázornûn most, coÏ nemÛÏe b˘t
náhodn˘ prvek.
Spoleãnost pro ‰ífiení vlámské a nizozemské kultury NE-BE.
-7-
Zima 2004/2005
Podle stfiedovûké Legendy aurey byly rÛÏe a lilie, které byly údajnû nalezeny po nanebevzetí Panny Marie v jejím
hrobû, symbolem muãedníkÛ, andûlÛ, vyznavaãÛ a panen. Také sedmikráska je mariánsk˘m symbolem. Páv je
symbolem nesmrtelnosti, ale i dvofianství. Straky pfiiná‰ely ne‰tûstí (?). Zahrádka je ohraniãena mûstskou hradbou.
Stojí zde dvû postavy, které se nedívají kupfiedu, ale jsou k nám naopak obráceny zády a pozorují nádherné mûsto.
Mûsto v pozadí protíná ‰iroká fieka a obû ãásti mûsta spojuje most (rozdûlení a spojení!) Mûsto ob˘vá více neÏ
dva tisíce vyobrazen˘ch rozpoznateln˘ch postaviãek. Vpravo vidíme katedrálu, nûkolik (klá‰terních) kostelÛ pfied
návr‰ím a mohutnou hradbu, která obklopuje mûsto. Na levé stranû je mûsto jednodu‰‰í, je zde více volného
prostoru, rovnûÏ je v‰ak obehnáno mohutnou hradbou. Za mûstem jsou návr‰í s vinicemi. Na gotickém mostû stojí
krucifix, coÏ bylo tehdy velmi bûÏné. Mûstská vûÏ stojí na první pilífii vlevo. Vedle mostu je ostrov, na kterém se
nachází hrad (?). Cel˘ v˘jev je umístûn pfied alpskou krajinou.
MOÎNÉ ODPOVùDI
RÛzní autofii navrhovali nejrÛznûj‰í mûsta jako napfi. Lutych, Maastricht, PafiíÏ, Utrecht, Îenevu, Arras, Chalonsur-Saone, Lyon nebo Prahu. Je nápadné, Ïe van Eyck zobrazuje na obraze málo hrázdûn˘ch domÛ a mûsto jako
Lutych se v oné dobû skládalo pfieváÏnû ze staveb ze dfieva a jílu. Ale znovu je tfieba pfiipomenout, Ïe zobrazené
mûsto nepfiedstavuje Ïádné skuteãné mûsto. Mûsto, jak je znázornûno, nikdy neexistovalo. Jinak bychom jiÏ s
jistotou vûdûli, o které mûsto se jedná.
MoÏná, Ïe je zobrazené mûsto symbol. Nebeského Jeruzaléma? To je nepravdûpodobné, protoÏe „nebesk˘
v˘jev“ se odehrává v popfiedí. Jeruzaléma ve Svaté zemi? MoÏná ano. Mûsto bylo v oné dobû v rukou muslimÛ a
Filip III. Burgundsk˘, fieãen˘ Dobr˘, (a papeÏ) plánovali kfiíÏové v˘pravy. Mohla by to b˘t symbolická Basilej,
kde v té dobû existovalo spojení církve a státu? To je nepravdûpodobné, protoÏe Burgundsko stálo na stranû
papeÏe. ¤ím? Nebo je zde symbolicky znázornûn svût, pozemsk˘ Ïivot? To se zdá pravdûpodobnûj‰í.
Ale které mûsto tedy stálo modelem? Îádné. Ale tu a tam se zde podle na‰eho názoru objevují prvky
existujících mûst, jeÏ podle nás s nejnápadnûj‰í podobností ukazují na Prahu.
Zobrazené mûsto není, znovu opakujeme, v Ïádném pfiípadû Praha tehdej‰í (a nynûj‰í) doby. Ov‰em lze se
domnívat, Ïe zobrazenému mostu byl modelem praÏsk˘ kamenn˘ most. Podobn˘ most nebyl jedin˘, ale praÏsk˘
most byl znám svou délkou, v˘‰kou a ‰ífikou. Nad ním stála na prvním pilífii na stranû Starého Mûsta impozantní
mostecká vûÏ se slavn˘mi postavami ve ‰títû. Zobrazen˘ most mÛÏe symbolicky také odkazovat na most v
Montereau, kde byl roku 1419 zavraÏdûn burgundsk˘ vévoda Jan, otec Filipa Dobrého, z popudu francouzského
korunního prince, dauphina. VÏdyÈ mírová smlouva z Arrasu (21. záfií 1435 mezi Burgundskem a Francií)
urãovala mimo jiné, Ïe francouzsk˘ král musí nechat na mostû jako gesto smífiení umístit krucifix. Podepsání
smlouvy pfiedcházela jednání, kter˘ch se zúãastnili vyslanci Basilejského koncilu a papeÏe pod vedením kardinála
Albergatiho. Jin˘mi slovy praÏsk˘ most je symbolem pro most v Montereau a tudíÏ symbolem smífiení mezi
Burgundskem a Francií.
Znal van Eyck Prahu? Samozfiejmû, kdo by ji tehdy neznal. Praha byla rezidenãním mûstem císafie Karla IV.
Lucemburského, kter˘ z ní ve 14. století vybudoval dÛstojné hlavní mûsto fií‰e (gotická katedrála, univerzita, most
pfies fieku Vltavu, zaloÏení a vystavûní Nového Mûsta atd.). Praha a âechy byly za Ïivota Jan van Eycka v centru
zájmu. Události t˘kající se husitství a ãeské královské koruny byly svûtovû známé. Do âech bylo posláno pût
armád, které byly v‰echny drtivû poraÏeny. Jak koncil v Kostnici, tak v Basileji vûnovaly mnoho ãasu a energie
otázce husitství, která byla doãasnû vyfie‰ena dohodou (1436, praÏská kompaktáta). Jan van Eyck byl kromû toho
diplomatem ve sluÏbách jednoho z tehdej‰ích hlavních aktérÛ, vévody Filipa Burgundského. Na jeho dvofie
poznal Jan mnoho uãencÛ, vysok˘ch úfiedníkÛ, velitelÛ armády, teologÛ a zahraniãních diplomatÛ a o událostech v
âechách se zde hovofiilo urãitû ãasto. Burgundsk˘ vévoda se také postavil na stranu ¤íma (papeÏe) a tudíÏ proti
reformátorÛm církve (husitÛm v âechách a jednajícím v Basileji).
Jan van Eyck znal Prahu také jin˘m, „pfiímûj‰ím“ zpÛsobem. Eli‰ka Zhofielecká (1390-1451), vychovaná na
praÏském dvofie, se vdala roku 1418 za Jana Bavorského, hrabûte holandsko-zélandského, u které byl Jan van
Eyck v letech 1422-24 jako dvorní malífi. Byla vnuãkou císafie Karla IV. a dcerou jeho syna Jana Zhofieleckého.
Její první manÏel byl Antonín Burgundsk˘ (sÀatek roku 1409, padl roku 1415), bratr vévody Jana Burgundského a
str˘c Filipa Dobrého. Byla nejdéle Ïijícím dûdicem lucemburského rodu. Eli‰ka nepochybnû vlastnila ãeské
umûlecké pfiedmûty jako napfi. ilustrované rukopisy, obrázky, kresby, umûlecky kované pfiedmûty apod. Mnoho
dvorních dam a komorníkÛ v Haagu bylo zcela urãitû ãeského pÛvodu. Na‰li ãe‰tí umûlci v dobû husitsk˘ch válek
(1419-34) na haagském dvofie útoãi‰tû?
Spoleãnost pro ‰ífiení vlámské a nizozemské kultury NE-BE.
-8-
Zima 2004/2005
Mezi Brabantem a Prahou existovaly od 14.
století intenzivní kontakty. Bratr císafie Karla IV.,
Václav Lucembursk˘, byl pfieci sezdán s Janou
Brabantskou a byl tudíÏ vévoda brabantsk˘. Víme
také, Ïe roku 1408 nav‰tívilo Prahu brabantské
poselstvo, aby poÏádalo o ruku Eli‰ky Zhofielecké,
bohaté netefie krále ¤í‰e fiímské, Václava IV., pro
Antonína Burgundského. Pfii této pfiíleÏitosti do‰lo
zcela urãitû k v˘mûnû dárkÛ a moÏná namaloval
malífi pro Antonína portrét té - jak se vypráví - krásné
Eli‰ky. B˘valo to tehdy bûÏné. Antonín a Eli‰ka se
vzali roku 1409. Znovu pfiíleÏitost k v˘mûnû dárkÛ.
Roku 1412 nav‰tívilo brabantské poselstvo Prahu
opût, tentokrát v souvislosti se jmenováním vévodou
lucembursk˘m. Antonín padl v Azincourtu roku 1415
a jako brabantského vévodu ho vystfiídal jeho syn Jan
IV. Král Zikmund poslal roku 1416 do Bruselu
vyslance Ïádat o Lucembursko. V tomtéÏ roce
nav‰tívil Zikmund PafiíÏ (spojenectví s Francií) a
Lond˘n (tajné spojenectví s Anglií). Nepochybnû pfii
tom byli burgund‰tí diplomaté nanejv˘‰ aktivní.
Pokud bychom pfiedpokládali, Ïe Jan van Eyck
byl osobnû v Praze, pak by to mohlo b˘t buì roku
1426 nebo 1436. Ostatnû 20. srpna 1436 bylo Janovi
vyplaceno velmi vysoké cestovné. MoÏná, Ïe
cestoval do Svaté fií‰e a byl svûdkem toho, jak byl
vévoda Fridrich V. ·t˘rsk˘, habsbursk˘ následník trÛnu a pozdûj‰í císafi Fridrich III., pasován 9. záfií 1436 u
Svatého hrobu v Jeruzalémû na rytífie. Vytvofiil tehdy mapu, jak se mnozí autofii domnívají? Cestoval s Fridrichem
zpût pfies Benátky a ·t˘rsk˘ Hradec? Pokraãoval dále do Vídnû a Prahy, aby jménem Filipa Dobrého nav‰tívil
císafie Zikmunda, kter˘ byl 23. srpna korunován ãesk˘m králem? Pokud zde popsaná teorie souhlasí, nemohl b˘t
obraz „Madona s kancléfiem Rolinem“ datován pfied rokem 1436. Tento pfiedpoklad za‰el v‰ak asi aÏ pfiíli‰ daleko.
Pokud znal Jan van Eyck Prahu, bylo to pravdûpodobnû jen na základû kreseb a z ústních svûdectví.
Samozfiejmû nemohou b˘t uvedená tvrzení - lépe fieãeno pfiedpoklady - prezentovány jako pravdivé, pokud je
prameny nepotvrdí. Îivot a dílo Jana van Eycka bude je‰tû vyÏadovat mnohé umûleckohistorické bádání. Mnozí
vlám‰tí historici umûní omezují oblast bádání jen na Nizozemsko a Francii (Burgundsko). Zdá se nám v‰ak
smysluplné obrátit pohled také na v˘chod. ¤í‰ské (nûmecké) archivy a ãeské archivy by mohly moÏná je‰tû
mnohé odhalit. Není to snadná práce. A jak by nûmecké archivy Jana van Eycka naz˘valy? Johannes der maler? A
ãeské? Jan malifi? Zde je na místû pfiipomenout, Ïe v nizozemsk˘ch stfiedovûk˘ch textech se objevuje název pro
âechy ve formû Behaigne, Behaim, Behain, Behem, Behm, Bohm atd.
V¯ZNAM OBRAZU
Obraz „Madona s kancléfiem Rolinem“ pfiedstavuje (podûkování za) mír v Arrasu! Je to jin˘mi slovy
symbolick˘ v˘jev.
Arrask˘ mír (1435) mimo jiné urãil, Ïe francouzsk˘ král musí na mostu v Montereau, kde byl roku 1419
zavraÏdûn vévoda Jan Burgundsk˘, postavit krucifix jako usmífiení s burgundsk˘m rodem. Arraská smlouva
znamenala také naru‰ení feudálních svazkÛ mezi Burgundskem a Francií. Tato smlouva, o kterou usilovali mimo
jiné vyslanci basilejského koncilu, mûla velk˘ politick˘ v˘znam. Jeden z hlavních aktérÛ, moÏná ten nejdÛleÏitûj‰í
vyjednávaã, byl kancléfi Rolin.
Kancléfi dûkuje Marii jako zprostfiedkovatelce mírov˘ch rozhovorÛ. Obraz je znázornûn symbolicky mostem s
krucifixem (a praÏsk˘ most mohl b˘t modelem). ¤eka pfiedstavuje rozdûlení mezi Burgundskem a Francií. Mûsto
vlevo pfiedstavuje Burgundsko (vinice a Rolin), mûsto vpravo Francii (PafiíÏ). Most mezi obûma mûsty (státy)
symbolizuje arrask˘ mír.
Spoleãnost pro ‰ífiení vlámské a nizozemské kultury NE-BE.
-9-
Zima 2004/2005
Arraská smlouva byla podepsána 21. záfií 1435. Pokud máme pravdu,
tedy pokud obraz skuteãnû symbolizuje smlouvu, pak nemohlo b˘t dílo
datováno pfied koncem roku 1435 (terminus post quem). Pravdûpodobnû
bylo hotovo teprve roku 1436 nebo je‰tû pozdûji. Jedná se zde tudíÏ o
pozdní dílo Jana van Eycka.
A dvû postavy ve stfiední poli? Jsou to svûdci, svûdci smlouvy (mezi
Burgundskem a Francií). Stojí uprostfied a my jsme spolu s nimi svûdky
dÛleÏité politické události, které se úãastnil kancléfi Rolin.
Piet Schepens
Pfieklad Jana âervenková
Autor má pro sdruÏení NE-BE dne 8. února 2005 pfiedná‰ku o
Janu van Eyckovi, bûhem které dÛkladnû rozebere dvû díla Jana van
Eycka. PÛjde o zde jiÏ probíran˘ obraz Madona s kancléfiem Rolinem
(PafiíÏ, Louvre) a Dvojí portrét (Lond˘n, National Gallery).
Jan van Eyck, Dvojí portrét, Lond˘n,
Na níÏe uveden˘ch internetov˘ch adresách najdete vyobrazení dûl,
National Gallery
která budou 8. února pfiedstavena:
http://www.wga.hu/frames-e.html?/html/e/eyck_van/jan/15arnolf/index.html
http://www.wga.hu/frames-e.html?/html/e/eyck_van/jan/02page/index.html
Program koncertÛ Jaroslava Hutky
najdete na adrese: www.hutka.cz
LEDEN 2005
13. ãtvrtek, Hutka&Hladík, PRAHA 6, U ka‰tanu, Bûlohorská 150, 20:00
19. stfieda, Hutka&Hladík, PRAHA 2, Balbínova lit. hospÛdka, Balbínova 6, 20:00
20. ãtvrtek, Hutka, PRAHA 5 - SMÍCHOV, U Frgála, Staroko‰ífiská 9, 19:00, tel:775 374 259
21. pátek, Hutka, JAROMù¤, Mûstské muzeum, 19:00
26. stfieda, Hutka&Hladík, OSTRAVA, klub Parník, 20:00
27. ãtvrtek, Hutka, PRAHA 2, Trafika Café&tabák, Slavíkova 16, 19:30, tel:608 228 235
ÚNOR 2005
5. sobota, Hutka&Hladík, âERNO·ICE, detaily budou doplnûny
8. úter˘, Hutka&Hladík, PRAHA 4, Kulturní centrum, Novodvorská 151, 19:30
10. ãtvrtek, Hutka, PRAHA 1, klub Panny Marie SnûÏné, 19:00
16. stfieda, Hutka&Hladík, PRAHA 2, Balbínova lit. hospÛdka, Balbínova 6, 20:00
17. ãtvrtek, Hutka, BRNO, Klub v Leitnerove ulici, 19:30
24. ãtvrtek, Hutka, PRAHA 2, Trafika Café&tabák, Slavíkova 16, 19:30, tel:608 228 235
B¤EZEN 2005
2. stfieda, Hutka, âESKÉ BUDùJOVICE,Culturní klub, c.k.Solnice, âeská 66, 20:00
9. stfieda, Hutka, KARLOVY VARY, café Rotes Berlin, Jaltská 7, 20:00, tel:777 611 109
10. ãtvrtek, Hutka, PLZE≈, Zach_s Pub, Palackého nám. 2, 20:30, tel: 377 223 176
11. pátek, Hutka, SU·ICE, Tradiãní kloub, TGM 120, 21:00, tel: 603 297 102
16. stfieda, Hutka&Hladík, PRAHA 2, Balbínova lit. hospÛdka, Balbínova 6, 20:00
31. ãtvrtek, Hutka, PRAHA 2, Trafika Café&tabák, Slavíkova 16, 19:30, tel:608 228 235
Spoleãnost pro ‰ífiení vlámské a nizozemské kultury NE-BE.
- 10 -
Zima 2004/2005
Vincent van Gogh v divadle Tinnepot, Gent
V období od 6. do 16. záfií 2004 zorganizovala dvû oddûlení Orde van den Prinse (Vlámsko - nizozemské spoleãenství pro
jazyk a kulturu) pro ‰est studentÛ nizozem‰tiny z Prahy a Budape‰ti tzv. „Nederlandistisk˘ projekt 2004“.
Vedle náv‰tûv nejrÛznûj‰ích belgick˘ch a nizozemsk˘ch mûst, exkurzí na jedné stranû ve velmi zajímav˘ch institucích jako
napfi. Královské akademie pro nizozemsk˘ jazyk a písemnictví v Gentu nebo Královské akademie vûd v Bruselu, na druhé
stranû v ocelárnû Sidmar a ãerpadle Cruquius, kter˘m bylo kolem roku 1850 vyãerpáno Haarlemské jezero, pro nás ãlenové
fiádu pfiipravili také jazykovûdné pfiedná‰ky a divadelní pfiedstavení Vincent van Gogh.
Vzhledem k tomu, Ïe pfiedstavení s totoÏn˘m námûtem mÛÏeme zhlédnout i v Praze, bylo by moÏná zajímavé „vlámskou verzi“ trochu pfiiblíÏit, abychom obû ztvárnûní mohli porovnat. K tomu pouÏiji fragmenty v nizozem‰tinû a afrikaans z broÏury
Vincent van Gogh, divadelní koncept Jo Geverse a Jo Decaluwa.
Andrea Havlíãková
Divadelní pfiedstavení VINCENT VAN GOGH reÏiséra Jo Geverse a herce Jo Decaluwa, vzniklo na bázi mnoha dopisÛ, které napsal Vincent svému bratru Theovi, své matce, Paulu Gauginovi, Camillu Pissarrovi a mnoha dal‰ím.
Dopisy, které Vincent adresoval bratru Theovi, nám podávají obraz jeho úmyslÛ, pfiesvûdãení, zklamání a okamÏikÛ pln˘ch
nadûje, jeho promûnlivého fyzického i du‰evního zdravotního stavu, v˘tvarn˘ch aktivit, kaÏdodenního Ïivota. Van Gogh se
vyjadfioval tak Ïivû a situace analyzoval tak bystfie, Ïe má jeho Sebraná korespondence v˘znam nejenom jako velké autobiografické dílo, ale i jako velké literární dílo; dílo, které podává svûdectví o neklidném du‰evním Ïivotû, o úsilí, nezdarech,
vzestupech i pádech, v˘voji a naplnûní v˘jimeãného umûlce a neobyãejného ãlovûka, kterého bohuÏel dlouhá fiada du‰evních
krizí postupnû podryla natolik, Ïe ho nakonec dohnala aÏ k pokusu o sebevraÏdu; skonal dva dny nato (1890).
Herec sleduje ve VINCENTU VAN GOGHOVI dráhu dospûlého ãlovûka, jeho vzru‰ující a pohnut˘ Ïivot. Divadelní koncept
ukazuje tyto dopisy jako osobní svûdectví ze Ïivota velmi emotivního umûlce a ãlovûka. Van GoghÛv krátk˘ Ïivot byl pln˘
dramatick˘ch okamÏikÛ, nezdarÛ, nepochopení, nepfiehlédnuteln˘ch tûÏkostí, ale také silné vÛle uspût a vytrvat v jediné jistotû: ve své práci, Ïivotním snu. Na této Ïivotní pouti ukazují reÏisér a herec malífie van Gogha jako evangelistu v Borinagi,
ukazují jeho milostné vztahy s podnikatelem Kee Vosem, Sienem Hoornikem a Margot Begemannovou, jeho pobyt jako pomocného kazatele v Anglii, dlouhé dny strávené v Drente, aÏ po jeho koneãné toulání se po Francii, plamenné období v Arles v Provenci, dobrovoln˘ pobyt v ústavu pro du‰evnû choré v Saint-Remy-de-Provence a nakonec i zmrzaãení v˘stfielem z
pistole.
Zemfiel 29. ãervence, 37 let.
Fragmenty v afrikán‰tinû najdete v nizozemské ãásti bulletinu.
NIZOZEMSKÉ DNY OSTRAVA
V Ostravû se v Domû knihy LIBREX konaly ve dnech 7. 12. 2004 - 09.12. 2004 Nizozemské dny
Slavnostní zahájení se konalo v úter˘ 6. prosince v Domû
knihy (LIBREX) v Ostravû, zúãastnili se ho zástupci hejtmanství, fieditel firmy LIBREX a organizátorka celé akce.
Odpoledne ãetli pfiední herci Národního divadla moravsko-slezského ukázky z nûkter˘ch nizozemsk˘ch knih pfieloÏen˘ch do ãe‰tiny s prÛvodním slovem pfiekladatelÛ: Veverãák a mravenec Toona Tellegena v pfiekladu Jifiiny HoleÀové, ukázky z pfiekladÛ Veroniky Havlíkové od Jana
Wolkerse, Arnona Grunberga a Hafida Bouazzy, HofmanÛv hlad Leona de Wintera v pfiekladu Rubena Pellara a
Deník Vincenta van Gogha Jana Hulskera v pfiekladu Petry Schürové. Vrcholem tohoto dne byla ukázka z vynikajícího pfiedstavení monodramatu „Vincent“ v interpretaci
Ondfieje Vetchého z praÏského divadla âinoherní klub.
Ve stfiedu program pokraãoval pfiedná‰kou Kvûtiny a Nizozemsko, kterou pfiednesla s ukázkami Bronislava Pírko-
vá ze Stfiední zahradnické ‰koly, vystoupením fieditele hotelu Imperial v Ostrava Richarda Blieka o nizozemské pohostinnosti a pofiadem o nizozemské kinematografii. Ve
ãtvrtek 9. prosince mohli náv‰tûvníci vyslechnout pfiedná‰ku o Rembrandtovi a Vermeerovi od Marie ·Èastné z mûstské galerie a o Vincentu van Goghovi od Martina Mikolá‰ka z Galerie v˘tvarn˘ch umûní a pfiedná‰ku o Erasmu
Rotterdamském prof. Stanislava Pr´doty z univerzity ve
Wroclawi.
Náv‰tûvníci LIBREXu si mohli prohlédnout i v˘stavy: ilustrace Pavla ·uka ke knize Toona Tellegena a v˘stavu fotografií Nizozemské imprese Veroniky Havlíkové a Olgy Janatkové. Ve v‰ech poschodích LIBREXu byly pro náv‰tûvníky Nizozemsk˘ch dnÛ shromáÏdûny knihy nizozemsk˘ch
autorÛ nebo s nizozemskou tématikou.
P. Schürová
Spoleãnost pro ‰ífiení vlámské a nizozemské kultury NE-BE.
- 11 -
Zima 2004/2005
KULTURA VE FLANDRECH VE SVùTLE STÁTNÍ REFORMY
pfiedná‰ka Waltera Moense na UK v Praze
Tuto pfiedná‰ku, která se konala v pátek 26. listopadu 2004, pfiipravil WALTER MOENS, zástupce vlámské vlády
v Rakousku, âeské republice a Maìarsku, pro studenty nederlandistiky na Karlovû univerzitû v Praze.
Walter Moens zahájil svÛj v˘klad
ukázkou taneãního pfiedstavení
vlámské choreografky Anny Teresy
De Keersmaeker. Tím chtûl nastínit
dvû úvahy, a to (i) jak je moÏné, Ïe
tak mal˘ národ, jako je ten vlámsk˘,
dokázal v uplynulém desetiletí rozvinout tak ohromn˘ umûleck˘ potenciál a (ii) co je podle nûj pfiíznaãné pro
tuto umûleckou scénu.
V 60. letech minulého století byly v
pováleãné Belgii poloÏeny základy
pro vlámskou emancipaci - ekonomické znovuoÏivení, vzrÛstající státnûpolitické uvûdomûní s poÏadavkem vlastních institucí, definitivní
autonomie a úplné ponizozem‰tûní
univerzit.
Nov˘ v˘voj mÛÏeme pozorovat v
emancipaãních hnutích (napfi. internacionalismus, Ïenské hnutí).
Vznikla tfiída „zbohatlíkÛ“ s potfiebou nové luxusnûj‰í kultury, dynamick˘ rozvoj nastal i v médiích mÛÏeme tedy konstatovat, Ïe se v
Belgii tato dynamika boufilivû rozvinula pfiedev‰ím v Flandrech. Navíc
vznikla ve spoleãnosti silná touha po
individualizaci, coÏ je v‰ak ve Flandrech doprovázeno nov˘m v˘znamem stfiedního prostoru s nov˘mi
normami a projevy. Díky spojení
vlámské správy (územní a spoleãenské) v jeden vlámsk˘ parlament a
vládu vznikly ideální podmínky pro
nové formy kulturní politiky (tak tomu na francouzsky mluvící stranû
není; tam se finanãní pfievody z územní na spoleãenské kompetence a
naopak neuskuteãÀují vÛbec nebo
jen s velk˘mi tûÏkostmi).
Dobré ekonomické, spoleãenské a
politické podmínky dovedly novou
vlámskou scénu k rozkvûtu. Dal‰ím
dÛleÏit˘m faktorem je Brusel.
Vlám‰tí umûlci hudební, divadelní a
taneãní scény se tam usadili v institucích financovan˘ch samosprávnou
vlámskou vládou a zamûfiili se stejnû
tak na severonizozemskou, tak i na
anglosaskou, nûmeckou nebo stfiedoevropskou kulturu. Klíãov˘m momentem pro tento obrat bylo zaloÏení Kaaitheater jako mezinárodního
festivalu pfii oslavách 100 let Královského vlámského divadla. Opravdové poÏehnání a mezinárodní
protkání vlámské kulturní scény nastalo jmenováním Gerarda Mortiera
z Gentu fieditelem tehdy je‰tû Národní opery, od té doby naz˘vané „De
Munt“ (Mincovna).
Co je ale tak vlastní této nové podobû vlámské kultury? Velká otevfienost svûtu, nov˘m tendencím a my‰lenkám. Co v‰ak Walter Moens pokládá za pfiekvapivé, je hledání pravdivosti a autenticity, coÏ vedlo k tûm
nejlep‰ím v˘sledkÛm. To znamená,
Ïe se umûleck˘ projev zbaví v‰ech
zbyteãn˘ch ozdob, hvûzdnosti, patosu, atd.
A v tom se pochopitelnû vlámské umûní stalo silné:
• autentické zpracování hudby bratfii Wielandové, Sigiswald a Barthold Kuikenovi, René Jacobs, Philippe Herrenweghe, Paul Van Nevel,
Jos Van Immersel
• zpûváci - Wannes Vandevelde,
Willem Vermandere, Paul Rans, Arno, Gorki, atd.
• divadlo - Jan Decorte, Jan Lauwers, Josse De Pauw, Arne Sierens,
Erik de Volder, Luk Perceval, Guy
Cassiers, soubor Stan nebo De Roovers atd. - ti v‰ichni pfii‰li s divadlem, které vychází z osobnosti, které není vyumûlkované nebo strojené,
které hledá pfiímé spojení s publikem
• tanec - je disciplínou, se kterou
Flandry ve svûtû prorazily. Po mo-
Spoleãnost pro ‰ífiení vlámské a nizozemské kultury NE-BE.
dernistickém man˘rismu pfii‰ly dívky z Van Rosas a dobyly Annû Terese De Keersmaeker evropskou i americkou taneãní scénu; Walter Moens zde jmenoval i Jana Fabreho.
• co se t˘ká v˘tvarného umûní, pfiirovnává Walter Moens Jana Hoeta k
Gerardu Mortierovi. Jan Hoet umístil vlámské umûlce i své muzeum na
mapu svûta: Panamarenka, Luca Tuymanse, Wima Delvoye (opût Ïádn˘
man˘rismus, ale pfiímá v˘mluvnost).
V˘znamn˘m faktorem v rozkvûtu
tohoto autentického pfiístupu ve
Flandrech je neustálá interdisciplinarita v umûleck˘ch centrech a festivalech - Beursschouwburg, Kaaitheater, Královské vlámské divadlo,
KunstenFestivaldesArts v Bruselu,
Singel v Antwerpách, Vooruit v Gentu, Vlámsk˘ festival (Festival van
Vlaanderen), Evropská hlavní mûsta
kultury (Antwerpy, Brusel, Bruggy),
Handelsbeurs v Gent a Koncertní síÀ
v Bruggách.
Walter Moens se dále ptá, zda nûco
takového jako internacionalismus,
touha po pravdivosti a mísení ÏánrÛ
a disciplín, potrvá dál. V kulturní postojích mlad˘ch VlámÛ vidí fiadu v˘vojov˘ch smûrÛ jako napfi. stále vût‰í zájem o jiné zemû a kultury se siln˘m sklonem k mezikulturnímu mísení, touhu po vût‰í spolupráci s
frankofonními a cizími spoleãenstvími.
Umûlecká ãinnost ve Flandrech zÛstává v celé ‰ífii neobyãejnû rozsáhlá.
Je na tom také finanãnû stále lépe,
podporovaná vlámskou vládou.
Walter Moens zakonãil pfiedná‰ku stejnû jako v úvodu - ukázkou umûlecké syntézy, síly, autenticity a otevfienosti - „De wereld vergaat“ od
Lais.
Andrea Havlíãková
- 12 -
Zima 2004/2005
NOVÉ KNIHY A P¤EKLADY
Edda a Tóra, K. H. Miskotte
V tûchto dnech (v fiíjnu 2004) se na knihkupeck˘ch pultech objevila Edda a Tóra - kniha, jeÏ se podle podtitulu nizozemského vydání (1939) vûnovala „srovnání izraelského a germánského náboÏenství“, av‰ak její ambice
sahaly mnohem dále, aÏ do Ïhavé souãasnosti pfiedznamenané blíÏícím se svûtov˘m konfliktem. Autor, nizozemsk˘ teolog, si ov‰em nehraje na proroka, jenÏ by pfiedvídal v˘sledek mocensko-politického stfietu velmocí. Svou anal˘zu souãasnosti zakládá na poli zdánlivû odtaÏitém, srovnání dvou náboÏensk˘ch a my‰lenkov˘ch svûtÛ.
Strukturu knihy tvofií nûkolik náboÏensk˘ch fenoménÛ (stvofiení, vznikání, osud, ctnost, postava protivníka, onen svût, naplnûní dûjin), jak se jeví ve svûdectví literárních dokumentÛ – v perspektivû starogermánsk˘ch mytologick˘ch a hrdinsk˘ch písní, jak se nám dochovaly ve Star‰í a Mlad‰í Eddû, ale i v dal‰ích pfiíbuzn˘ch textech
(oddíl Edda), a v perspektivû Ïidovské Bible (oddíl Tóra). („Tóra“ v uωím smyslu znamená pût knih MojÏí‰ov˘ch,
v ‰ir‰ím smyslu pak celou Ïidovskou Bibli, v kfiesÈanské kultufie bûÏnû oznaãovánou jako „Star˘ zákon“.)
Klíãem ãi vyvrcholením tûchto kapitol je ov‰em tfietí oddíl, nazvan˘ Rozeznání, v nûmÏ se autor soustfiedí na
svou souãasnost, respektive nedávnou minulost - tedy na otázku, jak se obû perspektivy stfietávají v 19. a na poãátku 20. století v Evropû, pfiesnûji fieãeno v nûmecky mluvícím svûtû (proto v knize pfiicházejí tak ãasto ke slovu
Nietzsche, Goethe ãi Heidegger). Na takto vzniklém pozadí tedy autor „rozeznává“ pohanské kofieny evropské kultury, a to i za jevy a skuteãnostmi, jeÏ jsou obvykle povaÏovány za kfiesÈanské.
Zatímco jednotlivé poznatky z obou my‰lenkov˘ch svûtÛ lze nalézt i v produkci jin˘ch oborÛ - aÈ jiÏ je to starozákonní teologie na stranû jedné, nebo religionistika ãi germanistika na stranû druhé - autorovy závûry v oddílech nazvan˘ch Rozeznání mají vzhledem k dobovému kontextu nezastupiteln˘ v˘znam. Nejde jen o to, Ïe Miskotte prorocky varoval pfied hrÛzami národního socialismu – takov˘ch hlasÛ bylo v Nizozemí i v samotném Nûmecku více. Spí‰e se mu podafiilo vystihnout urãité my‰lenkové vzorce, které se mohou v rozmanit˘ch historick˘ch situacích znovu opakovat. Miskotte nevidí v pohanství pfieÏilou náboÏenskou veliãinu spojenou napfiíklad s
uctíváním pohansk˘ch hájÛ ãi krvav˘mi obûtmi. Definuje ho hloubûji a ‰ífieji jako Ïivotní postoj zamûfien˘ na prosazení sebe sama, roz‰ifiování vlastního teritoria bez ohledu na druhé - tedy chování a postupy, které jsou v‰em lidem vlastní. Pfiíbuzn˘m pojmem pohanství je pro Miskotteho nihilismus - Ïivotní postoj zaloÏen˘ na pfiedpokladu,
Ïe smysl Ïivota neleÏí nikde jinde neÏli v nûm samotném; svût nemá jin˘ cíl neÏ návrat do chaosu, z nûhoÏ vznikl; bezohlednost a samoúãelné násilí jsou velebeny jako projevy odvahy. (Miskotte ov‰em nemohl b˘t obeznámen
s takov˘mi fenomény jako moderní terorismus ãi fiádûní fotbalov˘ch fanou‰kÛ; i tyto zjevy by ov‰em mohly smysluplnû zapadnout do soufiadnic jeho v˘kladu.)
Po staletí bylo pohanství v ãlovûku zatlaãováno kfiesÈanskou misií, nyní v‰ak, v podobû národního socialismu
a totalitního státu, se znovu hlásí ke slovu. Církve se musí rozhodnout mezi dvûma nesmifiiteln˘mi frontov˘mi liniemi: mezi pohanstvím a Bohem Izraele. Miskotte pfiedev‰ím v závûreãn˘ch kapitolách zaujímá polohu apologetickou - jeho obrana pravého vyznání se ov‰em neobrací v první fiadû proti pohanství, jak by se mohlo zdát. Dokonce lze fiíci, Ïe v otevfieném, dravém pohanství, jak je formuluje napfiíklad Nietzsche, vidí Miskotte protivníka,
jehoÏ si lze do jisté míry i váÏit; konec koncÛ si pfiece musíme pfiiznat, Ïe sobecké a nihilistické tendence v‰ichni
nosíme sami v sobû. Hlavní ostfií Miskotteho polemiky se obrací jinam: proti pokusÛm o synkrezi obou náboÏensk˘ch systémÛ, proti ve‰ker˘m kompromisÛm a iluzím, Ïe by se národnû-socialistická rétorika („národ, síla, ãest,
boj za mír, boj za zrno“ atd.) mohla propojit se zvûstí evangelia.
Specificky kfiesÈanské pojmy pfiitom autor uÏívá jen zdrÏenlivû; základním protivníkem nihilismu je BÛh Izraele dosvûdãen˘ Tórou - BÛh AbrahamÛv, IzákÛv a JákobÛv; BÛh MojÏí‰Ûv, kter˘ se rozpomíná na poroben˘ lidu
a vyvádí ho z Egypta; BÛh proroka Izajá‰e, kter˘ se zastává vdov a sirotkÛ, cizincÛ a azylantÛ, utlaãen˘ch a slab˘ch; BÛh krále Davida, kter˘ posiluje jeho ruce proti Goliá‰ovi. Osoba JeÏí‰e Krista zÛstává v Eddû a Tófie úmyslnû v pozadí.
Vedle tûch, kdo zÛstávají pohany, a tûch, kdo uvûfií Bohu Izraele, Miskotte ov‰em rozeznává kfiesÈany jako tfietí lid, lid zvlá‰tní, a pfiece s Izraelem bytostnû spjat˘ - nejen proto, Ïe vedle Nového zákona uznává i zákon „Star˘“, ale pfiedev‰ím proto, Ïe se hlásí k témuÏ Bohu. Ale to uÏ je jin˘ pfiíbûh, jiná linie v˘kladu, která v Eddû a Tófie zÛstává na pokraji. Miskotte ji rozvíjí pfiedev‰ím v knize Biblická abeceda (vy‰la nizozemsky roku 1941, nû-
Spoleãnost pro ‰ífiení vlámské a nizozemské kultury NE-BE.
- 13 -
Zima 2004/2005
mecky 1976, ãesky 1996). Spoleãnû s disertací Podstata Ïidovského náboÏenství (niz. 1932) a knihou KdyÏ bohové mlãí (niz. 1956, nûm. 1963, angl. 1967), jeÏ je vûnována pfiedev‰ím starozákonní teologii, pfiedstavují Edda a
Tóra a Biblická abeceda ucelen˘ v˘raz Miskotteho teologie, jenÏ byl v prÛbûhu jeho Ïivota (1894-1976) doplÀován fiadou komentáfiÛ k jednotliv˘m biblick˘m knihám, dal‰ími men‰ími spisy a ov‰em i sérií kázání (Miskotte pÛsobil pfies dvacet let jako faráfi Nizozemské reformované církve; v letech 1945-1959 jako profesor teologické fakulty na univerzitû v Leidenu vyuãoval mj. systematickou teologii a církevní dûjiny). Tím v‰ím si získal pfiední postavení na nizozemské teologické scénû, srovnatelné s postavením Karla Bartha v Nûmecku. - Podrobnûji se tûmto tématÛm vûnuje úvodní studie k ãeskému pfiekladu Eddy a Tóry, kterou sepsal Martin Prudk˘, vyuãující na katedfie Starého zákona Evangelické teologické fakulty UK v Praze.
Miskotteho rozko‰atûl˘, dalo by se fiíci barokní styl my‰lení i psaní byl nemal˘m ofií‰kem pro pfiekladatele; to
je patrné mimo jiné i na tom, Ïe na rozdíl od jin˘ch Miskotteho dûl nebyla Edda a Tóra dosud vydána v nûmeckém ãi anglickém pfiekladu; ãesk˘ pfieklad Eddy a Tóry je tedy zatím jedin˘m pfiekladem do cizího jazyka (nûmeck˘ se jiÏ del‰í dobu pfiipravuje). Jan A. Dus, vûdeck˘ pracovník Centra biblick˘ch studií v Praze, a Hans P. van
der Horst, faráfi v Boxmeeru, pfii pfiekládání zuÏitkovali své pfiedchozí zku‰enosti s pfiekládáním textÛ podobného
druhu (úãastnili se napfiíklad pfiekladu v˘‰e zmínûné Biblické abecedy). Díky nûkolikavrstevné, osobní i emailové
v˘mûnû názorÛ nakonec dospûli k v˘sledku, kter˘ pfiinejmen‰ím poskytne zájemcÛm o Miskotteho teologii odrazov˘ mÛstek k dal‰ímu studiu; ne v‰echna místa se v‰ak podafiilo uspokojivû vyfie‰it.
Esejistick˘ ráz knihy, v níÏ se autor leckdy nechal unést rozletem sv˘ch asociací, si vyÏádal nûkolik zvlá‰tních
pfiekladatelsk˘ch a technick˘ch opatfiení (viz redakãní poznámka J. A. Dusa). Díky projektu teologické univerzity
v Kampen byla do knihy zafiazena fiada bibliografick˘ch doplÀkÛ, které dohledali Evert W. J. van Leersum a Menno H. Valk. Ve snaze o zachování pÛvodního, témûfi dvojjazyãného rázu textu byly vedle ãeského pfiekladu paralelnû ponechány i nûmecké (ojedinûle téÏ nizozemské) texty citovan˘ch poetick˘ch pasáÏí. V prozaick˘ch pasáÏích jiÏ nejsou pÛvodní nûmecké citace opakovány, jejich ãesk˘ pfieklad je v‰ak alespoÀ zv˘raznûn odli‰n˘m typem písma.
Citace eddick˘ch písní, jeÏ Miskotte pfiebíral ze zastaral˘ch nûmeck˘ch sborníkÛ, jsou doprovozeny paralelním ãesk˘m pfiekladem, pfievzat˘m z dûl H. Kadeãkové, L. Hegera a ojedinûle i E. Waltera (viz poznámky pod ãarou). Rejstfiík biblick˘ch míst, jenÏ se nachází jiÏ v druhém nizozemském vydání (1970), byl pfievzat a doplnûn o
fiadu dal‰ích poloÏek; novû byl pfiipraven jmenn˘ rejstfiík a rejstfiík dal‰ích spisÛ (eddické spisy podle nomenklatury uveden˘ch ãesk˘ch pfiekladÛ, biblické spisy podle âeského ekumenického pfiekladu). Do v‰ech rejstfiíkÛ i novû vypracované bibliografie byly zahrnuty jak údaje z pÛvodního textu, tak i v‰echny redakãní doplÀky a dodatky.
Jako zvlá‰tní bonus obsahuje ãesk˘ pfieklad Eddy a Tóry exkurz J. A. Dusa o Miskotteho polemice s germanistou Janem de Vriesem z Leidenu (shodou okolností pfiívrÏencem národnû socialistického hnutí). Základem exkurzu je v˘mûna názorÛ pfieti‰tûná ve sborníku Miskotte in de ,nieuwe tijd‘ (eds. Ch. Doude van Troostwijk, J. Beumer, D. Stegeman, 1994; sborník je mimochodem jen jedním z dokladÛ Ïivého zájmu souãasn˘ch nizozemsk˘ch
teologÛ o Miskotteho osobnost). Exkurz chce dopfiedu otupit v˘hrady, jeÏ by k Miskotteho dílu mohli mít dne‰ní
germanisté, anebo alespoÀ pfiispût k tomu, aby se diskutéfii nedob˘vali do otevfien˘ch dvefií. Nejde jen o to, Ïe více neÏ ‰edesátileté bádání nad germánskou mytologií jistû vyneslo na svûtlo fiadu poznatkÛ, s nimiÏ Miskotte nemohl poãítat. ZávaÏnûj‰í je spor metodologick˘, kter˘ se obûma aktérÛm podafiilo vystihnout a bez servítkÛ formulovat. âasopisecká polemika se uÏ z podstaty vûci nemÛÏe zdrÏovat detaily - a je to právû její otevfienost a struãnost, která by mohla inspirovat i akademické debaty v souãasnosti.
Edda a Tóra je souãástí kniÏní fiady Bibliotheca Bohemica Batavica, v níÏ evangelické nakladatelství EMAN
vydává knihy vûnované rozhovoru nizozemské a ãeské teologie a filosofie. Vedle jiÏ zmínûné Biblické abecedy
mÛÏeme nûkteré z nich pfiedstavit jiÏ jen heslovitû. - Obãasník Rozpravy, kter˘ vychází v ãeské i nizozemské verzi, shromaÏìuje názory soudob˘ch odborníkÛ na vybraná témata (církevní pastorace; církev za totality; ekologie;
církevní zpûv aj.). - Kniha teologa Nico ter Lindena Povídá se... (narrativní v˘klad knihy Genesis) je prvním pfiekladem ze série vûnované jednotliv˘m biblick˘m spisÛm, která se v Nizozemí fiadí k oblíben˘m bestsellerÛm. - Filosof Theo de Boer se v knize BÛh filosofÛ a BÛh PascalÛv vûnuje historick˘m pokusÛm o dÛkaz BoÏí existence
a zpochybÀuje zabûhané pfiedstavy o Bohu, jeho v‰emohoucnosti, v‰evûdoucnosti a podobnû. - Sbírka meditací nizozemsk˘ch kazatelÛ BoÏí okno, kterou uspofiádala utrechtská teoloÏka Hana Kohlbrugge, provází ãtenáfie na cestû postním obdobím a vrcholí velikonoãními svátky. - Dal‰í podrobnosti na webové stránce eman.evangnet.cz.
J. A. Dus
Spoleãnost pro ‰ífiení vlámské a nizozemské kultury NE-BE.
- 14 -
Winter 2003
EEN WOORD VOORAF
Geachte leden van NE-BE,
beste vrienden,
Voor uns ligt het 6de jaar van ons bestaan - dat is een heel verheugend feit. Onze activiteiten betreffen vooral literatuur, beeldende kunsten en muziek - of zijn dat onze avonden of met
onze bijdrage door andere instanties georganiseerde acties. In
2005 staat op ons programma in februari een lezing over de
schilder Jan van Eyck, in maart zal de ledenvergadering plaatsvinden met het lezen van Rubens’ brieven en in oktober
komt de ster aan het Nederlandse literaire firmament („nebe“) Joost Zwagerman op bezoek naar Tsjechië. Het hele jaar
zal de bibliotheek van NE-BE aan de Nederlandse ambassade
voor u geopend zijn. Net als elk jaar krijgt u vier maal per jaar ons bulletin, bovendien ook de uitnodigingen op boven genoemde programma_s en de leden met een e-mail-adres krijgen informatie over actie’s, die wij zelf niet organiseren maar
erover op tijd op de hoogte gebracht worden. Dat alles dankzij de noeste arbeid van de bestuursleden, redactie van het
bulletin en de bemanning (een man en een vrouw) van de bibliotheek - waarvoor oprechte dank.
Een voorspoedig 2005 wenst u
Petra Schürová
INFORMATIE AAN DE LEDEN VAN NE-BE
Uitbreiding van onze website:
De website van Ne-Be: www.sweb.cz/ne-be/
De website van de bibliotheek: www.sweb.cz/ne-be/knihovna
De site wordt gemaakt en onderhouden door Andrea Havlíãková.
BIBLIOTHEEK:
We zijn open elke donderdag vanaf 14.30 tot 15.30.
Adres: Nederlandse ambassade, Gotthardská 6, Praha 6
Informatie: Ruben Pellar: [email protected], tel: +420 261 263
Andrea Havlíãková: [email protected]
ZOMERCURSSUSEN NEDERLANDS
Tijdens de vakantie van 2005 worden door de Nederlandse Taalunie traditionele talencursussen georganiseerd, die in de volgende termijnen plaatsvinden:
Zeist: 18. 7. - 6. 8. 2005
Hasselt-Diepenbeek: 24. 7. - 13. 8. 2005
Gent: 7. 8. - 27. 8. 2005
De deadline voor de inzending van aanmeldingsformulieren is voor 1. 2. 2005.
Geînteresseerden kunnen zich voor aanmeldingsformulieren en nadere informatie melden op de volgende
adressen:
[email protected], tel./fax:+420 222 728 603
[email protected], tel +420 776 744 540
Vereniging voor Vlaamse en Nederlandse cultuur NE-BE
- 15 -
Winter 2004/2005
HET COMENIUSMUSEUM IN NAARDEN
Met ingang van 1 december 2004 is dr. Niels Bokhove aangesteld als conservator-directeur van het Comenius-Museum in Naarden.
Bokhove, filosoof en literatuurhistoricus (Kafka- expert), was mede-oprichter en -directeur van het openbaar debatcentrum TUMULT in Utrecht. Hij is goed bekend met Tsjechië, maar ook met de rest van Centraal en Oost-Europa, onder andere als freelance cultureel reisleider. Op hem rust de taak om het museum ‘op te stoten in de vaart
der volkeren’ en daarvoor concreet beleid te ontwikkelen.
WAT MAG U NIET MISSEN
„Jan van Eyck“ - lezing gegeven door Piet Schepens op 8 februari 2005 om 18 uur, aan het adres SenováÏné námûstí 23, Praha 1
Meer informatie vindt u in onderstaand artikel.
MIM MUZIEKINSTRUMENTENMUSEUM - BRUSSEL
De allereerste jazzplaat ter wereld, uit 1917, een plastic saxofoon van het merk Grafton, zoals Charlie „Bird“ Parker er een bespeelde in 1953… Met behulp van de collectie van Robert Pernet werd er een dubbel-cd uitgebracht
met 49 historische opnames, en nu is er dus de tentoonstelling. Jazz In Little Belgium laat proeven van de frisse
muzikale wind die over ons landje woei in de eerste helft van de vorige eeuw. Werken uit de waardevolle Robert
Pernet-collectie, een verzameling van alles wat er ooit in de Belgische jazzwereld werd opgenomen, gedrukt en geschreven. www.mim.fgov.be
RIJKSMUSEUM, HISTORISCH MUSEUM AMSTERDAM
Collectie Hollandse Meesters
De Collectie van bankier Adriaan van der Hoop worden nu door twee Amsterdamse musea gepresenteerd. In het
Historisch Museum werd een kopie van zijn kunstsalon opgemaakt, in het Rijksmuseum worden 20 exemplaren tentoongesteld van Hollandse Meesters. De tentoonstellingen werden opgezet in het kader van de herdenking van het
feit, dat het 150 jaar geleden is dat Amsterdam het legaat van deze bankier en verzamelaar aanvaardde. De tentoonstelling vindt t/m 23 januari plaats. www.rijksmuseum.nl
PERS EN TIJDSCHIFTEN
AHOJ prosinec 2004
- Dvofiák-concert van het ZuidHollands Symfonie Orkest, in de Gotische Zaal, den Haag-Van de leden: World Press
Photo in het Praagse Karolinum; 200 jaar Austerlitz;
- Een brief uit Naarden, geschreven door Franti‰ek Ulman (Tsjechische muzikant en kapelmeester) 75 jaar geleden
- Van en over Tsjechië en Slowakije: Europe for Kids, een multimediaal informatief project, dat tot stand is gekomen met steun van Europese commissie. Heeft tot doel de tien nieuwe landen voor te stellen aan de kinderen van
Europa. www.schooltv.nl/ik_kom_uit/index.html
- Lezing over Adolf Loos (1870-1933) in het Chabotmuseum in Rotterdam door Otakar Máãel (hoofddocent architectuurgeschiedenis in Delft).
- Symposium van het Nationaal comité voor internationale samenwerking en duurzame ontwikkeling (NCDO), ·imon Pánek van de Tsjechische organisatie „People in Need“ te gast; veranderingen sinds 1 mei 2004
- Wat het oog streelt: Tentoonstelling van het werk van de functionalist Ladislav Sutnar; Tentoonstelling in het Comeniusmuseum in Naarden over het geheime jongenstijdschrift „Vedem" dat in het kamp Terezín verscheen .
- Onze boekenplank: Jana Beranová Tussentonen, poëzie. Breda, Uitgeverij De Geus, 2004. 64 blzn. Jana Beranová is in PlzeÀ geboren en sinds lange tijd woonachtig in Rotterdam. Ze schrijft poëzie en proza en vertaalde onder meer zeven romans van Milan Kundera. Tussentonen is het vijfde boek van haar dat bij Uitgeverij de Geus
verschijnt. „Het zijn haar taal en beelden die indruk maken. Ze weet taferelen zo weer te geven dat de beschreven
werkelijkheid tot leven komt. Haar poëzie zit vol ingehouden, maar hartveroverende emotie.“ (woorden van de uitgever)
Bijgewerkt door Jana âervenková
Vereniging voor Vlaamse en Nederlandse cultuur NE-BE
- 16 -
Winter 2004/2005
BERICHTEN UIT NEDERLAND
Nederland zoekt naar de grondslagen van tolerantie en vrijheid
De moord op Theo van Gogh op 2 november j.l. bracht een schok
teweeg in de Nederlandse samenleving en vestigde opnieuw de aandacht van de internationale media op wat er in Nederland eigenlijk
gaande is op het terrein van ethnische en religieuze minderheden,
hun integratie en tolerantie, inclusief hun potentieel tot geweld en
terrorisme. Voor de tweede keer in de laatste drie jaar maakte het anders zo rustige land iets mee dat als een politieke moord gekenmerkt
kan worden - het neerschieten van de populistische politicus Pim
Fortuyn was de eerste. Dit keer gaat het om de filmmaker, schrijver
en publicist Theo van Gogh, in de verte verwant aan de bekende
schilder.
Theo van Gogh provoceerde op alle terreinen waar hij werkzaam
was. In zijn columns in verschillende kranten liet hij zich vaak grof
beledigend uit over zijn tegenstanders uit de kunst en politiek. Zijn
reputatie was daarom zeer omstreden. Hij behoorde ook tot de uitgesproken critici van de multiculturele samenleving en vreesde dat
de Nederlandse samenleving zou veranderen in een soort Belfast.
Ayaan Hirsi Ali
Volgens de brief, die de vermoedelijke moordenaar Mohammed
B. achterliet op het lichaam van Van Gogh, was de directe aanleiding voor de moord de film „Submission.“ Op de achtergrond van
deze film staat de Somalische Ayaan Hirsi Ali, die ruim tien jaar geleden asiel kreeg in Nederland. Ze werd actief binnen de politiek, eerst in de Partij van de Arbeid, om vervolgens uit onvrede met het
integratiebeleid van deze partij over te stappen naar de conservatiefliberale VVD.
Naar eigen zeggen nam ze afscheid van de islam en begon zeer
scherpe kritiek te uiten op deze religie als een geloofsovertuiging en
instituut dat niet in de moderne wereld thuishoort. Haar kritiek is
met name gericht op de rol van de vrouw in de wereld van de Koran
en in de islam in het algemeen. Die leiden volgens haar namelijk noodzakelijk tot de onderdrukking van de vrouw. De vrouw heeft geen andere keus dan zich te verhullen, kan zich niet vrij bewegen en
moet in alles haar man gehoorzamen, aldus Hirsi Ali. Volgens haar
is daarom de islam onverenigbaar met de vrijheid van de vrouw en
is derhalve een gevaar voor de Westerse democratische samenleving
als in Nederland. Religieuze en andere instituties verbonden met de
islam - bijvoorbeeld islamitische scholen - hebben volgens haar geen andere reden van bestaan dan om de structuur van onvrijheid in
stand te houden en de invloed van de open en vrije democratie tegen
te houden. Veel van Hirsi Ali’s kritiek doet denken aan de modernistische veroordeling van het christendom en van kerken in de tweede helft van de negentiende eeuw.
Hirsi Ali, die vandaag een van de bekendste politici in Nederland
is, heeft de taak of zelfs de missie op zich genomen om te strijden
tegen onvrijheid samenhangend met de islam. Uit haar woorden vloeit voort dat ze Nederlanders de ogen wil openen voor het gevaar dat
de islam voor de Westerse samenleving betekent. Voor dat doel gaf
ze de opdracht voor de film „Submission“ aan Theo van Gogh, om
die vervolgens te tonen in het tv-programma „Zomergasten,“ waar
ze de afgelopen zomer een van de gasten was. In het begin vielen de
reacties op de film erg mee, sommigen vonden de film zelfs te mild.
„Submission“ is in zijn kritiek jegens de islam niet scherper dan bijvoorbeeld sommige films van Ingmar Bergman jegens christendom
en kerk.
Tolerantie en rekening houden met elkaar
Een van de dringendste vragen na de dood van Van Gogh was of
er inderdaad een netwerk van islamitische radicalen bestaat in Nederland, die verdere aanslagen beramen. Uit het politieonderzoek tot
dusverre is op te maken dat Mohammed B. in contact stond met een vertakte groep van jonge Marokanen, die meestal in Nederland
geboren waren. In de laatste jaren - met name sinds 11 september
2001 - radicaliseerden ze tot het stadium dat ze bereid zijn geweld
te gebruiken tegen de Nederlandse samenleving, die volgens hen te
geseculariseerd is en fundamentele waarden van de islam niet respecteert. Dat betekent dat er in Nederland een netwerk van mensen
is die bereid zijn uit religieuze motieven terroristische acties te plegen.
In de Nederlandse media wordt nu een zeer levendig debat gevoerd over de vraag waar de grens ligt van toleratie ten opzichte van
die moslims die sommige kanten van de Nederlandse samenleving
afwijzen (bijvoorbeeld het homo-huwelijk, euthanasie etc.). Wat betekenen teksten in de Koran die oproepen tot geweld jegens nietmoslims? Is de islam in staat de liberale, westerse cultuur en levensstijl te accepteren?
Een andere groep vragen is interessant voor het begrip van de
Nederland opvatting van tolerantie. De basisvraag betreft het principe van de vrijheid van meningsuiting die de luide critici van de islam als Ayaan Hirsi Ali of Theo van Gogh voor zichzelf opeisen.
Hebben zij het recht om hun mening zo scherp te brengen, dat het
moslims en hun religieuze gevoelens kwetst? In concreto gaat het
debat over de wet tegen godslastering, de werking en toepassing daarvan. Tot in de jaren negentig was het in Nederland gebruikelijk deze wet of haar principe zo te verstaan dat men zeer omzichtig omging met situaties die het religieuze gevoelen van een andere groep
konden kwetsen. Zo werd bijvoorbeeld ooit de premiëre van een toneelstuk van R.M. Fassbinder onder druk van de publieke opinie afgeblazen omdat het stuk joden zou kunnen beledigen. Hoe is dan de
verhouding tussen tolerantie en respect? En hoe is de verhouding
tussen twee grondrechten, het recht op vrijheid van mening en de
vrijheid van godsdienst?
Het is interessant dat een aanzienlijk deel van de commentatoren
en publicisten die de opvattingen van Van Gogh en Hirsi Ali verdedigen, behoort tot de allochtone Nederlanders - net als de radicalen
die nu aanslagen beramen op sommige uitgesproken persoonlijkheden uit het culturele of politieke leven. Het is opvallend dat deze
stemmen een enigszins eenzijdige uitleg van de Nederlandse tolerantie presenteren. Ze spreken met name over de onaantastbaarheid
van de vrijheid van meningsuiting, ongeacht de omgeving en de omstandigheden. Het lijkt erop dat in hun overwegingen het typische
Nederlandse element van het zoeken van een compromis, d.w.z. de
wil om de mening van de ander te integreren, geen bijzonder grote
rol speelt.
Degenen, die nu moskee’n en islamitische scholen in brand steken, vertegenwoordigen zeker niet de mening van de meerderheid.
Vereniging voor Vlaamse en Nederlandse cultuur NE-BE
- 17 -
Winter 2004/2005
Het lijkt om rechtsradicalen en skinheads te gaan. Onder de meeste
mensen wekken deze acties nauwelijks begrip, maar roepen eerder
verontwaardiging op. Niettemin is het duidelijk dat de houding van
de Nederlandse meerderheid jegens de islamitische minderheden,
met name de Marokkaanse minderheid, getekend is door een zeker
wantrouwen. De druk op deze groepen om zich meer openen en
sommige liberale principes te accepteren, dus zich meer te integreren in de Nederlandse samenleving, is zeker groter aan het worden.
Kerken en oecumenische organisaties
De Raad van Kerken reageerde op de gebeurtenissen door een telefonische luisterlijn te openen voor mensen die zich in het huidige
debat bedreigd voelen, of het nu moslims of christenen zijn. De Protestantse Kerk in Nederland (waarin de twee grootste protestantse
kerken zich hebben verenigd) gaf een verklaring uit, die op 21 november van de kansels werd gelezen. Daarin stond o.m. het volgende:
„Wij ervaren juist in deze weken ook herkenning en verbondenheid met de moslimgemeenschap, die leeft in ontzag voor God. Daarmee willen wij de verschillen tussen christendom en islam niet
verdoezelen. Vaak is de wereld van de islam veel christenen vreemd,
terwijl ook het omgekeerde het geval is. Nu is het echter de tijd en
de noodzaak om onze verbondenheid te onderstrepen en onze solidariteit te betonen.
Vrijheid van meningsuiting is een groot goed, waarvoor wij zeer
dankbaar zijn. Wij zijn echter van mening dat een samenleving waarin de vrijheid van meningsuiting gebruikt wordt om anderen te beledigen en te kwetsen, bezig is zichzelf te ondermijnen. Daarom roepen wij op tot respect voor het geloof en de levensovertuiging van
alle mensen, en tot een zorgvuldige manier van omgaan met elkaar.
Een herbezinning op de ruimte voor de beleving van de godsdienst
is nodig.
Onze samenleving wordt gekenmerkt door het kunnen omgaan
met verschillen. Lange tijd betroffen deze verschillen vooral varianten van het christendom en de ideologie´n die hieruit voortkwamen.
De emancipatie van moslims en de duidelijke aanwezigheid van
christenen uit andere culturen zijn een nieuwe uitdaging voor onze
democratie. We roepen iedereen op om deze uitdaging aan te gaan.
Wij zijn aan elkaar gegeven en dienen het goede voor elkaar te zoeken.
Wij roepen allen op de regels van onze samenleving te respecteren en anderen met respect te behandelen. Tevens roepen wij op om
afstand te nemen van bedreigingen en gewelddadige uitingen tegenover andersdenkenden, en hen die hierdoor bedreigd worden te beschermen. Voor moslims en alle andere gelovigen is plaats in onze
samenleving en niet pas als ze hun geloof hebben aangepast.“
Peter C.A. Morée
BERICHT UIT HET LAND VAN VAN GOGH
Wat is er aan de hand in Nederland na de moord (2-112004)op Theo van Gogh, een ver familielid van de grote kunstenaar Vincent van Gogh? Er is hier dus geen sprake van een vervolg op mijn verhaal over Vincent van Gogh onder de titel „NEEN, NOOIT, NIMMER“ van IV/4 2002, want de naam Van
Gogh, vermoord door een moslimextremist, staat plotseling voor
een situatie in Nederland gekenmerkt door angst voor terroristische aanslagen, felle discussies over vrijheid van meningsuiting,
de multiculturele samenleving, integratie van buitenlanders, gedoogcultuur en godsdienstfanatisme.
Is het beeld dat de Nederlandse dagbladen geven een goede
weergave van alles wat zich afspeelt in dit land? Moet een buitenstaander werkelijk denken dat het zo ongeveer oorlog is hier?
De eerste reacties die volgden op de moord op Van Gogh gingen
vooral over vrijheid van meningsuiting; mag je in dit land nog je
mening geven, als je hierop zo koelbloedig wordt afgerekend?
Theo van Gogh als martelaar?
Mijn eerste reactie, en niet alleen de mijne, was, dat die vrijheid van mening al heel lang misbruikt wordt in Nederland. Wil
vrijheid van mening zeggen, dat je alles wat je dwarszit eruit
mag gooien in het openbaar? Dat je de meest grove taal mag bezigen? Dat je iemand mag uitschelden, kwetsen en omlaag halen?
De Nederlandse cabaretiers weten er wel raad mee. Al sinds
de jaren 60 werd het cabaret steeds sarcastischer, cynischer en
grover.
Sommige cabaretiers werden ook columnisten, die in dagbladen de gelegenheid kregen hun sarcasme en grofheden verder te
verspreiden. De vrijheid van columnisten leek eindeloos, grenzen van fatsoen werden voortdurend verlegd. Hetzelfde vind je
natuurlijk ook in de literatuur en op andere gebieden.
Van Gogh beoefende ook het genre van de column, waarin hij
zich zeer beledigend en kwetsend kon uiten. Hij werd daarom ook steeds ontslagen, maar vond altijd weer een ander blad. Het
laatste platform was de METRO-krant, ook in Tsjechië bekend.
Net zo provocerend als zijn columns waren zijn films.
Er werd van hem onlangs een film op tv getoond, „Submission“ genaamd, waarin stelling werd genomen tegen vrouwonvriendelijke teksten uit de koran. Koranteksten tegen een achtergrond van naakte vrouwen was bijvoorbeeld een van zijn provocerende beelden.
Dat dit tot moord en doodslag leidt, is eigenlijk niet verwonderlijk.
De vraag die nu, 10 dagen na de moord toch meer op de voorgrond lijkt te treden is:
hoe ver mag je gaan in je vrijheid van meningsuiting? Ik geloof dat dit een zeer wezenlijke vraag is. Als op dit gebied een
verandering gaat plaatsvinden, zullen velen dit toejuichen. De
vrijheid van meningsuiting heeft een lange traditie in Nederland;
het wordt tijd dat er bezinning komt op de vraag, waar grenzen
van fatsoen in acht moeten worden genomen. Dat buitenlandse
jongeren vaak niet weten waar de grenzen liggen in onze samenleving heeft alles te maken met het gebrek aan duidelijkheid van
de kant van de Nederlanders zelf. Er wordt over normen en waarden gesproken, maar dat is niet genoeg. Waar staan ze voor en
hoe draag je ze uit?
„Een beetje zelfcensuur kan geen kwaad“ las ik boven een
stuk in het Brabants Nieuwsblad van 8 november jl. Dat artikel
werd afgesloten met: „Het is zoals Cicero zei: om de democratie
te laten functioneren is een bepaalde mate van zelfcensuur vereist“. Hierbij sluit ik me volledig aan.
Vereniging voor Vlaamse en Nederlandse cultuur NE-BE
Hanny Visser, Etten-Leur, 14 nov. 2004
Voor reacties: [email protected]
- 18 -
Winter 2004/2005
C U LT U U R
EN SOCIAAL LEVEN
Jan van Eyck’s „Madonna met kanselier Rolin“
Stelt de stad op de achtergrond van Jan van Eyck’s „Madonna met kanselier Rolin“ de stad Praag voor? Opvallend is in elk
geval de gelijkenis van de afgebeelde brug met de Karelsbrug. Mogelijk zien we links een deel van de Nieuwe Stad met
daarachter de wijngaarden van Vinohrady. En is de katedraal rechts van Jezus_ hoofd de Sint-Vituskatedraal?
Voor alle duidelijkheid: we hebben niet te maken met een fotografische weergave van een stad. Het is grotendeels een
denkbare stad, maar een aantal elementen wijzen naar Praag. Indien de stad werkelijk verwijst naar Praag, dan is de vraag
waarom? Kende van Eyck Praag dan? Was hij er geweest of bezat hij een afbeelding van de stad? We gaan hier op zoek naar
mogelijke antwoorden.
DE GESCHIEDENIS VAN HET
SCHILDERIJ
Veel weten we niet. De opdrachtgever was
ongetwijfeld Nicolas Rolin, hij wordt immers
afgebeeld. Het zou een epitaaf kunnen zijn, bedoeld
voor de familiekapel. Rolin had een zwak voor zijn
doopkerk, de Notre-Dame-du-Chatel in Autun. In
1428 stichtte hij in deze kerk de SintSebastiaanskapel (familiekapel), die 1428-30 werd
gebouwd. Hij liet de kerk door een schenking ook tot
stiftskerk (kapittelkerk of kollegiale kerk) verheffen.
Jan van Eyck zou volgens de meeste kunsthistorici
het paneel geschilderd hebben omstreeks 1435
(ergens in de periode 1430-36). Volgens een anoniem
reisverslag bevond het paneel zich begin 18de eeuw
in de sakristie van de Notre-Dame-du-Chatel. De
kerk werd in 1793 (tijdens de Franse Revolutie)
afgebroken en het paneel werd in 1800 naar Parijs
overgebracht, in 1805 naar het Louvre.
EEN BESCHRIJVING
Het voorgestelde tafereel is opgebouwd uit een
voortoneel, een middenveld en een achtergrond.
Op het voortoneel zien we rechts de madonna met
Jezuskind en links de kanselier. Maria is het symbool
voor de hemelpoort (porta coeli). Zij draagt een
rijkelijk gedrapeerde mantel. Deze is rood, symbool
van liefde, maar ook van lijden en offer. De engel is
in het blauw (kuisheid, onschuld). Het kind Jezus, de
rijksappel (hier symbool van de goddelijke
heerschappij) in de hand, maakt een zegenend
gebaar. Op de geborduurde zoom van Maria_s
mantel lezen we tekstfragmenten uit de gebeden van
het klein officie van de H. Maagd Maria. Het boek
op de knielbank is opengeslagen op de plaats van
deze gebeden (de tekst is leesbaar).
Op het middenveld zien we een besloten hofje
Jan van Eyck, Madonna met kanselier Rolin, Parijs, Louvre
Op het voorplan staan Maria met Jezuskind en kanselier Rolin op dezelfde
hoogte. Maria toont het Jezuskind (ostensio-motief). Zij is hier voorgesteld
als de bemiddelares tussen mens en Kristus, de genademoeder en de hemelse koningin. Jezus zegent de kanselier, die moeder en kind vereert.
Op het middenveld zien we een besloten hofje met o.a. Mariasymbolen en
twee figuren.
Op de achtergrond is een stad, doorsneden door een rivier, afgebeeld. De
twee stadshelften worden verbonden door een brug.
De vertikale as doorsnijdt de brug en verdeelt het schilderij in twee helften.
De horizontale as verdeelt de voorstelling in een voorgrond, een kerk, en een achtergrond, een stadslandschap. Net boven het centraal punt van de voorstelling is de brug afgebeeld. Dat kan geen toeval zijn.
Vereniging voor Vlaamse en Nederlandse cultuur NE-BE
- 19 -
Winter 2004/2005
(hortus conclusis) met bloemen en dieren. De roos stelt hier de liefde voor, de lelie de onschuld en reinheid. Volgens de
middeleeuwse Legenda aurea zijn de rozen en lelies, die na Maria´s tenhemelopneming in haar graf zouden zijn gevonden,
een beeld van de martelaars, engelen, belijders en maagden. Ook het madeliefje is een mariasymbool. De pauw is het
zinnebeeld van de onsterfelijkheid, maar ook van hovaardigheid. De eksters zijn ongeluksbrengers (?). Het hofje wordt
begrensd door een gekanteelde stadsmuur met twee figuren, die niet naar de voorgrond zijn gewend, maar integendeel ons de
rug toedraaien en uitkijken op een schitterende stad.
De stad op de achtergrond wordt doorsneden door een brede rivier en beide stadsdelen worden verbonden met een brug
(scheiding en verbinding!). De stad is bevolkt met meer dan tweeduizend geschilderde herkenbare figuurtjes. Rechts zien we
een katedraal, talrijke (klooster)kerken tegen een helling en een versterkte muur, die de stad omgeeft. Links is de stad
eenvoudiger, met meer open ruimten, maar eveneens omgeven door een versterkte muur. Daarachter zijn hellingen met
wijngaarden. Op de gotische brug staat een kruisbeeld, wat heel gebruikelijk was. De brugtoren staat links op de eerste pijler
in het water. Voorbij de brug is een eiland met erop een burcht (?). Het geheel is geplaatst voor een alpenlandschap.
MOGELIJKE ANTWOORDEN
Diverse auteurs hebben een of andere stad gesuggereerd als bijv. Luik, Maastricht, Parijs, Utrecht, Geneve, Autun, Chalonsur-Saone, Lyon en Praag. Opvallend is dat van Eyck weinig vakwerk huizen voorstelt en een stad als Luik bestond in die tijd
hoofdzakelijk uit hout en leem bouw. Maar we wensen hier te herhalen dat de afgebeelde stad geen werkelijke voorstelling is.
Deze stad, zoals voorgesteld, heeft nooit bestaan. Anders zouden we meteen weten om welke stad het gaat.
Waarschijnlijk is de geschilderde stad een symbool. Van het hemelse Jeruzalem? Onwaarschijnlijk want het „hemels
gebeuren“ speelt zich op de voorgrond af. Jeruzalem in het Heilig Land? Misschien wel. De stad was in die periode in handen
van de islamieten en Filips de Goede (en de paus) hadden kruistochtplannen. Zou het symbolisch Bazel kunnen zijn waar in
die periode „kerk en staat“ verzameld waren? Onwaarschijnlijk want Boergondië stond aan pauselijke zijde. Rome? Of wordt
symbolisch de wereld voorgesteld, het aardse bestaan? Dat lijkt ons meer waarschijnlijk.
Maar welke stad heeft model gestaan? Geen enkele. Maar hier en daar zijn naar onze mening elementen uit bestaande
steden samengebracht en de volgens ons opvallendste elementen wijzen naar Praag.
De geschilderde stad is, we herhalen, alleszins niet het Praag van toen (en nu). Maar de geschilderde brug doet vermoeden
dat de stenen brug van Praag model heeft gestaan. Een dergelijke brug was niet uniek, maar de Praagse brug was beroemd
omwille van zijn lengte, hoogte en breedte. Daarenboven stond de imposante bruggetoren met de beroemde beelden in de
gevel, op de eerste pijler aan de zijde van de Oude Stad. Symbolisch kan de geschilderde brug ook verwijzen naar de brug in
Montereau waar in 1419 de Bourgondische hertog Jan zonder Vrees, de vader van Filips de Goede, was vermoord in opdracht
van de Franse kroonprins (dauphin). Immers, het vredesverdrag van Atrecht (21 september 1435 tussen Boergondië en
Frankrijk) bepaalde o.a. dat de Franse koning op die brug als gebaar van verzoening een kruisbeeld moest laten plaatsen. Aan
de ondertekening van het verdrag waren onderhandelingen voorafgegaan, die werden bijgewoond door afgevaardigden van
het Koncilie van Bazel en van de paus onder leiding van kardinaal Albergati. Met andere woorden, de Praagse brug staat
symbool voor de brug in Montereau en dus de verzoening tussen Boergondi_ en Frankrijk.
Kende van Eyck Praag? Natuurlijk, wie toen niet. Praag was de residentiestad geweest van keizer Karel IV van
Luxemburg, die deze stad in het midden van de 14de eeuw had uitgebouwd tot een waardige rijkshoofdstad (gotische
katedraal, universiteit, brug over de Moldau, stichting en aanleg van de Nieuwe Stad enz.). Praag en Bohemen stonden tijdens
het leven van Jan van Eyck in het middelpunt van de belangstelling. De gebeurtenissen in verband met het hussietisme en de
Boheemse koningskroon waren wereldnieuws. Vijf legers werden naar Bohemen gestuurd, ze werden alle vijf verpletterend
verslagen. Zowel het Koncilie van Konstanz als het Koncilie van Bazel wijdden heel wat tijd en energie aan het
hussietenvraagstuk, dat voorlopig werd opgelost met een vergelijk (1436, Kompaktaten van Praag). Jan van Eyck was
daarenboven diplomaat in dienst van een van de toenmalige hoofdrolspelers in Europa, hertog Filips van Boergondië. Aan
diens hof had Jan natuurlijk talrijke geleerden, hoge ambtenaren, legeraanvoerders, teologen en buitenlandse diplomaten leren
kennen en de gesprekken over de gebeurtenissen in Bohemen zullen talrijk zijn geweest.
De hertog van Boergondië heeft ook partij gekozen voor Rome (de paus) en dus tegen de kerkhervormers (Hussieten in
Bohemen en koncilianten in Bazel).
Jan van Eyck kende Praag ook op een andere, meer „direkte“ manier. Elisabeth van Görlitz (1390-1451), opgevoed aan
het Praagse hof, huwde in 1418 met Jan van Beieren, graaf van Holland-Zeeland bij wie Jan van Eyck in de jaren 1422-24 in
dienst was als hofschilder. Zij was de kleindochter van keizer Karel IV en dochter van diens zoon Johann van Görlitz. Haar
eerste echtgenoot was Antoon van Bourgondië (huwelijk in 1409, gesneuveld in 1415), de broer van hertog Jan zonder Vrees
en de oom van Filips de Goede. Zij is de langstlevende erfgenaam van de Luxemburgse dynastie geweest. Ongetwijfeld bezat
Elisabeth Boheemse kunstwerken zoals verluchte handschriften, schilderijtjes, tekeningen, edelsmeedwerk e.a. Een aantal
hofdames en kamerknechten in Den Haag zal van Boheemse afkomst zijn geweest. Hebben Boheemse kunstenaars o.a. aan
het Haagse hof een toevlucht gevonden tijdens de Hussietenoorlog (1419-34)?
Vereniging voor Vlaamse en Nederlandse cultuur NE-BE
- 20 -
Winter 2004/2005
Tussen Brabant en Praag waren sedert de 14de eeuw
intense kontakten. De broer van keizer Karel IV,
Wenceslas van Luxemburg, was immers gehuwd met
Johanna van Brabant en was bijgevolg hertog van Brabant.
We weten ook dat in 1408 een Brabantse afvaardiging
Praag heeft bezocht om voor Antoon van Boergondië naar
de hand te dingen van Elisabeth van Görlitz, het rijke
nichtje van rooms koning Wenceslas IV. Bij die
gelegenheid zullen kadootjes zijn uitgewisseld en
misschien heeft een schilder in opdracht van Antoon een
portret gemaakt van de - naar verluidt - beeldschone
Elisabeth. Dat was immers gebruikelijk. Antoon en
Elisabeth huwden in 1409. Alweer aanleiding voor de
uitwisseling van geschenken. In 1412 bezocht opnieuw een
Brabantse afvaardiging Praag, ditmaal in verband met de
hertogstitel van Luxemburg. Antoon sneuvelde in
Azincourt in 1415 en werd als Brabantse hertog opgevolgd
door zijn zoon Jan IV. Koning Sigismund stuurde in 1416
een gezantschap naar Brussel om Luxemburg op te eisen.
In datzelfde jaar bezocht Sigismund Parijs (verbond met
Frankrijk) en Londen (geheim verbond met Engeland).
Ongetwijfeld waren Boergondische diplomaten hierbij
uiterst aktief.
Stel dat Jan van Eyck persoonlijk in Praag is
geweest, kan dat vermoedelijk alleen maar ofwel in 1426
ofwel in 1436 worden gesitueerd. Op 20 augustus 1436
krijgt Jan een zeer hoge reisvergoeding uitgekeerd.
Misschien reisde hij naar het H. Land en was hij getuige van de ridderslag op 9 september 1436 van hertog Frederik V van
Stiermarken, de Habsburgse erfopvolger (de latere keizer Frederik III), op het H. Graf in Jeruzalem. Heeft hij toen een kaart
gemaakt zoals sommige auteurs vermoeden? Is hij met Frederik teruggereisd via Venetië naar Graz? En is hij dan
verdergereisd naar Wenen en Praag om er in naam van Filips de Goede keizer Sigismund te bezoeken, die op 23 augustus tot
koning van Bohemen was gekroond? In dat geval kan, als de hier voorgestelde theorie klopt, het paneel „Madonna met
kanselier Rolin“ niet voor 1436 worden gedateerd. Maar deze veronderstelling is wellicht te ver gezocht. Als Jan van Eyck
Praag heeft gekend, zal dat vermoedelijk alleen aan de hand van tekeningen zijn geweest en uit mondelinge getuigenissen.
Vanzelfsprekend kunnen bovenstaande stellingen - beter veronderstellingen - niet als waar worden gepresenteerd zolang
bronnen ze niet bevestigen. Er dient nog veel (kunst)historisch onderzoek te worden verricht naar leven en werk van Jan van
Eyck. Veel Vlaamse kunsthistorici beperken hun onderzoeksterrein tot de Nederlanden en (Boergondisch) Frankrijk. Het lijkt
ons meer dan zinvol de blik oostwaarts te richten. De (Duitse) rijksarchieven en Boheemse archieven zouden misschien nog
heel wat kunnen ontsluieren. Geen eenvoudige klus. En hoe zou Jan van Eyck in Duitse archieven vermeld zijn? Johannes der
maler? En in de Boheemse? Jan malir? Het is ook goed te weten dat in Middelnederlandse teksten de naam Bohemen als
volgt voorkomt: Behaigne, Behaim, Behain, Behem, Behm, Bohm enz.
DE BETEKENIS VAN HET SCHILDERIJ
Het schilderij „Madonna met kanselier Rolin“ stelt (een dankzegging voor) de Vrede van Atrecht voor! Het is m.a.w. een
symbolische voorstelling.
De Vrede van Atrecht (1435) bepaalde o.a. dat de Franse koning op de brug van Montereau, waar in 1419 hertog Jan
zonder Vrees was vermoord, een kruisbeeld moest plaatsen als verzoening met het Boergondische huis. Het Verdrag van
Atrecht betekende ook de verbreking van de feodale band tussen Boergondië en Frankrijk. Dit verdrag, waar o.a.
afgevaardigden van het Koncilie van Bazel voor hadden geijverd, was van een zeer grote politieke betekenis. Een van de
hoofdrolspelers, misschien wel de belangrijkste onderhandelaar, was kanselier Rolin.
De kanselier dankt Maria als bemiddelares in de vredesbesprekingen. Het verdrag wordt symbolisch voorgesteld door de
brug met kruisbeeld (en de Praagse brug kan model hebben gestaan). De rivier stelt de scheiding voor tussen Boergondië en
Frankrijk. De stad links stelt Boergondië voor (wijngaarden en Rolin), de stad rechts Frankrijk (Parijs). De brug tussen beide
steden (staten) staat symbool voor het Verdrag van Atrecht.
Het Verdrag van Atrecht werd ondertekend op 21 september 1435. Indien we gelijk hebben d.w.z. als het schilderij
Vereniging voor Vlaamse en Nederlandse cultuur NE-BE
- 21 -
Winter 2004/2005
symbolisch inderdaad het verdrag voorstelt, dan kan het werk niet voor eind
1435 worden gedateerd (terminus post quem). Vermoedelijk was het pas klaar
in 1436 of nog later. We hebben hier dus te maken met een laat werk van Jan
van Eyck.
En de twee figuren op het middenveld? Het zijn getuigen, getuigen van een
kontrakt (tussen Boergondië en Frankrijk). Zij staan centraal en samen met hen
zijn wij getuigen van een belangrijke politieke gebeurtenis, die kanselier Rolin
heeft bewerkstelligd.
Piet Schepens
De auteur geeft op 8 februari 2005 een lezing over Jan van Eyck
tijdens dewelke hij twee werken van Jan grondig zal bevragen. Het
gaat om het hier besproken Madonna met kanselier Rolin (Parijs,
Louvre) en het Dubbelportret (Londen, National Gallery).
Jan van Eyck, Dubbelportret, Londen,
National Gallery
Van de twee werken die op 8 februari worden voorgesteld vind je
hier goede afbeeldingen:
http://www.wga.hu/frames-e.html?/html/e/eyck_van/jan/15arnolf/index.html
http://www.wga.hu/frames-e.html?/html/e/eyck_van/jan/02page/index.html
Program koncertÛ Jaroslava Hutky
najdete na adrese: www.hutka.cz
LEDEN 2005
13. ãtvrtek, Hutka&Hladík, PRAHA 6, U ka‰tanu, Bûlohorská 150, 20:00
19. stfieda, Hutka&Hladík, PRAHA 2, Balbínova lit. hospÛdka, Balbínova 6, 20:00
20. ãtvrtek, Hutka, PRAHA 5 - SMÍCHOV, U Frgála, Staroko‰ífiská 9, 19:00, tel:775 374 259
21. pátek, Hutka, JAROMù¤, Mûstské muzeum, 19:00
26. stfieda, Hutka&Hladík, OSTRAVA, klub Parník, 20:00
27. ãtvrtek, Hutka, PRAHA 2, Trafika Café&tabák, Slavíkova 16, 19:30, tel:608 228 235
ÚNOR 2005
5. sobota, Hutka&Hladík, âERNO·ICE, detaily budou doplnûny
8. úter˘, Hutka&Hladík, PRAHA 4, Kulturní centrum, Novodvorská 151, 19:30
10. ãtvrtek, Hutka, PRAHA 1, klub Panny Marie SnûÏné, 19:00
16. stfieda, Hutka&Hladík, PRAHA 2, Balbínova lit. hospÛdka, Balbínova 6, 20:00
17. ãtvrtek, Hutka, BRNO, Klub v Leitnerove ulici, 19:30
24. ãtvrtek, Hutka, PRAHA 2, Trafika Café&tabák, Slavíkova 16, 19:30, tel:608 228 235
B¤EZEN 2005
2. stfieda, Hutka, âESKÉ BUDùJOVICE,Culturní klub, c.k.Solnice, âeská 66, 20:00
9. stfieda, Hutka, KARLOVY VARY, café Rotes Berlin, Jaltská 7, 20:00, tel:777 611 109
10. ãtvrtek, Hutka, PLZE≈, Zach_s Pub, Palackého nám. 2, 20:30, tel: 377 223 176
11. pátek, Hutka, SU·ICE, Tradiãní kloub, TGM 120, 21:00, tel: 603 297 102
16. stfieda, Hutka&Hladík, PRAHA 2, Balbínova lit. hospÛdka, Balbínova 6, 20:00
31. ãtvrtek, Hutka, PRAHA 2, Trafika Café&tabák, Slavíkova 16, 19:30, tel:608 228 235
Vereniging voor Vlaamse en Nederlandse cultuur NE-BE
- 22 -
Winter 2004/2005
Vincent van Gogh in Tinnepot Theater, Gent
In de periode van 6 tot 16 september 2004 hebben twee afdelingen van de Orde van den Prince (een Vlaams - Nederlands genootschap
voor de taal en cultuur) een zgn. „Nederlandistiek project 2004“ voor zes studenten Nederlands uit Praag en Boedapest georganiseerd.
Naast bezoeken aan verschillende steden in België en Nederland, excursies in aan de ene kant heel interessante instellingen zoals o.a.
de Koninklijke Academie voor Nederlandse Taal- en Letterkunde in Gent of de Koninklijke Academie voor Wetenschappen in Brussel,
aan de andere kant staalfabriek Sidmar en het Cruquius gemaal, waarmee omstreeks het jaar 1850 het Haarlemmermeer werd leeggepompt, hebben de leden van de Orde ook taalkundige voordrachten en een toneelvoorsteling Vincent van Gogh voor ons voorbereiden.
Om die reden dat wij een toneelvoorstelling met hetzelfde onderwerp in Praag kunnen zien, is het misschien interessant iets over de
„Vlaamse versie“ te vertellen om beide voorstellingen te kunnen vergelijken. Daarvoor gebruik ik fragmenten in het Afrikaans van een brochure „Vincent van Gogh, toneelconcept van Jo Gevers en Jo Decaluwe“.
Andrea Havlíãková
VINCENT VAN GOGH is een toneelconcept van regisseur Jo Gevers en acteur Jo Decaluwe, gegroeid uit de vele brieven die Vincent
schreef aan zijn broer Theo, z_n moeder, Paul Gauguin, Camille Pissarro en vele anderen.
De brieven die Vincent aan Theo schreef geven ons een beeld van zijn intenties, van zijn overtuigingen, van zijn ontgoochelingen en
hoopvolle momenten, van zijn wisselende fysische en psychische gezondheidstoestand, van zijn schilderkunstige activiteiten, van zijn
dagelijks leven. Van Gogh drukte zichzelf zo levendig uit en analyseerde de situaties zo scherp dat zijn Verzamelcorrespondentie betekenis heeft als een groot autobiografisch werk en als een groot literair werk; een werk dat getuigt van het onrustig gemoedsleven,
van de pogingen, van de mislukkingen en koerswijzigingen en van de ontwikkeling en de vervulling van een uitzonderlijk kunstenaar en van een bijzonder mens die, helaas, gaandeweg door een opeenvolging van mentale crisissen ondermijnd werd, die uiteindelijk
tot een zelfmoordpoging leidden en tot zijn dood twee dagen nadien (1890).
De acteur legt in VINCENT VAN GOGH de weg af van Van Goghs volwassen leven, een boeiend en ontroerend leven. Het toneel
concept belicht die brieven, persoonlijke getuigenissen, uit het leven van een zeer emotioneel kunstenaar en mens. Van Gogh kende
een kort leven, vol dramatiek, met tegenslagen, onbegrip, met niet te overziene moeilijkheden, maar met een sterke wil om te slagen,
te volharden en één zekerheid: zijn werk, een levensdroom. Op die levenstocht tonen regisseur en acteur de schilder van Gogh als evangelist in de Borinage, z_n liefdesverhoudingen met ondermeer Kee Vos, Sien Hoornik en Margot Begemann, zijn verblijf als hulpprediker in Engeland, de lande dagen in Drente, tot zijn definitieve omzwervingen in Frankrijk, de vurige tijd in Arles in de Provence en het vrijwillig verblijf in het krankzinnigengesticht in Saint-Remy-de-Provence en aan het einde, de verminking met een pistoolschot.
Dood 29 juli. 37 jaar oud.
Fragmenty v afrikán‰tinû najdete v nizozemské ãásti bulletinu.
NIZOZEMSKÉ DNY OSTRAVA
In Ostrava vonden in het Huis van het Boek LIBREX vanaf 07-12-2004 t/ 09-12-2004 de Nederlandse dagen plaats.
De feestelijke opening vond plaats op dinsdag 7 december in
het Huis van het Boek (LIBREX), waaraan vertegenwoordigers van het district, de directeur van firma LIBREX en de organisator deelnamen. In het middagprogramma werden de in
het Tsjechisch vertaalde Nederlandse boeken voorgelezen met
een begeleidend woord van de vertalers: Toon Tellegens Toen
niemand iets te doen had, in de vertaling van Jifiina HoleÀová, romans van Jan Wolkers, Arnon Grunberg en Hafid Bouazza, vertaald door Veronika Havlíková, Leon de Winters
Hofmans honger, in de vertaling van Ruben Pellar, en Jan
Hulskers Dagboek van Van Gogh, vertaald door Petra
Schürová. Als hoogtepunt van deze dag was de excellente vertolking van het monodrama Vincent door de acteur Ondfiej
Vetch˘, hetgeen in theater âinoherní klub in Praag gespeeld
wordt.
Woensdag stond op het programma een lezing Bloemen en
Nederland van Bronislava Pírková uit Middelbare school vo-
or tuiniers, een voordrag van de directeur van hotel Imperial
in Ostrava Richard Bliek over Nederlandse gastvrijheid en een programma over Nederlandse cinematografie. Donderdag
9 december hebben de bezoekers een lezing over Rembrandt
en Vermeer gehoord van Marie ·Èastná uit de Stedelijke galerie en over Vincent van Gogh van Martin Mikolá‰ek uit Galerie van Beeldende kunsten, verder een lezing over Erasmus
Rotterdamsk˘ van prof. Stanislav Pr´dota van de universiteit
in Wroclaw .
In LIBREX werden ook tentoonstellingen geinstaleert: illustraties van Pavel ·uk voor het Toon Tellegens boek en foto’s
van Veronika Havlíková en Olga Janatková Nederlandse impressie“. In alle verdiepingen van het huis werden Nederlandse boeken en boeken met Nederlandse thematiek verzameld en aan de bezoekers aangeboden.
Vereniging voor Vlaamse en Nederlandse cultuur NE-BE
P. Schürová
- 23 -
Winter 2004/2005
CULTUUR IN VLAANDEREN IN HET LICHT VAN DE BELGISCHE
STAATSHERVORMING - SAMENVATTING VAN EEN LEZING
Deze lezing werd door WALTER MOENS, vertegenwoordiger van de Vlaamse regering in Oostenrijk, Tsjechië
en Hongarije voor de studenten en docenten van de afdeling Nederlands van de Karelsuniversiteit te Praag
op vrijdag 26 november 2004 gegeven
De heer Moens begon zijn uiteenzetting met een fragment uit een dansvoorstelling van de Vlaamse choreografe
Anne Teresa De Keersmaeker. Vanuit
dit fragment wilde hij twee gedachten
naar voren brengen, namelijk (i) hoe
komt het dat een kleine cultuurnatie zoals de Vlaamse zo’n geweldig artistiek
potentieel heeft ontwikkeld in de voorbije decennia en (ii) wat is zijn inziens
kenmerkend voor deze artistieke scéne.
In de jaren zestig van de vorige eeuw
zijn de grondslagen gelegd voor de
Vlaamse emancipatie in het naoorlogse
België - de economische heropleving,
een toenemende staatkundige bewustwording met een vraag naar eigen instellingen, de definitieve autonomie en
volledige vernederlandsing van de universiteiten.
We kunnen nieuwe ontwikkelingen in
emancipatiebewegingen (bv. internationalisme, vrouwenbeweging) zien, er
ontstaat een klasse van „nouveaux riches“, die behoeft heef aan een nieuwe
luxe-cultuur, er komt een dynamische
ontwikkeling in de media - zo stellen
we vast dat in België deze dynamiek
zich vooral in Vlaanderen geweldig heeft ontwikkeld. Daarenboven is er maatschappelijk een sterke drang naar indivudualisering gegroeid, die echter in
Vlaanderen gepaard blijft gaan met een
nieuw belang van een middenveld, met
nieuwe normen en uitingen. Door de uitdrukking van een verenigde Vlaamse
overheid (gewest en gemeenschap) door de bundeling in één Vlaams parlament en één Vlaamse regering, ontstaan ideale voorwaarden voor nieuwe
vormen van cultuurpolitiek (dat is aan
de Franstalige zijde niet zo; daar kunnen bijv. niet of moeizaam financiéle overdrachten gebeuren van de gewestelijke naar de gemeenschapsbevoegdheden en omgekeerd).
Goede economische, maatschappelijke en politieke voorwaarden hebben de
nieuwe Vlaamse scéne doen bloeien. E-
en andere belangrijke factor is Brussel.
Vlaamse artiesten uit de muziek-, theater- en dansscéne installeerden zich daar in door een autonome Vlaamse overheid gefinancierde instellingen en
richtten ze zich evenzeer tot de NoordNederlandse, de Angelsaksische, de
Duitse of de Centraal-Europese cultuur.
Sleutelmoment voor deze ommezwaai
was de oprichting van het Kaaitheater
als internationaal festival bij de viering
van 100 jaar Koninklijke Vlaamse
Schouwburg. De echte consecratie en
internationale verweving van de jonge
Vlaamse cultuurscéne kwam er door de
aanstelling van de Gentenaar Gerard
Mortier als directeur van wat toen nog
de „Nationale Opera“ en sindsdien „De
Munt“ is gaan heten.
Wat is er dan zo eigen aan deze nieuwe cultuurvormen in Vlaanderen? Een
grote openheid voor de wereld, voor nieuwe tendensen en gedachten. Wat de
heer Moens opvallend vindt, is de zoektocht naar waarachtigheid en authenticiteit, die tot de sterkste resultaten heeft geleid. Dat betekent dat men zijn artistieke uitdrukking ontdoet van alle
onnodige franjes, sterrendom, pathos,
enz.
Waarin Vlaamse kunsten dan ook
sterk geworden zijn:
• authentieke uitvoeringen in de muziek - de gebroeders Wieland, Sigiswald
en Barthold Kuijken, René Jacobs, Philippe Herrenweghe, Paul Van Nevel,
Jos Van Immersel
• zangers - Wannes Vandevelde, Willem Vermandere, Paul Rans, Arno,
Gorki, enz.
• theater - Jan Decorte, Jan Lauwers,
Josse De Pauw, Arne Sierens, Erik de
Volder, Luc Perceval, Guy Cassiers, het
collectief van Stan of De Roovers enz.
- allen brengen een theater dat uit het
lijf komt, dat niet gekunsteld of gemaniéreerd is, dat de directe omgang met
het publiek zoekt
• dans - dat is een discipline waarmee
Vereniging voor Vlaamse en Nederlandse cultuur NE-BE
Vlaanderen internationaal doorbrak.
Na het modernistisch mani´risme kwamen de meisjes Van Rosas en veroverde Anne Teresa De Keersmaeker de Europese en Amerikaanse dansscéne; Meneer Moens noemde hier ook Jan Fabre.
• wat de beeldende kunst betreft, vergeleek meneer Moens Jan Hoet met
Gerard Mortier. Jan Hoet zette de Vlaamse kunstenaars en zijn museum op
de wereldkaart: Panamerenko, Luc Tuymans, Wim Delvoye (opnieuw geen
mani´rismen, maar een directe zeggingskracht).
Een belangrijke factor in de bloei van
deze authentieke aanpak in Vlaanderen
is de voortdurende interdisciplinariteit
in de kunstencentra en de festivals - de
Beursschouwburg, het Kaaitheater, de
Koninklijke Vlaamse Schouwburg, het
KunstenFestivaldesArts te Brussel, de
Singel te Antwerpen, de Vooruit te
Gent, het Festival van Vlaanderen, Europese Culturele Hoofdsteden (Antwerpen, Brussel, Brugge), Handelsbeurs in
Gent en Concertgebouw in Brugge.
Meneer Moens vroeg zich af of iets
als internationalisme, drang naar waarachtigheid en menging van genres en
disciplines blijft duren. Hij ziet een aantal ontwikkelingen in de culturele attitudes bij de jonge Vlamingen zoals
nog een grotere belangstelling voor andere landen en culturen met een sterke
neiging naar interculturele mix, en een
drang om meer samen te werken met
Franstaligen en allochtone gemeenschappen.
De artistieke bedrijvigheid in Vlaanderen blijft over de hele lijn bijzonder
groot. Ze wordt ook nog meer en financieel beter, gesteund door de Vlaamse
overheid.
De heer Moens eindigde zoals hij begonnen was, met een voorbeeld van artistieke synthese, kracht, authenticiteit
en openheid - „De wereld vergaat“ van
Lais.
- 24 -
Winter 2004/2005
NOVÉ KNIHY A P¤EKLADY
Edda a Tóra, K. H. Miskotte
Een dezer dagen (in oktober 2004) is in de boekwinkel Edda en Thora verschenen - een boek, dat volgens de ondertitel van
de Nederlandse uitgave (1939) gewijd is aan "de vergelijking van de Israelitische en de Germaanse religie", maar de ambitie ervan reikte veel verder, tot aan het heikele heden dat getekend wordt door een zich naderend wereldwijd conflict. De auteur, een
Nederlandse theoloog, doet zich overigens niet voor als profeet, die het resultaat zou voorzien van een politiek treffen van de
grootmachten. Zijn analyse van het heden fundeert hij op het gebied van de schijnbare abstracte vergelijking van twee godsdienstige en filosofische werelden.
De structuur van het boek bestaat uit enkele religieuze fenomenen (de schepping, het ontstaan, het lot, de deugd, de positie
van de tegenstander, het hiernamaals, de vervulling van de geschiedenis), zoals die naar voren komen in de getuigenissen van literaire documenten - in het perspectief van Oud-Germaanse mythologische geschriften en heldenliederen, zoals die behouden
zijn gebleven in de Oudere en Jongere Edda, maar ook in andere, hieraan gerelateerde teksten (afdeling Edda) en in het perspectief van de joodse Bijbel (afdeling Thora). („Thora“ in de engere betekenenis duidt op de vijf boeken van Mozes. In de ruimere betekenis gaat het om de gehele joodse bijbel, in de christelijke cultuur gewoonlijk aangeduid als „Oude Testament“).
De sleutel of het hoogtepunt van deze hoofdstukken wordt echter gevormd door de derde afdeling, Onderscheiding genaamd, waarin de auteur zich richt op het heden, respectievelijk het nabije verleden - dus op de vraag, hoe de beide perspectieven
botsen in de 19e en in het begin van de 20e eeuw in Europa, nauwkeuriger gezegd, in de Duitssprekende wereld (daarom komen
in het boek Nietsche, Goethe of Heidegger aan het woord). Tegen een op die manier verschenen achtergrond „onderscheidt“ de
auteur de heidense wortels van de Europese cultuur, en dat middels verschijnselen en feiten, die gewoonlijk als christelijk beschouwd worden.
Terwijl de afzonderlijke aspecten van de beide denkwerelden ook aangetroffen kunnen worden in de productie van andere
wetenschapstakken - of dat nu theologie van Oude Testament aan de ene zijde is of de religionistiek en germanistiek aan de andere zijde - de conclusies van de auteur in de afdelingen van de Onderscheiding zijn gezien de periode waarin ze werden opgesteld, van onschatbare betekenis. Het gaat er niet alleen om, dat Miskotte profetisch waarschuwde voor de gruwelen van het
nationaal-socialisme - er gingen in Nederland en Duitsland zelf meer van zulke stemmen op. Het gelukte hem vooral om bepaalde denkpatronen te onderscheiden, die zich in de verschillende historische situaties opnieuw zouden kunnen herhalen. Miskotte ziet in het heidendom geen verouderde religieuze grootheid, bijvoorbeeld gekoppeld aan de verering van heidense bossen of
aan bloedige offers. Hij definieert het dieper en breder als een levenshouding, die gebaseerd is op de eigen expansie en op de uitbreiding van het eigen territorium zonder acht te slaan op anderen - dus als gedrag en methodes die alle mensen eigen zijn. Voor Miskottte is nihilisme een begrip dat verwant is aan het heidendom - een levenshouding die gebaseerd is op de veronderstelling, dat de betekenis van het leven slechts in zichzelf gelegen is; de wereld heeft geen andere doel dan de terugkeer tot de chaos, waaruit het ontstaan is; meedogenloosheid en geweld om het geweld zelf worden verheerlijkt als uitingen van moed. (Miskotte kon uiteraard niet op de hoogte zijn van zulke fenomenen als het moderne terrorisme of het wangedrag van voetbalfans; ook deze verschijnselen zouden naadloos in zijn uitleg kunnen worden ingevoegd.)
Eeuwen later werd het heidendom in de mens verdrukt door de christelijke missie, maar tegenwoordig, in de gedaante van
het nationaal socialisme en de totalitaire staat, wil het opnieuw gehoord worden. De kerk dient een besluit te nemen tussen twee
onverzoenbare frontlijnen: tussen het heidendom en de God van Israël. Miskotte neemt vooral in de slothoofdstukken een apologetische positie in - zijn verdediging van de juiste overtuiging is overigens niet in eerste instantie gekeerd tegen het heidendom, zoals zou kunnen schijnen. Men zou zelfs kunnen zeggen, dat in een open, natuurlijk heidendom, zoals dat bijvoorbeeld
door Nietsche geformuleerd wordt, door Miskotte een tegenstander gezien wordt die tot op zekere hoogte ook gewaardeerd kan
worden; we moeten immers uiteindelijk bekennen dat we allemaal egoîstische en nihilistische tendensen in ons zelf dragen. Het
belangrijkste argument in Miskottes polemiek is tegen iets anders gericht. tegen de pogingen tot samensmelting van de beide religieuze sysemen, tegen alle compromissen en illusies, dat de nationaal-socialistische retoriek („volk, kracht, eer, strijd voor de
vrede, strijd voor koren“ enz.) verbonden zou kunnen worden met de boodschap van het evangelie.
Daarbij maakt de auteur slechts spaarzaam gebruik van specifieke christelijke begrippen: de grootste tegenstander van het
nihilisme is de God van Israël, van wie de Thora getuigt - de God van Abraham, Isaäk en Jacob; de God van Mozes, die denkt
aan de slavernij van zijn volk en het uit Egypte leidt; de God van de profeet Jesaja, die weduwen en wezen, vreemdelingen en
asielzoekers, verdrukten en zwakken in bescherming neemt, de God van koning David en hem kracht schenkt tegen Goliath. De
persoon van Jezus Christus blijft in Edda en Thora opzettelijk op de achtergrond.
Behalve diegenen die heidenen blijven, en diegenen, die in de God van Israël geloven, onderscheidt Miskotte de christenen
als een derde volk, een apart volk dat toch wezenlijk met Israël is verbonden - niet slechts omdat het behalve het Nieuwe Testament ook het „Oude“ erkent, maar vooral omdat het dezelfde God aanvaard heeft. Maar dat is een andere verhaal, een ander aspect van de uitleg, die in Edda en Thora slechts marginaal wordt behandeld. Miskotte ontwikkelt deze lijn vooral in zijn boek
Vereniging voor Vlaamse en Nederlandse cultuur NE-BE
- 25 -
Winter 2004/2005
Bijbels abc (Nederlandse uitgave: 1941, Duitse: 1976 en Tsjechisch: 1996). Samen met de dissertatie Het wezen der joodse religie (Nederlandse uitgave: 1932) en het boek Toen de goden zwegen (Nederlandse uitgave: 1956, Duitse: 1963, Engelse: 1967),
die voornamelijk gewijd is aan de theologie van het Oude Testament, representeren Edda en Thora en Bijbels abc een afgerond
thema van Miskottes theologie, dat in de loop van zijn leven (1894-1976) aangevuld werd met een aantal commentaren met betrekking tot de afzonderlijke bijbelboeken, kleinere geschriften en uiteraard een serie preken (Miskotte werkte meer dan twintig
jaar als dominee in de Nederlands hervormde kerk; in de jaren 1945-1959 onderrichtte hij als professor aan de theologische faculteit van de Universiteit van Leiden o.a. systematische theologie en kerkgeschiedenis). Daardoor verwierf hij een vooraanstaande positie in de Nederlandse theologische wereld, vergelijkbaar met de positie van Karl Barth in Duitsland. -De inleiding bij
de Tsjechische vertaling van Edda en Thora wijdt zich nader aan deze thema’s. Hij is geschreven door Martin Prudk˘, die als
docent aan de leerstoel Oude Testament van de Evangelische theologische faculteit van de Karelsuniversiteit in Praag verbonden
is.
Miskottes bloemrijke, bijna barokke taal en denkwijze waren een harde noot voor de vertaler; dat is vooral duidelijk aan het
feit, dat in tegenstelling tot de overige werken van Miskotte, Edda en Thora tot nu toe niet in de Duitse of Engelse vertaling uitgegeven zijn; de Tsjechische vertaling van Edda en Thora is dus voorlopig de enige vertaling in een vreemde taal (de Duitse is
al geruime tijd in voorbereiding). Jan A. Dus, wetenschappelijk medewerker aan het Centrum voor Bijbelstudies (Centrum biblick˘ch studií) te Praag en Hans P. van der Horst, dominee in Boxmeer, maakten bij de vertaling gebruik van hun verworven ervaring bij de vertaling van dergelijke teksten (ze werkten bijvoorbeeld mee aan de vertaling van het hierboven vermelde Bijbels
abc). Dankzij de meerlagige, persoonlijke gedachtenwisselingen, ook via email, kwamen ze uiteindelijk tot een conclusie, die op
zijn minst voor de belangstellenden voor de theologie van Miskotte een aanzet voor verdere studie zou kunnen zijn; niet alle plaatsen zijn op tevredenstellende wijze opgelost.
Het essayistische karakter van het boek, waarin de auteur zich meermaals door zijn associaties heeft laten leiden, verlangde
een aantal bijzondere vertaal- en technische maatregelen (zie het redactionele commentaar van J. A. Dus). Dankzij het project
van de theologische universiteit in Kampen werd het boek voorzien van een aantal bibliografische aanvullingen, verzorgd door
Evert W. J. van Leersum en Menno H. Valk. In een poging om het oorspronkelijke, bijna tweetalige karakter van de tekst te behouden, werden behalve de Tsjechische vertaling parallel hieraan ook de Duitse (in enkele gevallen tevens de Nederlandse) teksten van de geciteerde poëtische passages gehandhaafd. De prozaîsche passages bevatten de oorspronkelijke herhaalde Duitse
passages niet meer, maar de Tsjechische passages zijn ten minste gemarkeerd met een verschillend lettertype.
De aangehaalde liederen uit de Edda, die Miskotte overgenomen heeft uit verouderde Duitse bundels, worden begeleid door een paralelle Tsjechische vertaling, overgenomen uit de werken van H. Kadeãková, L. Heger en in enkele gevallen ook van
E. Walter (zie de noot onderaan de bladzijde). Het register van bijbelse plaatsen, die al in de tweede Nederlandse uitgave (1970)
is opgenomen, werd overgenomen en aangevuld met vele andere vermeldingen. De Tsjechische uitgave werd voorzien van een
naamregister en een register met andere geschriften (Edda-geschriften volgens de nomenclatuur van de vermelde Tsjechische
vertalingen, bijbelse geschriften volgen de Tsjechische oecumenische vertaling). In alle registers en de opnieuw uitgewerkte bibliografie werden zowel de gegevens uit de oorspronkelijke tekst opgenomen, als alle redactionele aanvullingen en aanhangsels.
Als bijzondere bonus bevat de Tsjechische vertaling van Edda en Thora een excursie van J. A. Dus over Miskottes polemiek met de germanist Jan de Vries uit Leiden (toevallig een aanhanger van de nationaal socialistische beweging). De basis van de
uitweiding is een gedachtenwisseling, die verscheen in de verzamelband Miskotte in de „nieuwe tijd“ (editie Ch. Doude van Troostwijk, J. Beumer, D. Stegeman, 1994; de bundel is overigens slechts een van de bewijzen van de levendige belangstelling van
de huidige Nederlandse theologen voor de persoonlijkheid van Miskotte). De uitweiding wil van tevoren met de voorbehouden
afrekenen, die huidige germanisten met betrekking tot het werk van Miskotte zouden kunnen hebben, of ten minste eraan bijdragen dat de deelnemers aan de discussie geen open deuren intrappen. Het gaat er niet alleen om, dat de meer dan zestig jaar durende navorsingen inzake de germaanse mythologie zeker een aantal bevindingen aan het licht heeft gebracht, waar Miskotte geen rekening kon houden. Het ernstigste is het methodologische geschil, dat de beide vertalers hebben ondervangen en zonder omhaal hebben geformuleerd. De polemiek die in tijdschriften plaatsvindt, kan in essentie van de zaak niet door details worden opgehouden - ze kenmerkt zich juist door openheid en bondigheid, wat ook een inspiratie zou kunnen zijn voor huidige academische discussies.
Edda en Thora maakt deel uit van de reeks Bibliotheca Bohemica Batavica, waarin de evangelische uitgeverij EMAN werken uitgeeft die gewijd zijn aan de discours over de Nederlandse en Tsjechische theologie en filosofie. Behalve het al genoemde Bijbelse abc kunnen we enkele ervan nog slechts in het kort presenteren. -Het onregelmatig verschijnende tijdschrift Rozpravy (Verhandelingen), dat als Tsjechische en Nederlandse versie uitkomt, verzamelt meningen van moderne specialisten over een
selectie aan thema´s (kerkelijk pastoraat; de kerk tijdens het totalitair regime; ecologie; kerkzang e.a.). -Het boek van de Nederlandse theoloog Nico ter Linden Het verhaal gaat... (een narratieve uitleg van het boek Genesis) is de eerste vertaling uit een reeks die gewijd is aan de afzonderlijke bijbelboeken, die in Nederland tot de bestsellers behoort. -De filosoof Theo de Boer wijdt
zich in het boek De God van de filosofen en de God van Pascal aan historische pogingen tot levering van een bewijs van het bestaan van God en trekt de gangbare voorstelling van God, zijn almachtigheid, alwetendheid en dergelijke in twijfel. -De bundel
meditaties van Nederlandse predikanten Venster Gods, dat samengesteld is door de Utrechtse theologie Hanna Kohlbrugge, begeleidt de lezer tijdens de vasten en bereikt een hoogtepunt met het paasfeest. -Meer informatie op de website eman.evangnet.cz.
J. A. Dus, Vertaling Jesse Ultzen
Vereniging voor Vlaamse en Nederlandse cultuur NE-BE
- 26 -
Literární pfiíloha/Literaire bijlage
BRAT¤I EYCKOVÉ
V „MALͤSKÉ KNIZE“ KARELA VAN MANDERA
Mander Karel (nebo Carel) van (mandr kárel fan), (kvûten 1548 - 11.9.1606), niz. malífi man˘rismu, spisovatel a pfiekladatel. Psal divadelní hry, básnû a písnû. Hlavním dílem je Het schilder-boeck (Malífiská kniha) z roku 1904, obsahující mimo jiné Het leven der doorluchtige Nederlandsche
en Hoogduitsche schilders (Îivotopisy slavn˘ch nizozemsk˘ch a hornonûmeck˘ch malífiÛ). Je to
základní pramen pro poznání nizozemského malífiství poãínaje bratry van Eycky a konãe Manderov˘mi souãasníky a souãasnû v˘znamn˘ památník nizozemské renesanãní prózy.
ManderÛv Schilder-boeck byl pfieloÏen do francouz‰tiny, nûmãiny a ru‰tiny, snad i do jin˘ch jazykÛ.
ManderÛv Schilder-boeck jsem zaãal pfiekládat do ãe‰tiny roku 1977 a pfieklad (kter˘ není je‰tû definitivní verzí) dokonãil asi roku 1986. Pfieklad jsem neúspû‰nû nabídl nakladatelství Odeon.
Pfiekládal jsem podle nizozemsko-nûmeckého vydání Floerkova z roku 1906. PouÏíval jsem pfiitom
VerdamÛv stfiedonizozemsk˘ slovník a francouzsk˘ pfieklad díla ve v˘bûru R. Genailla (Hermann,
Paris 1965).
Jako ukázku pfiekladu uvádím první kapitolu líãící Ïivotopis Jana a Huberta van Eycka.
Ukázka neusiluje o naprostou vûrnost originálu, text zkracuji a zjednodu‰uji, aby byl ãtivûj‰í. Ver‰e uvedené v ukázce o bratrech Eyckov˘ch pfiekládám prózou. Neuvádím také poznámky, kter˘ch
je jinak k porozumûní Manderovû textu zapotfiebí. Stylistické fie‰ení ukázky vzniklo ve spolupráci
s mojí Ïenou Vlastou Krautmanovou.
Ruben Pellar
Kapitola první:
ÎIVOTOPIS BRAT¤Í
JANA A HUBERTA VAN EYCK,
MALÍ¤Ò Z MAASEYCKU
Skvûlou ozdobou na‰eho spanilého Nizozemí je fiada
vynikajících muÏÛ, ktefií svou vlast proslavili v minulosti i v
souãasnosti sv˘mi chvályhodn˘mi a ctnostn˘mi ãiny i svou uãeností. PomiÀme nyní vavfiíny a váleãnou kofiist, které si
svou udatností ve zbrani ‰iroko daleko vydobyla na‰e stará
‰lechta, pfiejdûme téÏ slávu, za niÏ vdûãíme Fénixovi uãenosti - otci starobylé fieãi Latia - Desideru Erasmu Rotterdamskému kter˘ se na záfiiv˘ch kfiídlech vysoko vznesl z nA‰í voÀavé zahrady. NeboÈ nejvy‰‰í poctu nám milostivá nebesa udûlila SKRZE laskav˘ zásah pfiírody v malífiském umûní: to, co
nebylo dopfiáno nalézt dÛvtipn˘m ¤ekÛm, ¤ímanÛm ani jin˘m národÛm, jakkoli se to snaÏili, objevil kempensk˘ Nizozemec narozen˘ v Maaseycku na nádherné fiece Maase, jeÏ
díky této poctû mÛÏe sv˘m vûhlasem soupefiit s Arnem, Pádem a hrd˘m Tiberem. VÏdyÈ na jeho bfiehu se rozzáfiilo svûtlo tak jasné, Ïe pfii pohledu na nû umûnímilovná Itálie uÏasla
a poslala sem své malífiství, aby z prsou Flander naãerpalo novou sílu. Jan van Eyck vynikal nadáním i rozumem od mládí.
ProtoÏe pfiirozenû tíhl k malífiství, stal se Ïákem svého znaãnû star‰ího bratra Huberta. A to byl umûlec velmi dovedn˘,
pfiestoÏe asi neuãen˘, protoÏe není známo, u koho získal svou
prÛpravu. Zdá se v‰ak, Ïe tehdy v té rané dobû, tam v tom drsném a opu‰tûném koutu zemû bylo málo malífiÛ i dobr˘ch obrazÛ, ze kter˘ch by si byl mohl vzít pfiíklad. Podle na‰eho odhadu se totiÏ Hubert narodil jiÏ kolem roku 1366 a Jan o nû-
kolik let pozdûji. Ale aÈ uÏ je tomu jakkoli, vãetnû dohadÛ,
zda byl malífiem i jejich otec - malífisk˘m nadáním pfiekypovalA tenkrát zfiejmû celá jejich rodina. NeboÈ i jejich sestra
Margareta van Eyck, která jako moudrá Minerva, stfieÏící se
Hymena a Luciny, zÛstala do konce svého Ïivota pannou,
proslula jako velká malífika. Umûní malovat vajeãnou a klihovou barvou pfii‰lo k nám do Nizozemí zfiejmû z Itálie, jelikoÏ tohoto zpÛsobu bylo poprvé pouÏito ve Florencii Anno
1250, jak jsme o tom povûdûli v Ïivotopise Giovanna Cimabue. Bratfii Jan a Hubert takto vytvofiili vajeãnou a klihovou
barvou mnoho dûl, protoÏe kromû fresky, která se pouÏívala
v Itálii, nebyly tehdy známy uÏ Ïádné jiné malífiské techniky.
PonûvadÏ umûní rádo sídlí tam, kde bohatství, neboÈ mu zde
kyne nadûje na hojnou odmûnu - a Bruggy ve Flandfiích díky
ãilému obchodování rÛzn˘ch národÛ bohatstvím opl˘valy více neÏ kterékoli jiné mûsto v celém Nizozemí - pfiestûhoval se
Jan právû sem, kde byla velká spousta rÛzn˘ch obchodníkÛ.
Zde namaloval na dfievû klihovou a vajeãnou barvou mnoÏství obrazÛ a sv˘m velk˘m umûním se nadmíru proslavil i v jin˘ch zemích, kam byla jeho díla pfiinesena. Také to pr˘ byl
muÏ uãen˘ a moudr˘, velice vynalézav˘ v rÛzn˘ch oborech umûní. Prozkoumal mnoho druhÛ barev, zab˘vaje se za tímto
úãelem alchymií a destilováním. Jeho úsilí bylo korunováno
vynálezem laku sloÏeného z nûkolika olejÛ, kter˘m pfiekr˘val
své vajeãné a klihové barvy. Lidem se to velice líbilo, neboÈ
obrazy získaly potom krásn˘ svítiv˘ lesk. Marnû se mnozí Italové pokou‰eli odhalit jeho tajemství. Co se v‰ak nestalo:
jednou namaloval Jan desku, na kterou vynaloÏil mnoho ãasu, píle a námahy - provádûl totiÏ svá díla velice jemnû a ãistû. Hotov˘ obraz nalakoval sv˘m nov˘m lakem a postavil u-
Spoleãnost pro ‰ífiení vlámské a nizozemské kultury NE-BE.
- 27 -
Zima 2004/2005
schnout na slunce. Buì v‰ak nebyly díly desky dobfie spojeny
a sklíÏeny nebo byl sluneãní Ïár pfiíli‰ siln˘ - obraz se rozklíÏil a popukal ve spojích. Jana velmi rozmrzelo, Ïe mu slunce
práci tak zkazilo, a umínil si, Ïe pfií‰tû uÏ si takovou ‰kodu
zpÛsobit nenechá. Na vajeãnou barvu pfiekrytou lakem zanevfiel a pustil se do pokusÛ a v˘zkumÛ, jak vyrobit lak, kter˘ by
vyschnul v domû beze slunce. Po peãlivém prÛzkumu velkého mnoÏství olejÛ a dal‰ích pfiírodních látek pfii‰el na to, Ïe
nejlépe schne lnûn˘ a ofiechov˘ olej. KdyÏ je pak je‰tû vafiil s
nûkter˘mi dal‰ími pfiísadami, získal ten nejlep‰í lak na svûtû.
A ponûvadÏ takovéto ãinorodé a pracovité povahy neustanou
v hledání, dokud nedosáhnou dokonalosti, pfii‰el Jan po
mnoha pokusech na to, Ïe barva smí‰ená s tûmito oleji se dá
velice dobfie mísit, rychle schne, po zaschnutí je tvrdá a odolává dobfie vodû a Ïe oleje dodávají barvám mnohem v˘raznûj‰í Ïivost a pfiirozen˘ lesk i bez lakování. Jeho radostné pfiekvapení je‰tû vzrostlo, kdyÏ poznal, Ïe barva rozdûlaná olejem se také lépe roztírá a zpracovává neÏ barva s vajíãkem nebo klihem, a Ïe se s ní nemusejí dûlat ãárky jako pfii malbû
temperou. Tento objev Jana potû‰il právem, neboÈ znamenal
zrození nového druhu malífisk˘ch dûl, nad nimiÏ uÏasli mnozí i v dalek˘ch zemích, kam se Fáma s touto zprávou rychle
rozlétla - takÏe se pfiicházeli podívat lidé aÏ z kraje KyklopÛ
a od vûãnû planoucí hory Etny, jak je‰tû dále povíme. NeboÈ
takov˘ u‰lechtil˘ znamenit˘ vynález dosud na‰emu umûní
chybûl, aby se sv˘m vzhledem pfiiblíÏilo pfiírodû. Kdyby náhle
oÏili stafií ¤ekové Apellés a Zeuxis a dal‰í a pfii‰li sem, jistû by
nebyli ménû pfiekvapeni neÏ bojovn˘ Achilles a jiní váleãní
rekové starovûku, kdyby teì v bitvû sly‰eli hrozivû dunící dûlo, vynalezené Anno 1354 dánsk˘m mnichem, alchymistou
Bertholdem Schwartzem, nebo stafií spisovatelé nad nadmíru
uÏiteãn˘m umûním knihtisku, jímÏ se py‰ní mûsto Haarlem,
kde jej prokazatelnû objevili jako první. Vasari nebo jeho tiskafi se m˘lí, kdyÏ vynález olejové barvy datuje o sto let pozdûji. Já jej na základû sv˘ch zji‰tûní a propoãtÛ zafiazuji do
roku 1410. Mám pro to nûkolik dÛkazÛ a vím rovnûÏ, Ïe se
Jan nedoÏil tak vysokého vûku, jak Vasari udává, i kdyÏ zase
nezemfiel tak mlad˘, jak soudí jeden spisovatel. Ale buìme
struãní. Nov˘ vynález bratfii pfiísnû tajili. Vytvofiili mnoho
krásn˘ch dûl spoleãnû i kaÏd˘ samostatnû, Jan se v‰ak pfies
své mládí stal vût‰ím umûlcem neÏ Hubert. Jejich nejv˘znamnûj‰ím a nejskvûlej‰ím dílem je deska v kostele svatého Jana
v Gentu. Objednal si ji u nich 31. hrabû flandersk˘, Filip z
Charolais, syn vévody z Dijonu (hrabû Filip z Charolais panoval Anno 1420), jehoÏ jezdeck˘ portér je také k vidûní za
jednom z kfiídel oltáfie. Nûktefií se domnívají, Ïe pÛvodnû zaãal desku malovat Hubert, ale Ïe ji dokonãil Jan: podle mého
názoru ji v‰ak zaãali malovat spoleãnû a Hubert pfiitom roku
1426 zemfiel. NeboÈ byl také v Gentu v onom kostele pohfiben. Jeho náhrobní nápis uvádíme dále. Prostfiední deska
díla znázorÀuje Klanûní starcÛ Beránkovi ze Zjevení Svatého
Jana. Je tam mnoho postav proveden˘ch jako vÛbec celé dílo
s velkou peãlivostí. Nad touto deskou je obraz Marie korunované Otcem a Synem. Kristus drÏí v ruce kfiíÏ, namalovan˘
jako prÛsvitn˘ kfii‰Èál, osázen˘ zlat˘mi knoflíky a jin˘mi
ozdobami a drahokamy. Podle úsudku mnoh˘ch malífiÛ by
jen provedení tohoto Ïezla ãi kfiíÏe zabralo mûsíc práce. Postavu Marie obklopují andûlé zpívající z not, provedení tak
zdafiile, Ïe z jejich v˘razu a postojÛ lehce poznáme, kdo z
nich zpívá diskant, contre tenor, tenor a bas. Na pravém kfiídle nahofie jsou namalováni Adam a Eva. Na Adamovi je vidût
jakoby úlek pfied poru‰ením pfiíkazu, zdá se, Ïe se dûsí kdyÏ
mu ta, jeÏ se pfied chvílí stala jeho nevûstou, nabízí nikoliv jablko, jak se malífii obyãejnû malují, n˘brÏ ãerstv˘ fík. To svûdãí o Janovû hlub‰ím vzdûlání, neboÈ jak soudí Augustinus a
nûktefií dal‰í uãenci, dala Eva svému muÏi patrnû fík. MojÏí‰
totiÏ v˘slovnû nefiíká, o jak˘ plod se jedná a Adam s Evou se
poté, co zhfie‰ili a poznali, Ïe jsou nazí, nepfiikryli listy jabloÀov˘mi n˘brÏ fíkov˘mi. Na druhém kfiídle oltáfie je myslím
svatá Cecílie. Dále má vnitfiní deska dvû kfiídla - dvojité dvefie, na jejichÏ obou oddílech nejbliωích stfiední ãásti jsou vyobrazeny postavy, které podle mého názoru souvisejí s v˘jevem uprostfied. Na dal‰ích kfiídlech jsou namalováni kromû
jiÏ zmínûného hrabûte Flanderského na koni také malífii Hubert a Jan. Vzhledem ke svému vûku jede Hubert po pravici
svého bratra a ve srovnání s ním se zdá mnohem star‰í. Na
hlavû má zvlá‰tní ãapku s ohrnut˘m okrajem vpfiedu z drahocenné koÏe‰iny. Janovu hlavu zdobí ãepice se spl˘vav˘mi cípy vzadu, pfiipomínající turban. Na ãerném plá‰ti má ãerven˘
rÛÏenec s medailí. Kresba, pohyby, duchaplnost, vynalézavost, ãistota a jemnost provedení díla jsou vynikající a vzhledem k rané dobû jeho vzniku úÏasné. Záhyby látek jsou skládány velmi podobnû jako u Albrecht Dürera a modfi, ãerveÀ a
purpur nehasnou, ale jsou v‰echny tak krásné, jako by byly
právû naneseny. V tomto ohledu se dílu nevyrovná Ïádn˘ obraz. Doveden˘ malífi si dal záleÏet, chtûje patrnû sv˘m v˘tvorem usvûdãit z nepravdivosti slavného spisovatele Plinia - ten
totiÏ pí‰e, Ïe malífii ve stu nebo i men‰ím poãtu obliãejÛ vÏdy
nebo obvykle udûlají nûkolik navzájem si podobn˘ch, proto-
Spoleãnost pro ‰ífiení vlámské a nizozemské kultury NE-BE.
- 28 -
Zima 2004/2005
Ïe nejsou schopni vyrovnat se pfiírodû, kde mezi tisícem tváfií
stûÏí najdeme dvû zcela stejné. Na obraze je v‰ak kolem tfii sta
tfiiceti hlav se v‰ím v‰udy, aniÏ se jediná podobá druhé. V obliãejích vidíme rÛzn˘ v˘raz: boÏskou velebnost, lásku a náboÏné zanícení. Pozoruhodná je tváfi Marie, jejíÏ ústa jako by
vyslovovala slova z knihy, kterou ãte. V krajinû je mnoho
zvlá‰tních cizokrajn˘ch stromÛ, byliny a traviãka na zemi
jsou provedeny neobyãejnû pÛvabnû a jemnû. Vlasy a vousy
postav a Ïínû koÀsk˘ch ohonÛ a hfiív by se skoro daly spoãítat a jsou namalovány tak tence a pûknû, Ïe to v‰echny umûlce plní úÏasem, jako je vÛbec udivuje a ohromuje celé dílo.
V‰ak je také s potû‰ením shlédlo mnoho velk˘ch kníÏat, císafiÛ a králÛ. Velice si je pfiál mít král Filip, pûtatfiicát˘ hrabû
flandersk˘. ProtoÏe v‰ak nechtûl mûsto Gent o tento poklad
oloupit, dal ho okopírovat Michaelu Coxciemu, malífii z Mechelen, jenÏ ho napodobil vynikajícím zpÛsobem. V Nizozemí v‰ak nebylo moÏno seznat takovou krásnou modfi, a tak ji
na pfiání krále poslal z Benátek Tizian. Byl to azur, pr˘ pfiírodní, nacházející se v jist˘ch maìarsk˘ch horách. Dokud zemi neobsadili Turci, bylo jej moÏno získat snadnûji: teì v‰ak
jenom ona tro‰ka potfiebná na plá‰È Marie stála pln˘ch dvaatfiicet dukátÛ. Coxcie nûkteré vûci upravil podle sebe, jako
napfiíklad svatou Cecílii, která sedí trochu nepûknû zády k divákovi. Kopii poslali do ·panûlska. Originál stál na podstavci, na kterém bylo dfiíve vymalováno klinou nebo vajeãnou
barvou peklo. Pekelníci byli vyobrazeni, jak kleãí ve svém
podzemním pfiíbytku pfied jménem JeÏí‰ov˘m neboli Beránkem. Jednou v‰ak podstavec ãistili a om˘vali nûjací ne‰ikové
a obraz pekla setfieli a zniãili. Oba bratfii jsou vymalováni ve
spoleãnosti hrabûte Filipa, vévody burgundského. Hrabû jim
byl velice naklonûn a váÏil si jich, zvlá‰tû Jana, kter˘ pr˘ byl
pro skvûlost svého umûní a pro své vynikající du‰evní schopnosti hrabûcím tajn˘m radou. Hrabû ho mûl vÏdy rád ve své
spoleãnosti, podobnû jako si velk˘ Alexander oblíbil Apella.
Ten skvûl˘ v˘tvor ukazovali jen osobám vysoce postaven˘m
nebo tomu, kdo dal klíãníkovi pûkné spropitné. Vefiejnosti
jen vyjímeãnû o velk˘ch svátcích. B˘val tam pak takov˘ nával, Ïe se k obrazu ãlovûk jen ztûÏí dostal, protoÏe kaple, kde
dílo vystavovali, byla po cel˘ den plna rozliãného lidu. Jako
se v létû vãely a mouchy vábené sladkou ‰Èávou slétají na ko‰e s fíky a hrozny, tak se tam kolem nûho tísnili malífii mladí
i stafií a v‰ichni milovníci umûní. V oné kapli, nesoucí jméno
Adama a Evy, v kostele Sv. Jana, visela naproti obrazu oslavná báseÀ ãili óda od gentského malífie Lukase d’ Heere, kterou bych zde rád uvedl. Trochu jsem ji v‰ak pozmûnil a pfievedl do alexandrínÛ.
Toto je oslavná báseÀ na obraz v kapli Sv. Jana, na
malby, které vytvofiil mistr Jan, narozen˘ v Maaseycku, právem naz˘van˘ vlámsk˘ Apellés. BáseÀ si pozornû pfieãÈete,
dobfie pochopte smysl a pak pohlédnûte na dílo!
ÓDA
Pojìte sem milovníci umûní v‰ech národÛ. Pohleìte na toto dílo daidalského vzmachu, poklad a vzne‰enou zástavu,
vedle níÏ Croesovo bohatství nestojí za pov‰imnutí - vÏdyÈ je
to pro drahé Flandry dar nebes.
Pfiistupte pravím, pfiitom vychutnejte v‰echny pÛvaby díla
a dobfie je oceÀte. Pfied vámi se otevfie kypící oceán umûní, v
nûmÏ se v‰echno snaÏí pfiedvést ve své nejkrásnûj‰í podobû,
aby si vyslouÏilo chválu.
Podívejte se na Boha Otce, v‰imnûte si Janovy tváfie a Mariina nûÏnû sladkého obliãeje. Její ústa jakoby vroucnû opakovala slova z knihy, kterou ãte. A jak skvûle je namalována
koruna a v‰echny ozdoby! Hleìte: zdû‰en˘ Adam vypadá jako Ïiv˘. UÏ jste nûkdy vidûli lep‰í zobrazení tûlesnosti? Jakoby odmítal a zdráhal se pfiijmout lahodn˘ fík, kter˘ mu pÛvabnû nabízí Eva. Pohled na sliãné andûly - sladké nymfy nebes - naplní kaÏdého radostí. Vidíme jejich tváfie, kdyÏ libû
pûjí podle not. Jasnû rozeznáme jednotlivé hlasy, protoÏe oko
i ústa kaÏdého to zfietelnû prozrazují.
Nemá v‰ak smysl vychvalovat kaÏdou vûc zvlá‰È, protoÏe
v‰echno jsou to pfiekrásné a vybrané skvosty: v‰echno vypadá jako Ïivé, jen jen vystoupit z obrazu. To nejsou pouhé obrazy, ale zrcadla, pfiímo zrcadla.
Jaká ctihodnost a dÛstojnost vyzafiuje ze hodnostáfiÛ a z
celého prÛvodu ãistého duchovního stavu.
A rovnûÏ se, ó malífii, mimo jiné podívejte, jak pûknû uÏ v
té dobû dovedli malovat látky!
Také se potû‰te pohledem na tváfie panen. Z jejich ctnosti
by si na‰e dne‰ní dûvy mohly vzít pfiíklad. V‰imnûte si, jak
hrdû a majestátnû kaÏd˘ jede: král, kníÏe i hrabû se spoleãností pánÛ. Malífi, kterého vidíme, mezi nimi pob˘vá právem.
Byl sice mlad‰í, av‰ak lep‰í a dílo dokonãil. Na ãerném ‰atû
má rud˘ rÛÏenec. Jeho star‰í bratr Hubert jede o kousek v˘‰.
On dílo zapoãal sv˘m vlastním stylem, jeho zámûr v‰ak
pfiekazila niãitelka v‰eho - smrt. LeÏí zde pochován nedalo
své sestry, rovnûÏ skvûlé malífiky.
Ó pozorujte na obraze také rozmanitost obliãejÛ. Je tu pfies
300 tváfií, a ani jedna z toho velkého mnoÏství se nepodobá
druhé.
A co dál je na nûm je‰tû hodno chvály? To, Ïe Ïádná z jeho krásn˘ch barev stáfiím nebledne, ale vydrÏely uÏ témûfi 200
let. S tím se setkáváme jiÏ jen zfiídka.
Umûlec si vpravdû zaslouÏil slávu velkého malífie a skuteãného mistra - byl ‰tûdfie obdafien v‰emi ãtyfimi vlastnostmi,
které má malífi mít: trpûlivost, pamûtí, rozumem a nadáním.
DÛkazem jeho trpûlivé mírné mysli je peãlivost provedení.
PamûÈ a jasn˘ úsudek mu pomohly zkomponovat jeho obrazy vÏdy s vkusem, pÛvabem, umûfieností a umûním. Díky svému nadání dovedl dobfie vystihnout smysl pfiíbûhÛ, které maloval.
Jeho sláva nechÈ se ‰ífií tím spí‰, Ïe kvetl v místû a v dobû,
kdy mohl potû‰it svÛj zrak a vzít si pfiíklad pouze z vlastních
obrazÛ.
O tom, Ïe Jan van Eyck vynalezl olejovou barvu, víme bezpeãnû ze zprávy jednoho Itala. ZmiÀuje se o tfiech jeho krásn˘ch obrazech ve Florencii, Urbinu a Neapoli.
Sly‰eli jste, Ïe by se uÏ kde jinde stal zázrak, aby poãátky
umûní byly tak krásné a dokonalé? Kdo byl uãitelem tûchto
dvou malífiÛ z Maaseycku, nelze fiíci, nikde jsme o tom nena‰li zprávu.
Jana mûl za jeho Ïivota v zaslouÏené oblibû vzne‰en˘ hrabû Filip, jeho milostiv˘ pán, kter˘ mu byl naklonûn, dÛvûfioval mu a váÏil si ho jako skvûlé ozdoby Nizozemí.
Janova díla si pfiáli mít ve v‰ech zemích, proto u nás máme
Spoleãnost pro ‰ífiení vlámské a nizozemské kultury NE-BE.
- 29 -
Zima 2004/2005
kromû tohoto obrazu jiÏ jenom jeden v Bruggách a pak je‰tû
jeden v Ypern, ten v‰ak není dokonãen.
U‰lechtil˘ kvût, kter˘ vze‰el v tak nev˘znamném mûstû v
Maaseycku tento svût zase brzy opustil. Malífiovo tûlo odpoãívá v Bruggách, kde zemfiel, av‰ak jeho jméno a sláva budou
Ïít vûãnû.
Nበhrabû, král Filip, milující v‰echno dobré umûní, si díla cenil tak vysoko, Ïe je dal kopírovat a obûtoval na to dobr˘ch ãtyfii tisíce guldenÛ, nebo skoro tolik. Kopii zhotovil
zde v této kapli slavn˘ Michael Coxcie. Práce mu trvala skoro dvû léta. Vymaloval v‰echno od prvního do posledního jako dovedn˘ mistr dbal˘ své cti.
Dále uvádím, Ïe kopie je nyní ve ·panûlsku, ve Valladolidu, kde slouÏí jako dÛkaz fieãené lásky na‰eho krále a ‰ífií ãest
a slávu jsem Jan van Eyck a Coxcie. KéÏ vás ‰koda pouãí.
KdyÏ Jan obraz v Gentu dokonãil, ode‰el zase zpût
do Brugg, kde zÛstává také jeden obraz jako skvûlá památka
na jeho zku‰enou dovednou ruku. Mnoho jeho dal‰ích dûl
rozvezli obchodníci do dalek˘ch zemí. V‰ude nad nimi umûlci Ïasli a souÏili se chvályhodnou závistí, totiÏ touhou Jana
napodobit. Na podstatu nového zpÛsobu malby v‰ak nemohli pfiijít. A tak pfiesto, Ïe nûkolik Janov˘ch podivuhodn˘ch v˘tvarÛ získala nûkterá kníÏata, zÛstalo umûní olejomalby i nadále ve Flandfiích. Vévoda z Urbina, Federigo II. mûl ve Florencii z Janovy ruky velice jemnû a peãlivû proveden˘ obraz
láznû. Lorenzo de Medici mûl ve Florencii jeho Sv. Jeron˘ma
a mnoho dal‰ích v˘born˘ch vûcí. Jedno Janovo pfiekrásné dílo poslali nûjací florent‰tí obchodníci z Flander do Neapole
králi Alfonsovi I. Na obraze bylo mnoho skvûle proveden˘ch
figur a král byl nad ním u vytrÏení. Stejnû jako jinde, i sem
proudili ve velkém poãtu malífii, aby toto podivuhodné dílo
shlédli. Ale pfiestoÏe je Italové dÛkladnû prohlíÏeli a v‰emoÏnû zkoumali a kdyÏ k nûmu pfiiãichli, cítili silnou vÛni oleje
pfiimí‰eného do barev, zÛstalo jim toto tajemství pfiesto skryto. Do Itálie pfiinesl vytouÏené umûní olejomalby teprve jak˘si Antonello z mûsta Messiny na Sicilíi, kter˘ se tomuto umûní nauãil v Bruggách ve Flandfiích. Pí‰eme o tom v jeho Ïivotopise. V Ypern, v probo‰tském kostele Sv. Martina byl jeden
JanÛv obraz Marie, pfied kterou kleãí modlící se opat. Obraz
mûl nedokonãená kfiídla. KaÏdé z nich se skládalo ze dvou
polí, na nichÏ byly vymalovány vûci související s Marií, jako
hofiící rÛÏov˘ kefi, Gedeonovo rouno atp. Dílo se zdálo spí‰e
nebeské neÏ pozemské. Jan vytvofiil také mnoho portrétÛ
podle pfiírody. V‰echny provádûl s velkou pílí a trpûlivostí. Jako pozadí mnohdy maloval jemné a krásné krajiny. JiÏ samotné jeho podmalby byly mnohem ãist‰í a v˘raznûj‰í neÏ u
jin˘ch mistrÛ hotová díla. Vzpomínám si, Ïe jsem od nûho vidûl malou podobiznu Ïeny s krajinou v pozadí, provedenou
jenom v podmalbû, ale pfiesto neobyãejnû jemnou a hladkou.
Byla v domû mého mistra Lukase d’ Heere v Gentu.
Jan provedl olejov˘mi barvami i dal‰í obrázek - portrét muÏe
a Ïeny, ktefií si podávají pravice na znamení uzavfiení manÏelského svazku. Oddává je Fides, jeÏ je spojila. Tento obrázek
byl myslím pozdûji objeven v Bruggách ve vlastnictví jednoho
lazebníka. Obraz spatfiila urozená paní Marie, teta Filipa, krále ‰panûlského, vdova po králi Ludvíku Uherském, kter˘ padl v boji proti TurkÛm. Umûnímilovné knûÏnû se dílo zalíbilo
tak, Ïe za nû udûlila lazebníkovi úfiad vyná‰ející roãnû sto zlat˘ch. Z Janovy ruky jsem dále vidûl rÛzné kresby velmi pÛsobivû a ãistû provedené. Jan zemfiel ve vysokém vûku v Bruggách kde byl pohfiben v kostele Sv. Donatia. Na jednom sloupu tam mÛÏeme ãíst jeho náhrobní nápis v latinsk˘ch ver‰ích:
Hic jacet eximia clarus virtute Joannes
In quo picturae gratia mira fuit;
Spirantes formas et humum florentibus herbis
Pinxit, et ad vivum quodlibet egit opus;
Quippe illi Phidias et cedere debet Apelles;
Arte illi inferior ac Policletus erat.
Crudeles igitur, crudele dicite Parcas
Quae talem nobis eripuere virum.
Actum sit lacrymis incommutabile factum,
Vivat ut in coelis jam deprecare Deum.
Hrob star‰ího bratra jen, jak jsem jiÏ uvedl, v Gentu
v kostele Sv. Jana. V bílém náhrobním kameni zapu‰tûném do
zdi je vytesána Smrt drÏící pfied sebou mûdûnou desku s tímto ver‰ovan˘m náhrobním nápisem ve staré vlám‰tinû:
Vy, ktefií po mnû ‰lapete, poznejte ve mnû sami sebe.
Byl jsem jako vy, teì, jak vidíte, tu leÏí dole pohfibené mé mrtvé tûlo. Nepomohla mi ani rada, ani umûní, ani lék. Umûní,
moudrost, moc ani bohatství nejsou k niãemu, kdyÏ pfiijde
smrt. Jmenoval jsem se Hubert van Eyck. Teì mû Ïerou ãervi,
i kdyÏ jsem byl znám˘ a vysoce váÏen˘ malífi: záhy jsem se z
nûãeho promûnil v nic.
Osmnáctého záfií léta Pánû 1426 jsem v bolestech odevzdal du‰i Bohu. Proste ho vy, kdoÏ milujete umûní, abych
smûl pfiestoupit pfied jeho tváfi, vystfiíhejte se hfiíchu, obraÈte
se k dobrému, protoÏe nakonec mne musíte následovat.
Je tomu nûjak˘ ãas, co byly v Antverpách vydány
mûdirytiny s podobiznami star˘ch nizozemsk˘ch malífiÛ. Jako
první podobizny tûchto dvou slavn˘ch bratfií - nejstar‰ích dovedn˘ch zástupcÛ u‰lechtilého malífiského umûní v Nizozemí. Pod rytinami jsou umné latinské básnû vysoce uãeného
básníka Dominica Lampsonia z Brugg, sekretáfie luty‰ského
biskupa. Lampsonius byl nejen velk˘ milovník na‰eho umûní, ale také se v nûm velmi dobfie vyznal a sám je i provozoval. Ony básnû ke chvále tûchto dvou znamenit˘ch muÏÛ
jsem se rozhodl zde uvést v na‰í matefi‰tinû.
Malífii Hubertovi van Eyck
Ó Huberte a jeho bratfie, ústa na‰í bohynû zpûvu tû
právû zahrnula zaslouÏen˘mi chválami. JestliÏe ti nestaãí, pfiipoj k nim je‰tû ty, které ti získal díky tvé pomoci tvÛj uãedník
a bratr. OpravÀuje k nim dílo v Gentu, které si král Filip zamiloval tak, Ïe je dal kopírovat. Kopii provedl svou dovednou
rukou malífi Coxcie a král si ji nechal poslal domÛ do své ‰panûlské vlasti.
Slova vloÏená do úst Janu van Eyckovi:
Já, kter˘ jsem první objevil, Ïe pfiimí‰ením lnûného oleje se barva rozzáfií, spoleãnû se sv˘m bratrem Hubertem
jsme ohromili Bruggy tímto nov˘m vynálezem, na kter˘ Apellés patrnû nepfii‰el. Brzy poté jsme se pfiestali vzpírat tomu, a-
Spoleãnost pro ‰ífiení vlámské a nizozemské kultury NE-BE.
- 30 -
Zima 2004/2005
by se zvûst o na‰í dovednosti roznesla ‰iroko do svûta.
Het leven van Jan en Huybrecht van Eyck,
ge-broeders,
en Schilders van Maseyck.
Door verscheyden naem-weerdighe doorluchtige
mannen, die uytmuntich zijn geweest in loflijcke deugtsaem
oeffeningen, en geleertheyt, en is ons goet aerdich soet Nederlandt, van oudts tijdts aen tot nu toe, niet gheheel ontciert
gheweest van edel blinckende gherucht. De seghe-palmen, en
wapenrooven, door onsen oude Edeldom, seer wijt en breet,
met dapper coenheydt ghehaelt, en vercreghen, voorby gaende: oock den hooghen roem die wy hebben, dat uyt onsen reuckighen Cruyt-hof, is met blinckende vloghelen om hoogh
ghesteghen den Phoenix in gheleertheydt, Desiderius Erasmus Roterdamus, in dees leste Eeuwen wesende den Vader
der oude edel sprake des Landtschaps Latio. Heeft den milden Hemel, met een vriend_lijck geneyght toevloyen in der
Natuere ons deelachtich ghemaeckt, de hooghste eere in de
Schilder-const: want dat de vernuftighe Griecken, Romeynen,
noch ander volcken noyt (hoe seer soeckende) ghejont is gheweest te vinden, dat heeft te voorschijn ghebracht, den vermaerden Kempschen Nederlander, Joannes van Eyck, welckû
is geboren tot Maeseyck, op de heerlijcke Riviere de Mase, de
welcke om dese eere, te wedden heeft tegen Arnus, Padus, en
den moedigen Tyber: om dat aen haren Oever is sulck licht
ontstaen, en soo claer blinckende, datter het Const-lievende
Italien al verbaest heeft moeten nae omsien, en haer Pictura
daer na henen schicken, om in Vlaender nieuw_ borsten te
suyghen. Joannes van Eyck is van in zijn jeught ghewest seer
verstandigh, en van seer snellen edelen gheest, tot de Teycken-const natuerlijck gheneghen wesende, is geworden een
Discipel van Hubertus zijnen broeder, die eû goet deel Jaren
ouder is gheweest als hy. Desen Hubertus was een seer constigh Schilder: maer by wien hy gheleert heeft, en weetmen
niet. Het is te achten, dat in soo vroeghen tijdt, daer in dien
rouwen oft eensaemen hoeck Landts, weynich Schilders oft
eenich goet voorbeeldt van Schilderije most wesen : want by
datmen gissen can, most Hubertus wel ghebooren wesen, ontrent Anno 1366, en Joannes etlijcke Jaeren daer naer: doch
hoe het zy, of hun Vader self een Schilder was, oft niet, het
schijnt dat hun huys gheheel met den Constighen Schildergheest is bestort, en overgoten gheweest, dewijle dat oock hun
Suster Margriete van Eyck is vermaert, dat sy met grooter
Const het schilderen gheoeffent heeft, en als een gheestighe
Minerva (schouwende Hymen en Lucina) in Maeghd_lijcken
staet tot den eyndt haers levens ghebleven is. Het is openbaer, dat in ons Nederlandt de Schilder-const moet uyt Italien
ghecomen zijn, te weten, met Lijm en Eyverwe te wercken:
want dees maniere begon eerst in Italien tot Florencen Ao.
1250. Also wy in’t leven van Jan Cimabue hebben verhaelt.
Dese ghebroeders, te weten, Jan en Hubert van Eyck, hebben
veel wercken ghedaen, met lijm, en Ey-verwe, ghelijckmen
van gheen ander manier en wiste, behoudens datmen in Italien op’t nat wrocht. En om dat de Stadt van Brugghe in Vlaender voormaels van grooten rijckdom overvloeyde, door den
grooten Koophandel, die daer van verscheyden Natien gedre-
ven worde, meer als in eenige Stadt van dit gantsche Nederlant: en om dat de Const geern by den rijckdom is, om aldaer met rijcklijcken loon onderhouden te worden, is Joannes
comen wonen in de voornoemde Stadt Brugge, daer alderley
Cooplieden overvloedich waeren. Hier heeft hy veel wercken
ghedaen op hout, met Lijm en Ey, en is seer vermaert om zijn
groote const in verscheyden Landen gheweest, daer zijn
wercken ghebrocht zijn gheworden. Hy was (so eenighe meenen) oock een wijs geleert Man, seer versierlijck, en vindigh
in verscheyden dinghen der Consten, veelderley aert van verwen ondersoeckende, hem oeffenende te deser oorsaeck in
Alchemie, en Distillatien. Hy dede soo veel, dat hy te weghe
bracht, zijn Ey oft Lijm-verwe te vernissen, met eenigh vernis
ghemaeckt mit eenighe Olyen, dat welcke den volcke seer wel
beviel, om dat het werck soo een schoon blinckende glans
hadde. Nae dit secreet hadden in Italien veele vergheefs ghesocht: want sy de rechte maniere niet en vonden. Het is eens
ghebeurt, dat Joannes hadde gemaeckt een Tafel, daer hy grooten tijdt, vlijt en arbeydt in hadde ghebruyckt (gelijck hy altijts met groote netticheyt en suyverheyt zijn dinghen dede).
Dese Tafel op gedaen wesende, heeftse nae zijn nieu inventie,
en ghelijck hy nu ghewoon was, vernist, en steldese te drooghen in de Sonne, maer of de penneelen niet wel ghevoeght en
ghelijmt en waeren, oft de hitte der Sonnen te gheweldich, de
Tafel is in de vergaderinghen gheborsten, en van een gheweken. Joannes was seer t_onvreden, dat zijnen arbeydt door de
Sonne soo verloren, en te niete was, en nam voor hem te maecken, dat sulcke schade door de Sonne hem niet meer en
soude overcomen: des hy d_Eyverwe en _tvernissen vyandt
wordende, eynd_lijck gingh ondersoecken en overlegghen
om eenich vernis te maken, dat in huys en uyt de Sonne drogen mocht. Doe hy nu veel Olyen, en ander dinghen in der
natuere hadde vast ondersocht, vont hy de Lijnsaet en Nootoly de drooghenste van allen te wesen: dese dan siedende met
eenighe ander stoffen die hy daer by dede, maeckte den besten vernis vander Weerelt. En also sulcke werckende wacker
gheesten, verder en verder soeckende, nae volcomenheydt
trachten, bevont hy met veel ondersoeckens, dat de verwe
ghemenghelt met sulcke Olyen haer seer wel liet temperen, en
wel hardt drooghde, en drooghe wesende, het water wel verdraghen mocht, dat d_Oly oock de verwen veel levender maecten, en van selfs een blinckentheyt deden hebben, sonder
dat mense verniste. En t_ghene dat hem noch meer verwonderde en behaeghde, was dat hy bevont, dat haer de verwe beter aldus met de Oly liet verdrijvû en verwercken, dan met de
vochticheydt van Ey oft lijm, en niet en hoefde so getrocken
te zijn ghedaen. Van deser vondt was Joannes hoogh_lijck
verblijdt, ghelijck hy met groote oorsaec wel mocht: want hier is ghebooren een nieuw gheslacht, en ghedaente van wercken, tot groot verwonderen van velen, oock in verre Landen,
daer Fame al basuynende snellijck henen is gaen vliegen, datmen van by dû Ciclopen en den eewich brandenden bergh Etna is gecomen, om sulcken uytnemenden vondt te sien, als
volghen sal. Dese edel inventie behoefde noch onse Const,
om de Natuere in ghedaenten naeder komen, of ghelijcker te
worden. Hadden d_oude Griecken, Apelles, Zeuxis, en ander,
hier levende op _tslach ghecomen, en dese nieuw maniere
ghesien, sy en hadden wis niet min verwondert gheweest, dan
Spoleãnost pro ‰ífiení vlámské a nizozemské kultury NE-BE.
- 31 -
Zima 2004/2005
den strijdtbaeren Achilles, oft ander strijdt-helden vanden
ouden tijdt en souden, datse nu quamen te hooren in den
krijgh het fel donderende gheschut, dat den Alchimist Bartholdus Schwartz, Monick in Denemarck, vont Ao. 1354. Oft
misschien niet minder als d_oude Schrijvers en souden, siende die seer nutte Const van Boeck-drucken, daer Haerlem
met genoech bescheyt haer vermeet den roem van d_eerste
vindinghe te hebben. Den tijdt wanneer Joannes d’Oly-verwe
gevonden heeft, is gheweest by al dat ick vinden en overlegghen can, Ao. 1410. Daer Vasari oft zijnen Drucker in mist, die
dese vindinghe een hondert Jaer jongher beschrijft te wesen.
Hier heb ick verscheyden redenen toe, en weet oock dat Joannes soo langhe niet en leefde, op veel Jaeren nae, als Vasari den tijdt stelt, hoewel Joannes, niet jongh ghestorven is, als
eenighen Schrijver meent. Nu dit om de kortheydt overgheslaghen, dese twee ghebroeders hebben desen nieuwen vondt
nouw en stil verborgen gehouden, en veel fraey stucken t_samen, en verscheyden van den anderen, oft alleen ghedaen:
maer Joannes, hoewel hy de jonghste was, is den broeder te
boven ghegaen in de Const. Het meeste en treflijckste werck,
dat sy ghedaen hebben, is gheweest te Ghent, de Tafel in S.
Jans Kercke, welcke Tafel hun is gheweest doen maken van
den 31en Graef van Vlaender, Philips van Charlois, sone van
den Hertogh Jan van Digion (den Graef Philips van Charlois
regeerde Anno 1420), wiens conterfeytsel daer in de deuren
comt, en sit te Peerde. Eenige meenen, dat Hubertus dese Tafel eerst mael alleen hadde begonnen, en datse Joannes daer
nac voldaen heeft: dan ick houde dat syse t_samen aenghevanghen hebben: maer datter Hubertus over ghestorven is,
Ao. 1426. Want hy oock te Ghent is begraven gheworden, in
de selve Kerck, wiens Epitaphie oft Graf-schrift volghen sal.
De binnenste Tafel van dit werck is uyt der Openbaringe Joannis, daer het Lam van den Ouderlinghen aen wort ghebeden, daer overvloedich veel werck in is, en uytnemende netticheydt, ghelijck in het gantsche werc oock is. Boven de Tafel comt een Marie beeldt, die van Vader en Sone wort ghecroont, daer Christus in de handt heeft een Cruys gheschildert,
als een doorschijnende Cristael, geciert met gulden knoopen,
en ander cieraten, met ghesteenten: en is so ghedaen, dat gheoordeelt is gheweest van eenige Schilders, dat desen stat oft
cruys wel een Maendt tijdts alleen soude costen te schilderen.
Ontrent dese Mary-beeldt zijn Engelkens, die Musijcke singhen, soo constich en wel ghedaen, datmen aen hun actien
licht mercken can, wie den boven-sangh, hoogh contre, tenor,
en bassus singt. Boven in de rechter deure is eenen A dam en
Eva, daer men siet in den Adam een seker verschricken voor
_tbreken des gebods, schijnende te grouwelen, also hem van
zijn nieuw Bruydt wordt gheboden, niet (als de Schilders ghemeenlijck schilderen) den Appel, maer een versche Vijghe,
waer by eenighe gheleertheyt blijckt gheweest te hebben in
Joannes: want Augustinus, en sommige Geleerden achten, dat
het wel mocht een Vijghe wesen, die Eva haeren Man gaf, dewijl Moyses de vrucht niet en onderscheyt, want sy hen met
gheen Appel-bladen, maer met Vijghen-bladen (strackx met
datse, gesondicht hebbende, hun naecktheyt kenden) bedecten. In d_ander deure is (soo ick wel meen) een S. Sicilie. Voort heeft de binnen Tafel twee vleughelen, oft dobbel deuren,
waer van de twee deelen naest het middel parck (dunckt my)
zijn beelden, die met de Historie, die binnen is, over een comen. In d_ander deuren comen te Peerde, den Graef van Vlaender, als geseyt is: oock de twee Schilders, Hubertus en Joannes. Hubertus sit op de rechter zijde van dû broeder, om
zijn ouderdom wille, schijnende vast out te wesen by zijn broeder: hy heeft op _thooft een vreemde mutse, voren met een
omgeslaghen opslach van costlijck bont: Joannes heeft op een seer versierlijcke mutse, schier als eenen tulbant achter afhangende, hebbende op eenen swarten Tabbaert een root Pater noster, met een Medaillie. Maer om in een summa dit
werck te verhalen, het is van Teyckenconst, Actituden, gheesticheyt, van Inventie, suyverheydt, en netticheydt uytnemende, en verwonderlijck, nae sulcken tijdt te rekenen: de lakenen zijn ghenoech nae den aert der ployen, op de maniere
van Albertus Durerus, en de coleuren, blaeuwen, roon, en
purpuren, die zijn onsterflijck, en alles soo schoon, datse
noch versch gedaen schijnen, en alle ander schilderije overtreffen. Desen constighen Schilder heeft gheweest van grooter
aendacht, en heeft schijnen den vermaerden schrijver Plinium
te willen van onwaerheydt overtuyghen, met dit zijn werck,
dewijl hy schrijft, dat de Schilders, maeckende een hondert,
oft kleen ghetal van tronien, altijdts oft gemeenlijck maken eenige die gelijcken, niet connende achterhalen de Natuere,
daer men van duysent nouwe twee en vindt die gheheel ghelijck zijn: want in dit werck comen ontrent 330. gheheel tronien, daer niet een d_ander gelijc en is. In welcke tronien
men verscheyden affecten siet, als eenû Godlijcken ernst, en
liefde, oft devotie: oock die van de Marie-beelde, welcx
mondt schijnt eenighe woorden, diese uyt eenen Boeck leest,
te lossen en uyt te spreken. In _t Landtschap zijn veel uytlantsche vreemde Boomen: de cruydekens, diemen onderkennen can, en grassekens in de gronden, zijn uytnemende aerdich en net: oock de hayrkens in de beelden, in de Peerdtsterren en manen, soudemen schier moghen tellen, en soo
dunne en aerdich ghedaen, dat het alle Constenaers verwondert, jae t_gantsche werck maecktse verbaest, en versuft in _t
aensien. Veel groote Princen, Keysers en Coninghen, hebbent
oock met groot behagen aenghesien. Den Coningh Philips
36e Graef van Vlaender, om de stadt van Ghent van dit Juweel niet te berooven, seer begeerich daer nae wesende, heeftet laten copieren door Michiel Coxcie, Schilder van Mechelen, die dat seer uytnemende nae ghedaen heeft. En alsoo
in dees Landen soo schoonen blaeuw niet te becomen was,
wort door begheerte des Coninghs dat van Venetien ghesonden door Titiaen, t_welck was een Asuyr, datmen acht natuerlijck te wesen, en gevonden wort in eenighe gheberghten
van Hongerien, dat welcke voortijts beter te crijghen was, aleer den Turck dat landt in hadde genomen: dat weynich Asuyr, dat alleen was tot den mantel der Mary-beeldt, coste 32.
Ducaten. Coxcie heeft eenige dingen op zijn maniere wat verandert, als onder ander de Sinte Sicilie, die wat oncierlijc te
seer van achter sit. Dese geconterfeytte Tafel werdt na Spaengiû gesonden. De principael Tafel hadde eenen voet, daer sy
op stondt, desen was gheschildert van lijm, oft Ey-verwe, en
daer in was een Helle ghemaeckt, daer de helsche kniû, oft
die onder d_aerde zijn, hun knien buyghen voor den naem Jesu, oft het Lam: maer alsoo men dat liet suyverû oft wasschû,
is het door onverstandighe Schilders uytgewischt en verdo-
Spoleãnost pro ‰ífiení vlámské a nizozemské kultury NE-BE.
- 32 -
Zima 2004/2005
rven gheworden. Dese twee ghebroeders, ghelijck sy gheschildert rijden in geselschap van den Graef Philips, die oock
Hertogh van Borgognen was, waren by hem seer lief en weert, en in grooter eeren, by sonder Joannes: welckû men acht,
om de uytnementheyt zijner Const, en om zijn treffelijck groot verstandt, is heymelijck Raedt van hem gheweest, en den
selven Grave hadde hem altijt geern in zijn geselschap, gelijck
den grooten Alexander ooc den uytnemenden Apelles geern
hadde. Dese verhaelde Tafel, oft dit uytnemende werck, worde niet ghesien, oft open gdedaen, dan voor eenige groote Heeren, oft soo yemant, die den Sluyter goede vereeringhe dede.
Oock somtijden op eenighe groote heylighe daghen. Alwaer
dan so grooten gedrangh was, datmer qualijck mocht by comen: want de Capelle daer dit te sien was, den heelen dagh
vol was van alderley volck. Hier saghmen Schilders, jongh en
oudt, en alle Const-beminders ontrent swermen, even ghelijckmen des Somers den Byen, en Vlieghen, nae de soeticheydt
siet om den Vijgh, oft Razijn-korven hanghen, en schermen.
In de selve Capelle, gheheeten vanden Adam en Eva, in S.
Jans Kerck, tegen over het werck, plagh te hanghen een Lofghedicht, oft Ode, ghedaen van Lucas d_Heere, Schilder van
Ghent, welck ick hier hebbe willen by voeghen: doch een weynich verandert, en op Alexandrijnsche mate ghestelt.
Een lof en prijs des wercks, dat S. Jans in Capell es,
Van schilderien, ghemaeckt by die Meester Jan hiet, Gheboren van Maseyck, te recht een Vlaemsch Apelles: Leest neerstich, wel verstaet, en op het werck dan siet.
ODE.
Ghy Const-beminders comt, van alderley gheslachten,
Besiet dit Dedaels werck, een schat, een edel pandt,
Daer Croesus rijckdom groot niet by is weerdt om achten:
Want ‘t is een Hemel-gaef, om chieren Vlaenderlandt.
Comt, segh ick: maer aenmerckt aendachtigh met verstande,
Op yeder eyghenschap des wercks, ghy vindt midts desen
Een Zee die overvloeyt van Const, aen elcken cant,
En daert al om te schoonst voort doet, om zijn ghepresen.
Den Vader Godlijck siet, aenmerckt Joannis wesen
En hoe Maria toont een lieflijck soet ghelaet,
_t Schijnt datmen haren mondt, met innicheyt siet lesem
En hoe wel is ghemaeckt de Croon, en al _t cieraet!
Siet hoe verschrickelijck, en levend_ Adam staet.
Wie sagh gheschildert oyt so vleeschigh een lichame?
Het schijnt dat hy ontseght, en weyghert Evams raedt,
Daer sy hem lieftijck biedt, een Vijgh, haer aenghename.
Door Hemel-Nymphen soet, door d_Enghelen bequame,
Maet-singhende in _t aensien, met vreucht elck wort
ghespijst,
Elcx onderscheyden stem men kent nae den betame:
Want yeders oogh en mont natuerlijck dat bewijst.
Doch niet dan al vergheefs, men yet besonders prijst,
Daer _t al zijn om te schoonste en rijckste edel juweelen:
Want _t schijnt dat hier al leeft, en uyt de Tafel rijst.
_t Zijn spieghels, spieghels zijn_t, neen_t zijn gheen
Tafereelen.
Hoe eerbaer deeglijck siet zijn d_ouders, jae den heelen
Gheestlijcken reynen staet, die hier neemt zijnen lijdt?
Hier ghy ô Schilders siet, noch onder ander deelen,
Voorbeeldt van laken goet, oft emmers nae dien tijdt.
Den Maeghdekens oock siet, hen wesen elck verblijdt,
Der welcker zedicheyt, wel d_onse mochten leeren.
Aenmerckt hoe statigh prat daer in den deuren rijdt,
Elck Coningh, Vorst, en Graef, verselt met groote Heeren.
By dese men te recht den Schilder siet verkeeren,
Die jongst was, hoe wel best, en _t werck al heeft volendt,
Een Pater-noster roodt draeght hy op swarte cleeren,
Hubert rijdt boven hem als oudste broer bekent.
Hy hadde _t werck begonst, alsoo hys was ghewent:
Maer d_al-vernielsche Doot zijn voorneem heeft
verondert.
Hy rust begraven hier, de Suster hem ontrent,
Die met haer schilderije oock menigh heeft verwondert.
Ay siet noch op dit werck: hoe gantschlijck afghesondert
Is aensicht van aensicht in wesen over al!
Wat trony men hier siet, van meer als drymael hondert,
Gheen d_ander en ghelijckt, in sulck een groot ghetal.
Ten anderen, wat lof men hem toeschrijven sal?
Dat al zijn verwen schoon door oudtheyt niet beswijcken
In schier twee hondert Jaer: maer houden duerigh stal,
Dat sietmen nu ter tijdt aen weynich wereken blijcken.
Vry desen Constenaer den roem heeft moghen strijcken,
Te zijn een Schilder recht, en oprecht Meester goet:
Vier deelen hat hy doch, die Schilders wel ghelijcken,
Ghedult, onthoudt, verstandt, en gheest in overvloet.
De scherpheyt openbaert zijn lydsaem sacht ghemoedt,
_t Onthoudt, en groot verstandt in alles t_onderscheyden,
Met welstandt, maet en Const, dat elck zijn werck
wel doet,
En gheest deed_ hem gheschickt, d_History wel beleyden.
Te meer hoch zijn gherucht is loflijck uyt te breyden
Dat hy in sulcken tijdt, en plaets te bloeyen plagh,
Doe hy geen schilderie, om d_ooghen in vermeyden,
Oft beter voorbeeldt oock, als wel zijn eyghen sagh.
T_schrijft een Italiaen, datmen ghelooven mach,
Dat desen Jan van Eyck heeft d_Oly-verwe vonden:
Van dry schoon stucken wercx, van hem doet hy ghewach,
Die in Florencen schoon, t_Urbijn, en Napels stonden.
Waer hoortmen erghen meer soo wonder dingh vermonden,
Spoleãnost pro ‰ífiení vlámské a nizozemské kultury NE-BE.
- 33 -
Zima 2004/2005
Dat sulck een schoon nieuw Const, soo heel volmaect
begint?
Van dees Maeseyckers twee, en weetmen niet t_oorconden
Wie dat hun Meester was, t_bescheyt men niet en vindt.
Ten rechten was dan Jan zijn leven langh bemint,
Van d_Edel Graef Philips, zijn jonstigh Heer vol trouwen,
Die hem in eeren hiel, en hadde heel ghesint,
Als blinckende cieraet, van t_ Nederlandt ghehouwen.
Zijn werck dat was ghesocht uyt alderley Landouwen,
Daerom men weynigh meer vindt als dees Tafel yet,
Dan datmen slechs noch eene in Brugghe mach
aenschouwen,
En eene t_ Iper noch, die doch voldaen is niet.
Van deser Weerelt vroegh dees edel bloeme schiedt,
Die uyt soo slechten Stadt, uyt Maeseyck is becleven,
Te Brugghe t_lichaem rust, daer hy zijn leven liet:
Maer zijn naem en gherucht, onsterflijck sullen leven.
Ons Graef Coningh Philips dit werck soo heeft verheven,
(Ghelijek als hy heeft sin in alle Const eerbaer)
Dat hy dit nae liet doen, en heefter voor ghegheven
Vier duysent guldens oock, oft op een weynigh naer.
Michiel Coxcie vermaert, den tijdt van een twee Jaer
Was doende on dit te doen, ter plaets in dees Capelle,
Zijn eer_ heeft hy betreft, en wel ghenomen waer,
Van _teerste tot het leste, als constigh werck-gheselle.
In Spaengien dees Copie is (op dat ick _t vertelle)
Te Vendedoly nu, tot een ghedachte bloot
Van onses Conings liefde, als die ick boven stelle,
Van Eyck, en oock Coxcy, tot lof en eere groot.
den, en wonderlijck wel ghedaen, daer den Coningh hooghlijck om verblijdt was. Om dit wonderlijck nieuw werck te sien, was grooten toeloop van den Schilders, gelijck elders oock. En hoewel d_Italianen vast toesaghen, met alderley opmerckinghe, en rieckende daer an, wel bevoelden een sterckachtighe roke, die d_Oly met den verwen ghemenght van
haer gaf, soo bleef hun dit secreet evenwel verborghen. Tot
dat eenen Antonello, van der stadt Messina in Sicilien, beweeght, en lustich om dese wetenschap van d_Oly-verwe te leeren, is ghecomen te Brugghe in Vlaender, daer hy dit geleert
hebbende, de Const in Italien heeft ghebracht, gelijc wy in
zijn leven hebben verhaelt. Daer was van Joannes tot Iper, in
de Kerck en Prostie van Sinte Marten, een Tafereel van een
Mari-beeldt, waer by quam eenen Abt Priant: De deuren waren onvoldaen, hadden elck twee percken, met verscheyden
beteyckeningen op Maria, als den brandendû Eglentier, Gedeons Vlies, en derghelijcke, dit werck gheleeck meer Hemelsch als Menschlijck te wesen. Joannes heeft oock veel
conterfeytselen nae t_leven gedaen, en alle met grooter vlijt
en pacientie, makende veel tijts daer achter seer nette en
schoon Landtschappen. Sijn dootverwe was veel suyverder
en scherper ghedaen, als ander Meesters opghedaen dinghen
wesen mochten, alsoo my wel voorstaet, dat ick een cleen
conterfeytselkû van een Vrouw-mensch van hem hebbe ghesien, met cen Landtschapken achter, dat maer ghedootverwet
was, en nochtans seer uytnemende net, en glat, en was ten
huyse van mijn Meester, Lucas de Heere, te Gent. Desen Joannes had oock ghemaeckt in een Tafereelken twee conterfeytsels van Oly-verwe, van een Man en een Vrouwe, die malcander de rechter handt gaven, als in Houwlijck vergaderende, en worden ghetrouwt van Fides, diese t_samen gaf. Dit Tafereelken is namaels in handen van eenen Barbier ghevonden
Schade leer u.
Lucas de Heere.
Nae dat Joannes de Tafel te Gent voldaû hadde, heeft
hy weder zijn wooninghe ghehouden te Brugge, alwaer oock
van zijn gheleerde constighe handt is een Tafel ghebleven, tot
een heerlijcke ghedachtenisse. Veel meer wercken heeft hy
gedaen, die door den Cooplieden verre vervoert zijn gheworden, en overal van den Constenaers met veel verwonderen aenghesien, grootlijckx gheprickelt wesende met een deughtsame ghedaente van nijdicheydt, oft lust van navolginghe, niet wetende hoe sulcke nieu maniere van schilderen mocht toegaen, en al creghen eenighe Princen van dit miraculeus dinghen, soo bleef even wel de Const in Vlaender. Den Hertogh
van Urbijn, Frederijck de 2e hadde van Joannes een baedstove, die seer net en vlijtich ghedaen was. Laurens de Medici
hadde te Florencen van zijner handt oock eenen S. Jeronimus, en veel ander loflijcke dinghen. Oock worde door eenige Florentijnsche Cooplieden te Napels ghesonden aen den
Coningh Alphonsus den eersten, een seer schoon stuck uyt
Vlaender, van Joannes ghedaen: waer in waren seer veel beel-
Spoleãnost pro ‰ífiení vlámské a nizozemské kultury NE-BE.
- 34 -
Zima 2004/2005
te Brugghe (als ick meû), die dit selve toequam. Dit worde
ghesien van Vrouw Marie, Moeye van Philips Coningh van
Spaengien, en Weduw van Coningh Lodewijck van Hongerien, die teghen den Turck strijdende in_t veldt bleef. Dese
Const-lievende edel Princesse hadde in dese Const sulck behaghen, datse den Barbier dcer vooren gaf een Officie, die
opbracht Jaerlijckx hondert gulden. Verscheyden teyckeninghen heb ick van Joannis handt ghesien, die sehr curieuslijck
en suyverlijck ghehandelt waren. Joannes is te Brugghe in goeder ouderdom gestorven, en aldaer begraven, in de Kerck
van Sinte Donaes, wiens Graf-schrift aen eû Colomne daer aldus staet in Latijnsche Carmina.
Hic jacet eximia clarus virtute Joannes,
In quo picturae gratia mira fuit,
Spirantes formas, et humum florentibus herbis
Pinxit, et ad vivum quodlibet egit opus.
Quippe illi Phidias et cedere debet Apelles:
Arte illi inferior ac Policretus erat.
Crudeles igitur, Crudeles dicite Parcas,
Quae talem nobis eripu_re virum.
Actum sit lachrymis incommutabile fatum,
Vivat ut in coelis jam deprecare Deum.
De Sepultuere van den oudtsten broeder staet te
Ghent in S. Jans Kercke, als gheseyt is, in eenen muer, in eenen Serck-steen, waer in staet van wit steen een Doot, die een coperen plaet voor haer houdt, daer in is dit Graf-schrift,
wesende een oudt Vlaemsch gedicht.
seer groot beminder onser Const, maer oock daer in heel verstandich, en ervaeren. Welcke ghedichten ten love deser constighe Mannen, ick in onser spraeck hebbe willen hier oock
by voeghen.
Aen Hubertus van Eyck, Schilder.
O Hubert met u Broer, de wel verdiende loven
Van onse Sang-Goddin, nu corts u toegheschoven,
En zijnse niet ghenoech, voeght dese noch daer an,
Dat u leer-knecht, u Broer, door u hulp u verwan.
Dit leert het werck te Ghent, welck in soo liefdich blaken
Coningh Philips bevingh, te doeneen na-beeldt maken
Daer van, en door Coxy met wel gheleerde handt,
Om dit te schicken t_huys in _t Spaensche Vaderlandt.
Joannes van Eyck, als self spreeckende, seght:
Ick die de wijs_ eerst wees, dat blyde verwe wert
In Lijn-oly ghemenght, met mijnen Broer Hubert,
Heeft brugghe spoedigh rijck verwondert dees nieuw
vonde,
Die voormael niet misschien Appeles vinden conde:
Doe weygherde haer niet eer langh ons deuchtsaemheyt,
De Weerelt wijt, en breedt, te worden overspreyt.
Spieghelt u an my, die op my treden,
Ick was als ghy, nu ben beneden
Begraven doodt, als is an schijne,
My ne halp raedt, Const, noch medecijne.
Const, eer, wijsheyt, macht, rijckheyt groot
Is onghespaert, als comt de Doot.
Hubrecht van Eyck was ick ghenant,
Nu spijse der wormen, vormaels bekant
In Schilderije seer hooghe ghe-eert:
Corts nae was yet, in niete verkeert.
In _t Jaer des Heeren, des zijt ghewes,
Duysent, vier hondert, twintich en ses,
In de maendt September, achthien daghen viel,
Dat ick met pijnen Godt graf mijn Ziel.
Bidt Godt voor my, die Const minnen,
Dat ick zijn aensicht moet ghewinnen,
En vliedt zonde, keert u ten besten:
Want ghy my volghen moet ten lesten.
Het zijn eertijts t_Antwerpen in Coper-druck uytghegheven eenighe Conterfeytselen der vermaerde Nederduytsche Schilders, en voor eerst die van dees uytnemende
ghebroeders, als d_oudste constighe oeffenaers der edel
Schilderconst in dû Nederlanden: waer neffens oft onder, zijn
seer constighe Carmina , oft ghedichten, in Latijn, door hoogh gheleerden Poeet Dominicus Lampsonius van Brugghe,
Secretaris van den Bisschop van Luyck, en niet alleen een
Spoleãnost pro ‰ífiení vlámské a nizozemské kultury NE-BE.
- 35 -
Winter 2004/2005
Uitgever:
NE-BE
Vereniging voor Nederlandse en Vlaamse cultuur
Radho‰Èská 1
130 00 Praha 3
Tsjechië
Bank: Komerãní banka, Praha 2
Rekeningnummer: 19-2307530267/0100
Bestuur:
âervenková Jana, jana@[email protected]
Giese Eva, [email protected]
Havlíková Veronika, [email protected]
Pellar Ruben, [email protected]
Pellarová Jana, [email protected]
Pittnerová Lucie, [email protected]
¤íha Ladislav, [email protected]
Schürová Petra, [email protected]
Strnadová lenka, [email protected]
Vittvarová Zuzana [email protected]
Voorzitter:
Petra Schürová ([email protected], tel/fax: +420 222 728 603)
Vice-voorzitters:
Veronika Havlíková ([email protected], tel.: +420 286 890 111, mobil: +420 603 553 789)
Jana Pellarová ([email protected], tel.: +420 371 728 400, mobil: +420 603 782 819)
Penningmeester:
Eva Giese ([email protected], tel.:+ 420 272 760 660)
Redactie van het bulletin:
Lenka Strnadová ([email protected], tel.: +420 602 224 948)
Jesse Ultzen ([email protected])
Bibliotheek:
Nederlandse ambassade, Gothardská 6, Praha 6
Eerste en derde dinsdag in de maand vanaf 14.00 tot 16.00, (buiten juli en augustus en Nederlandse nationale feestdagen)
Informatie: [email protected] nebo [email protected]
Ruben Pellar ([email protected], tel: +420 261 263 486)
Titelblad: Jan van Eyck: Dubbelportret, detail, 1434, National Gallery, Londen
Vereniging voor Vlaamse en Nederlandse cultuur NE-BE
- 36 -