2007 onii Ulaanbaatar

Mongolsko, mongolové, mongolština
----------------------------------------------Z’. Luvsandorz’
2007 onii Ulaanbaatar
(Mongolc’uudiin yarianii temdeglel)
Great khaan buuz
Z’olooc’ zaluugiin yaria:
Garaa hagas o’rgon zogsson hu’muus Ulaanbaatariin gudamz’ind olon haragdana. Taksi (bas
taksiin temdeggui bolovc’ taksi s’ig yavagc’ mas’inuud) barih gez’ baigaa ni ter az’. Bi hotiin
zu’un hesegt baih Honsoliin1 denz’deer gar o’rgov. Neg mas’ind suugaad hotiin gol
gudamz’aar davhiv. Z’olooc’ ni 30 orc’im nasnii zaluu er baina. Gudamz’nii hoyor talaar
ereelz’leh tom u’sgiin hayag zarlamiin ihenhi ni angli heleer baih yum.
Amirkaan2 denz’eer uruudahad gudamz’iin deeguur ho’ndoldson “Great khaan buuz” gesen
tom usegt zarlam haragdav. Z’olooc’ bid hoyoriin hoorond doorhi yaria bolov:
- Ene yuu gesen zarlam baina ve?
- Buuznii ereklaam baina. Buuz geed bic’sen bainas’tee(< baina s’u’u dee)!
- Ta angli heliig medez’ baina uu?
- Medehgui ee. Gehdee u’segii ni medne.
- Ter buuz gedgiin o’mnoh hoyor u’giig uns’aac’ ho’o?
- Гэраат кэхаан. Yuu gesen u’g yum[be] bu’u med. Mantuun buuz baiz’ magadgu’i.
----------O’vormoc helc:
bu’u med ≈ medehgui
taksi bari- ≈ taksi av-, taksi zogsoo-
Grand Plaza Гранд Плаза цогцолбор
Ийм hayagtai tom bais’in haragdana.
-
-
Ene yuun utgatai zarlam baina, du’u mini?
Aa ene hudaldaa uilc’ilgeenii tom to’v. Bi ug ni ehleed ter plaza gedeg u’giig палааж3
gesen u’g baih, emegtei huvcasnii delguur yumuu huvcas taildag cengeenii gazar
mazar baih gez’ boddog baisan yum. Tehnee ni hudaldaa uilc’ilgeenii yanz bu’riin
yum, hoteel moteel baidag gazar yum bainalee (< baina bilee).
1
Honsol gedeg ni oros helnii konsul gedgees ireltei. Haant Oros uls 1860 ond ter denz’id Konsuliin gazariig
baiguulsan yum. Su’uliin u’yed barisan oros mayagiin su’m tend haragdah ni huuc’in cagt baisan oros su’miig
sergeesen bololtoi.
2
Amirkaan gedeg ni american gedgees ireltei. Domogiin yosoor bol, Amerikiin hudaldaac’id Ih Hureend
suuris’ihaar Bogd Gegeenees gazar guiz’ gene. Bogd zo’vs’oorsongui. Amerkc’uud „ganchan u’heriin arisnii
hemz’eetei z’aahan gazar olgooc’ dee, Gegeenten mini“ gez’ guihad Bogd zo’vs’oorc’ gene. Tegeed
amerikc’uud neg u’heriin arisiig utas met nariin zuseed toirog tataz’ gazar hemz’eelen avc’ gene. Ter ni
Amirkaan denz’ gene. Iim domogtoi gazar yum. Kommunist deglemiin u’yed sansar gedeg u’g moodond orsond
Amirkaan denz’id Sansar hemeeh kinoteatr baiguulz’ ter denz’iin orc’imiig Sansar geh bolov.
3
Палааж – oros helnii платьe (daas’inz) gedgees ireltei yarianii u’g.
1 / 10
-
Ter “Гранд Оффисс Центр” gedegt yuu baidag yum be?
Bu’u med.
Ter “Гранд групп” gesen hayag yuu yum be?
Yostoi bu’u med.
Ter haragdaz’ baigaa “Grandkhaan брэнд” gedgiig tailbarlaz’ o’gohgui yuu du’u
mini?
Medehgui ee medehgui. Гараанд кэхаан бэрээнд haa baigaag l bi medne. Yuu gesen
u’g bolohiig bi mededgu’i.
----------O’vormoc helc:
du’u mini ≈ erhem ee, erhem zaluu aa (duumed hu’nd handah u’g)
tehnee ni ≈ getel, tegtel, tegsen c’ini
yostoi bu’u med ≈ yo’roos medehgui, ogt medehgui
Chinese restaurant
-
-
Zaa ah ni c’amaig zalhaaz’ baih s’ig baina. Odoo ganchan yum asuuya.
Ter Chinese restaurant gedeg yuu baina?
Hyatad erestraans’tee (< restoran s’u’udee), ta medez’ baigaas’tee (< baigaa s’u’u
dee)?
Tiimee tiim, gehdee ter o’mnoh u’gii ni uns’iz’ o’gohgui yuu?
Ter u’giig uns’ihad hecuu u’g baina. Цэхинэсэ эрэстараант gez’ uns’maar yumuu
daa. Ug ni tend hyatad bic’giin hayag baisiim (< baisan yum). Hyatad bic’igtei
hayaguudiig hu’muus temcel hiiz’ baigaad avhuulc’ihsiim (< avhuulc’ihsan yum).
Yaaz’ temcel hiisen yum[be]?
Huz’aa4 bic’igru’u budag mudag cacaad, haga cohiod baisiim.
Yamar hu’muus tegz’ temcsen yum be?
“Ho’h Mongol” ho’dolgooniihon gesen baih aa, nu’ur am ni haragdahgu’i huvcaslasan
heseg hu’muus bainalee.
-------O’vormoc helc:
ah ni ≈ ahmad hu’n, ah guai, ah (duumed hu’nd handah u’g)
nu’ur am ≈ carai, nu’ur (hors’oo u’g)
S’avaaraldsan hot
P. Davaahu’u (er, bags’, nas 56) –giin yaria:
- Zaa niislel hotiin sonin saihan yuu baina? Davaahu’u:
- Zaa daa, sonin saihan yuu baina gesnees sonin muuhai yuu baina gez’
asuusan deer bolood baina daa ho’o.
- Tegvel ter sonin muuhai yumaa yariad bai daa.
- Harz’ baigaa biz dee, ene s’avaaraldsan bais’in barilguudiig! Hot c’ini zahaasaa telz’
o’rgoz’dog bailtai. Tegtel manai hot c’ini to’vruugee l s’avaaraldaad baih yum.
Ug ni huuc’in deglemiin cagt bu’ur Moskvad hiisen yo’ronhii to’lovlogoonii daguu
baiguulz’ baisan hot s’u’u dee. Mod, zuleg, cecerleg baih gazariig uldeesen, uudam
amisgalz’ boloh c’olootei hot bolz’ baisan. Su’uliin arvaadhan z’iliin dotor l iim
4
Huz’aa (хужаа). Ene u’g ug hyatad utgandaa hyatad undestniig nerleh erhem ner bololtoi. Gevc’ odoogiin
mongol yarianii helend hyatad gesen utgatai bolovc’ durgu’iceh modaltai heregledeg u’g bolz’ee.
2 / 10
muuhai oron bolc’ihloo. O’vold ni utaand umbaz’, zund ni toosond daragdsan hot
bolloo. Gadaa garaad amrah suuh gazar oldohgu’i, amisgal davc’daad, setgel
buhimdaad baih bolloo.
Aidas hurgedeg barilguud
-
-
P. Davaahu’ugees avsan yaria:
Ulsiin ediin zasagiin o’solt muu baina gedeg biz dee. Getel co’ohon z’iliin
hugacaand iim olon tom barilga bosgoz’ c’adsaniii nuuc ni yuund baina?
Ene olon barilga c’ini, huz’aa nariin ho’rongoor bosson baihgu’i yuu. Hyatadiin ediin
zasagiin o’soltiin hurdac o’ndor bolood, hyataduud ho’rongoo bagtaah gazraa olz’
yadaz’ baigaa baihgu’i yuu. Ene olon mongol ezentei kompaniudiin c’ini ard
ho’rongoton huz’aa suuz’ baina.
Barilgac’id ni mongolc’uud biz dee?
Mongol barilgac’id bii l dee. Gevc’ ihehi barilgiig huz’aa nar baridag yum. Ted
Mongold harlac’isan bolohoor mongol-huz’aa ezeddee hyamd az’liin hu’c’ boldog.
Barilgiin material ni Hyatadaas ireh uu?
Els, hairga, modnoos busad ni Hyatadaas irne. Hamgiin aims’igtai yum bol huz’aa
nariin gar argaar bolovsruulsan armaturiin to’mor geh yum bilee. Ter to’moriig ac’san
mas’inuud Ulaanbaatart s’ono orz’ irdeg genelee.
Yagaad ter ve?
Barilgad hereglehed horiotoi material uc’raas hu’nii haraanaas zailuulz’ baigaa ni ter
baihgu’i yuu. Tiim hevreg to’moroor armatur zangidaad beton cutgah argaar barisan
ene o’ndor barilguudiig harahad aidas hurdeg gez’ barilgiin mergez’iltnuud yarih yum
bilee. Hezee neg cagt baga zergiin hu’c’tei gazar ho’dlohod ene barilguud nurna gez’
barilgiin inz’ener, zuragtaar yariz’ bainalee.
---------O’vormoc helc:
hu’nii haraanaas zailuul- ~ hu’muusiin nu’dnees nuu-
Ugsarmal barilgad nu’urlesen ayuul
-
-
P. Davaahu’u:
Orosuudiin barisan ugsarmal barilga – III,IV horoololiin bairuud odoo
u’ned orz’ baina. Mongolc’uudiin barisan ene hoithi Bic’il horoolol
gedgiig harahgu’i yuu! Hamuutai temee s’ig yum haragdaz’ baigaa
biz’dee, III horoolliin derged? Ene Bic’il c’ini III horooloos 10-aad z’ileer
zaluu s’u’u dee.
Neeren tiim yum aa.
Tegtel ugsarmal barilguudad bas neg ayuul nu’urleed baigaa gez’ mergez’iltnuud
u’zdeg yum bilee.
Yamar ayuul geh yum be?
Ugsarmaluudiin negdugeer davhariin bairuudiig hudaldaz’ avaad conhnii ni doorhi
haniig evdeed haalga bolgoz’ tend ambaar naagaad eldev yanziin yum: u’sc’in,
lombard, internet center, delguur, hoteel bolgosniig harz’ baigaa biz dee? Ugsarmal
haniig ingez’ evdehed barilgiin daac 30 huviar buurdag gesen toocoo baidag yum
bilee. Gazar ho’dlohod amarhan nurna gelcdeg yum. Ingez’ evdez’ bo’orond ni
ambaar naagaagu’i bair gez’ barag baihgu’i bolson doo. Oron suucnii bairuudiin
3 / 10
dundhi zai c’oloo buhend TU’C, Hudaldaa uilc’ilgee, Palac nertei ambaar mayagiin
tagz, garaas’ s’avaaraldsan uzemz’gui muuhai hot bolson doo.
----------O’vormoc helc:
uned oro- - une ni nemegdehamuutai temee s’ig – idiom: nooronhoi, muudsan, muuhai haragdah
ayuul nuurle- - idiom: ayuul oirtoTU’C - “Tu’rgen U’ilc’ilgeenii Ceg” gedgiin tovc’loloos ireltei u’g.
Bo’o buudag gazar
Eeuul agaart garmaar baina gez’ du’ud utasdav. Du’u ( T. Sambuudorz’, er, nas 56, emc’),
ehnerteigee ( Z’. Sendmaa, em, nas 52, ho’gz’imc’in) hamt mas’intai irev. Bid Bogd uuliin Ih
Tengeriin amnii5 zu’unteih hadan hos’uunii6 derged zogsov. Tend baih co’on heden modond
nevsiitel hadag zu’uz’ yoroold ni c’uluu ovoolsnii orc’moor lonh s’iliin hagarhai gyaltganana.
- Ene yuun ih hadag ve? Iim yum baigaagu’i l yumsan. Sambuudorz’:
- O’o, odoo c’ini hadag hog bolsoon. End arvaad z’iliin o’mnoos bo’o buudag gazar
bolood baigaa yum.
- Yuun bo’o ve? Yamar bo’o baidag yum be?
- Zaa bo’o c’ gez’ dee! O’oriigoo bo’o gez’ zarlasan hac’in yum hiideg hu’muus olon
baidag yum. Tiim bo’o nar end bo’olz’ gadaadiin z’uulc’ind u’zuuldeg yum bilee.
- Bo’o nar gedeg ni nastai hu’muus baidag uu?
- Nastai bis’ ee, zaluuvtar, yo’r ni 40 orc’im nasniihan haragddag. Bo’ogiin ulamz’lal
tasarc’ihsan yum c’ini yaz’ z’inhene bo’o baihav dee Mongold. Mergelz’ turgelz’,
haraal yo’rool hiiz’, hu’n emc’ilz’ baina gez’ duv’c’ignesen o’vc’tei hu’muus s’ig
baigaa yum.
Hu’n emc’ilz’ baigaa bo’og bi harsan. O’vc’tonoor s’il arhi garguulz’ hed zalgilaad
amandaa baigaa arhiar o’vc’tonii nucgen ceez’ruu turgiz’ bo’mbor deldeed nu’d amaa
hac’in bolgood navsganaz’ baisan. Iimerhuu l argaar mo’ngo tons’iz’ baigaa hu’muus
yum daa.
---------O’vormoc helc:
bo’o buu- ≈ bo’o bo’olo-c’ gez’ dee – zagvar: bo’o c’ gez’ dee ≈ bo’o gehed hecuu
mergelz’ turgele- - hors’oo u’g: ≈ mergelz’ bariharaal yo’rool hii- - hors’oo u’g: ≈ haraal maraal hiidu’vc’igne- - du’r u’zuul-, o’ovootonavsgana- - du’rsleh u’g: namirsan o’rgon huvcastanii bu’z’igleh met
hodolgoonii evgui, taalamz’gu’i haragdah baidal
mo’ngo tons’i- - idiom: muu argaar mo’ngo ol-, zavs’iSamarc’in z’imsc’inguudiin tarisan hog
Bid Bogd uuliin Hurhreegiin am7 hurev. Tend z’uulc’nii baaz baiguulsan baina. Horz'ignon
ursah gorhiig o'gsood bid alhav. Gorhiin hoyor talaar dees' o'gsson tod zamtai yum. Hadagaar
5
Ih Tengeriin am Zaisangiin amnii zu’unteih amnii ner. Odoo tend Zasagiin gazariin hars’ baina.
Hadan hos’uu Gazarzu’in ner. Uuliin o’ndorlog namdaz’ gol ba talruu hos’uuldan buusan u’zuur.
7
Hurhreegiin am Bogd uuliin neg am. Hurel Togoot geh Odon oronii baruuntaa baih am.
6
4 / 10
baglan orooson modnuudiin yoroold pivonii lonh, laaz, gyalgar uut zergiin hog ih. Caas'
neleed yavahad tiim hog hayagdal end tendgui baih yum.
- Darhan caazat uuland z’uulc'nii baaz baiguulz' boldog l yum baih daa? Sambuudorz':
- Boldoggu'i l bailtai. Gevc' Bogd uuliin am bu'rd tiim yum bii dee! Tomc'uuliin l biznes
yum genelee.
- Z'uulc'nii baaziin gert honogiin hediig to'loh ve?
- Sain medehgui baina. Bumbatiin amand8 barisan geuuudiin eznees asuuhad neg gert
honogiin 25000 to'grog gez' bainalee. Or, s'iree sandlaas o'or yumgu'i ger s'u'u.
Tohiz'son ger bol ternees ih unetei baiz' taarna.
- Yamar hu'muus ingez' ariun uulandaa hog hayadag baina aa?
- Ene hog bol samarc'in z'imsc'inguudiin tarisan hog. Ene tod zam c'ini bas tednii
gargasan zam. Olon z’il bolson zam yum. Mongolc’uud Bogd uuland ayalal
zugaalgaar barag yavdaggu’i.
- Tiim gez’ uu? Unemsmeergui yum baina.
- Samar z’ims tu’uh, tul’ee tu’lsnii mod cugluulah zergiin amind as’igtai yumand
yavahaas bis’, eruul agaart ayalal zugaalgaar uuland yavah zans’il togtoogu’i bololtoi.
Sendmaa:
- Hervee mongolc’uud ayalal zugaalgaar yavdag baisan bol Bogd uul buheldee hogond
daragdah baisan baih aa!
- Yaagaad ter bilee?
- Hen ene laig bariz’ yavdag yum be! geel suldsan usnii sav mavaa s’idc’ihne suu dee!
---------O’vormoc helc:
lai – hugarsan metafor: ≈ teer, zovlon, modal: durgu’icel
Samarc’inguud
Bid ter oid yavz’ baital cav cagaan s’uudaitai yum uursen zaluu ers haragdav.
Sendmaa helev:
- Oc’igdorhon zuragtaar yariz’ baisan samarc’id baina! Cagdaagiin gazaraas Bogd
uuliin gu’nd s’algalt hiigeed 462 samarc’niig ilruulz’ uulnaas bucaalaa gez’ yariz’
bainalee. Cagdaa nar yamar, uuland dandaa baiz’ baih bis’, samarc’id margaas’ ni
bucaad l oc’c’ihno s’uu dee. Sambuudorz’:
- 462 gedeg c’ini naana helehed 462 usnii sav biz dee. Usnii sav ho’ngon c’ gesen,
yamar c’ hu’n uurgevc’indee hiihgu’i dee.
(Samarc’id bidniig haraad zugtah ayastai ho’dlov. „Bid engiin hu’muus baina aa,
ailtgu’i!” gehed ted ireed “samar id” gez’ bidend borgocoi o’gov. Tus bu’r neg s’uudai
samriin borgocoi mo’ron deeree tavisan 5 zaluu yavz’ baina. S’uudain door ni nugalz’
evhsen tom gyalgar caas baina. Noiton gazar deer bol gudas boldog, boroond bol maihan
boldog gene.)
- Neg s’uudaid heden borgocoi ordog ve? Neg hu’n heden kilo yum u’urc’ yavna?
- Neg s’uudaid 500 orc’im borgocoi orno. 50-iad kilo ac’aa bolno.
- Neg s’uudai samraas heden to’grog olz’ c’adah ve?
- 5000 orc’im to’grog olno.
- Iim ac’aa uureed heden km yavdag ve?
- Arvaad km yavdag baih. Zasmal [zam] hureed poorter duudna.
- Poorter gez’ yuu ve?
- Yaponii z’iz’ig ac’aanii mas’in.
8
Bumbatiin am Bogd uuliin neg am. Hurel Togootiin zu’untei baih am.
5 / 10
-
Cagdaa dairaldvai yaah ve?
Bu’h yum o’ngoroo!, samraa huraalgana, torguulna. Torguul c’ yaahav, [mo’ngo]
baihgu’i geel ( < geed l) gu’riic’ihed [ted, cagdaa nar] yaaz’ c’ c’adahgu’i.
---------yamar - modal u’g: u’guisgeh sanaatai o’guulberiig hu’c’z’uulne.
gu’rii- - metafor: ≈ zu’tge-, zu’tgeed bai- (yarianii hel)
Tuul gol
Nadtai hamt az’laar irsen gadaadiin 2 emegtei, Tuul goliin usand selz’ amrahiig husev.
„O’noodor“ sonind (2007. 08. 09, dugaar 185) „Uldsen z’aahan usand ni erc’uud
mas’inaa, hu’uhnuud hivsee, hu’uhduud biyee ugaaz’ baina. Ene goloor us bis’ hor ursah
bolz’. Mas’inii tos, benzin, eldev hir burtag mandald ni ho’vno. Goliin ereg daguu 40-o’od
km gazart uhsen zagas 2, 3 tonn bolz’ee“ gesen medee garsan tul bid cever ustai gazriig
erz’ goliig o’gson davhisaar Gac’uurtiig o’ngorc’neg tohoid oc’iv. Mas’in ugaasan
hu’muus tend c’ baih ba goliin sair deer ovoolson hog (us undaanii sav, laaz’ lonh, gyalgar
uut usand ho’vz baiv) end tendgui.
Bidnii derged neg z’ip tereg irz’ zogsov. Dotroos ni 3 z’aahan huuhed garanguutaa l
zamdaa uusan usnii saviig golruu s’idez’, tu’uniigee bariz’ avahaar usruu harain orz’
toglocgoov. Mas’inaas 40 orc’im nasnii er em hoyor garc’ usruu orz’ heseg zogsood garc’
evheestei hivs delgez’ goliin usand hiigeed c’uluugaar darav. Ted mas’iniihaa ho’gzimiig
(hip hop) hamgiin c’anga deer ni taviad gal asaaz’ hins’uu hanhlav. Galruu ni tos orson
bololtoi.
Usand seleed goliin ereg deer narlan amarc’ baisan emgteic’uud maani „yaagaad iim
c’anga ho’gz’im taviz’ baina? Bid tesez’ c’adahgu’i ni. O’or gazar oc’iyo, esvel bucaya“
gev.
Hog
Z’. Sendmaagiin yaria:
Oron suucnii horoololiin dund hog barag haragdahgu’i, ger horoololiin dund
ovoorson ih hog olon gazar haragdah yum. Hogii ni ac’daggu’i yum bolov uu?
Sendmaa:
- Ug ni „hognii mo’ngo“ gez’ bairnaas bol sard 2000 to’grog, ger has’aanaas bol 2500
to’grog avdag. Hognii mas’in irz’ ac’dag yum. Geriinhnees bol hognii mas’in ,
has’aanii ni uudend zogsood avdag. Hognii mo’ngoo to’loogui ailiin hogiig avdaggu’i.
Hognii mo’ngo to’loh c’advargu’i ailuud olon baidag. Tegeed l tiim ailuud hog
hayagdlaa ger horoololiin hoorondhi zai c’oloo yumuu guu z’algand ovooldog. Ingez’
ter ovoorson hog c’ini bii boldog yum.
- Hotiin zahaar baidag zuslanguudad bas ovoorson hog ih haragdana bilee. Ternii
uc’ir yuu ve?
- Zuslangiin ailuudaas hognii mo’ngo c’ avdaggu’i, hogii ni c’ ac’daggui, hognii
asuudlaar z’uram du’rem togtoogu’i bolohoor ter baih aa.
Ta zunii u’yiin hogiig harsan baina. O’vliin u’yiin hogiig yaana! Geriin horoololiinhon
nu’urs tuldeg bolohoor honogt neg tom huvin unes neg ailaas garna. Unes toos ni
manaraad, utaa ni haranhuilaad hot haragdahgu’i boldog yum daa. Ta duulaa biz dee,
Ulaanbaatar “Utaanbaatar”bolson gedeg hos’in neriig.
---------
6 / 10
zai c’oloo – hors’oo u’g: ≈ sul, has’aagu’i gazar, talbai
guu z’alga – hors’oo u’g: ≈ z’alga, sudag, suvag, s’uuduu
Z’ul
-
-
T. Sambuudorz’iin yaria’:
Ah mini, bi helnii mergez’iltei bis, gehdee manai ene Mongoliin setguulc’ nariin hel,
medleg bolovsrol tun c’ gorigu’i, bi tednii bic’sen, yarisan yumnaas ic’deg yum.
Yaaz’ baina?
Mongol heleer yarihdaa muu. Bic’giin helnii u’g medehgui. Heruuliin sedevtei har
yarianii u’geer yarina. Gehdee bas tun evgui ayalgaar s’u’u. “Tegsen bainaaaa, tegz’
ingez’ baigaaaa, tegleeee, ingeleeee” geel hen c’ yaridag l daa manaihan, evteihen l
sonsogddog yum. Getel ter TV-giin ho’tlogc, survalz’lagc nar barag bu’h o’guulberee
tegz’ to’gsgoh mo’rtloo ih evgu’i ayalgaar, ter yariz’ baigaa yumandaa durgu’iceed
baigaac’ yumuu, ter yariz’ baigaa yumaa golood c’ baigaa yumuu gemeer ho’g
ayalgaar heldeg yum. Bi tednii yariag sonsohod ic’des hurdeg. Het urt egs’ig
hereglehgui, zugeer l “tegz’ baina. Tegz’ baigaa. Teglee.” geel helc’iheesei gez’ bi
o’oriin erhgui husdeg.Tand yamar sanagddag ve, ah aa?
Ter yag unen ee. Nadad c’ bas tegz’ sanagdsan.
Ah mini, TV-giin survalz’lagc, nariig neg sonin deer “TV-giin z’uldrai hu’uhnuud”
gez’ nerlesen bainalee. Z’uldrai gez’ yamar utgatai u’g ve?
Z’uldrai gedeg bol “z’ul” gesen u’g yum daa.
Zaa medlee, yag yag. Bi nyalh baga huuhed gesen utgaar oilgoz’ baisan ni onoogu’i
baiz’ee. Manai Mongoliin bu’h yum z’ul yum daa, ah mini. Bolovsrol z’ul, setgelgee
z’ul, erdemted z’ul, ulsto’rc’id z’ul..., z’ulgu’i yum alga. Tanaas ih c’uhal u’g surlaa.
Tanai emc’ nar, anagaah uhaan yamar ve?
Z’ul aa z’ul. Du’u ni professor coltoi z’ul emc’. Baruund oc’vol hu’n emc’leh
erhgu’igee medne.
---------gorigu’i – metafor idiom: ≈ hecuu, muu (modal: mas’ durgu’iceh)
baruund – o’rnodiin orond, baruunii ulst (yarianii hel)
Mundag hu’uhduud , aimaar bayartai baih
UBS gedeg TV, 8 sariin 15-naas „Hogondoo“ gesen TV az’illagaa nevtruulz’ ehlev. Er em
hoyor zaluu ho’tlogc’ ovoorson hogiin deged cagaan hooloigoor „Hogondoo“ gez’ has’girc’
baina. Barag nu’cgen heden ho’vguun has’aanaas garc’ irev.TV ho’tlogc huuhen tednii nasiig
asuuz’ baina. 4, 6, 8 nastai gesen 4 bandi baina. Ho’tlogc’ huuhen:
- Ta nar hog hayadag uu? gez’ asuuhad bandi nar bu’gdeer „u’gui“ gez’ hariulcgaav.
- Hogond garc’ baina uu? Hog ceverlene biz dee?
- Tiim. Ceverlene. Ho’tlogc’:
- Ta nar iim bagaasaa niisleliinhee ceverc’ baidald huvi nemer oruulsan mundag
hu’uhduud baina gev. Udalgu’i neg mas’in irz’ zogsohod heden ohid garc’ ireed hog
ceverleh az’ild orolcohoor irlee gev. Ted oo’orsdiigoo yapon hel surdag, Yapond
yavah gez’ beltgel hiiz’ baigaa hu’uhduud gez’ tanilcuulaad „Hog ceverlehed ih
bayartai baina“ gev. TV ho’tlogc’ zaluu er:
- Ta nart bid aimaar bayartai baina gez’ helev.
--------7 / 10
cagaan hooloi – (yarianii u’g), oros: громкоговоритель.
mundag – parazit u’g: end „sain“ gesen utgaar hereglesen bololtoi.
aimaar – parazit u’g: end „ mas’ ih“ gesen utgaar hereglesen bololtoi.
Bo’o ba lam
-
-
-
-
-
M. C’imeddulamiin (em, nas 73, malc’in) yaria:
Bi Ho’told 9 suudag yum. Ber maani : “Niislel hotoos bo’o irsen gene. Zoc’id buudald
bairlaz’ baina gene. Eez’ mini hoyuulaa oc’iz’ nuruugaa u’zuuleye” gev. Zaa tegeye
geed hoyuul zoc’id buudald oc’tol heden hu’n ooc’irlood suuz’ bana. Bid hoyor
suulaa. Tegtel bo’o gegc’ 40-o’od nasnii eregtei hu’n garc’ ireed hu’muusiig haraad
manai berd oirtood “Ta or!” gelee. Ber udalgu’i garc’ ireed: “bid hoyoriig oroi cai
hooltoi ir gez’ baina” gev. Ingeed ber bid hoyor gertee suutei cai, buuz hiigeed oroi
oc’loo. Ehleed ber orloo. Udsangu’i ber maani haalgii ni c’anga hayaad garaad irlee.
“Yuu bolov” gesen, ber maani “yavaya eez’ ee, balai hu’n baina” geed helz’ baina:
“Bo’o, oron deer tu’ruulgee haraad hevtc’ihsen, z’iremsen ehner ni yum oyood suuz’
baina. Bo’o, namaig dergedee iruuleed nuruu darz’ massaz’ hii gelee. Bi c’adahgu’i
gez’ hellee. Bo’o bosood minii dal mo’riig ilz’ “yaasan saihan huuhen be!” geed ceez’,
ho’h bariad avsan. Tehleer ni bi zugtaag garaad irlee” gez’ yarisan. Tegeel bi orz’
cainiihaa haluun saviig avaad garsan. Namaig margaas’ ir gez’ bainalee. Bi oc’oogu’i.
Bo’o gedeg demii yum bilee. Dalnii yas, c’omognii yas, s’u’uz’nii yas, hoyor har
c’uluu yumuu mod helheed hu’zuuneesee zuusen ni harahad aidas hurmeer hu’n
bainalee.
Lam yamar ve? Ta lamd durtai biz dee?
Sain lam baisan l gelceh yum bilee. Minii l medeheer bo’o lam hoyor c’ du’ndee du’n,
bandaa ban yum bilee.
Manai taliigaac’iin hamaanii Cerendorz’ geel Huz’irtiin 10 hu’n. 50 orc’im nastai.
Az’il to’rolgui, arhi airagnii l hu’n baisan.Tegsen, nodnin nutagtaa oc’ihnoo, no’gooh
c’ini lam bolc’ihson, aild zalagdaz’ yavahtai taarc’ihlaa. Tegeed ter, nadad sem helz’
baina:
„Az’aa mini, ta namaig medne. Bi yuuniih ni lam baihav dee. Lamtsan
bolool (< bolood l) talhniihaa mo’ngiig l olz’ yavna s’uu dee” gesen.
Tehleer ni bi:
Tegeed c’i maani tarni yaaz’ uns’dag yum be?
Hu’nii nernuudiig l holboz’ heleed, tarnidaad, arc uugiulaad, amandaa
nom uns’ih du’r u’zuulne dee. Hotod baihdaa bi Gandangaar11 orohod lam
nar, hu’nii ner l uns’aad baihiig olon uzsen. To’vod nom gedeg c’ini
hu’nii neruud l baidag yum bilee.
C’amd tegeed nom sudar baih uu?
“Bailgu’i yahav!” geed no’goo Cerendorz’ c’ini barintagtai z’iz’ig sudar
o’vroosoo gargaad minii tolgoid hurgeed “Ingeed l adislaad baina s’uu
dee!” geed ineez’ baiz’ bilee.
---------nuruugaa u’zuul- - susegtnii idiom: lam, bo’o, huvilgaan zergiin
c’adaltnaas o’oriin neg z’iliin hugacaanii baidal to’lov
(eruul mend, huvi zayaa, gai zovlon, tohioldoz’ boloh
9
Ho’tol Hotiin ner. Darhan Erdenet hoyor hotiin hoorond ors’ich baga hot.
Huz’irt Gazariin ner. Arhangai aimagiin Cecerleg sumiin nutagt baih Huz’irtiin gol.
11
Gandan Ulaanbaatarthi Lamiin s’as’inii gol hiidiin tovc’ilson ner.
10
8 / 10
asuudal) – iig asuuh.
tu’ruulgee hara- - nuuree doos’ handuulan hevte-, elgeeree hevtehaluun sav – termos
aidas hu’r- - holboo u’g: aims’igtai yum sanagda-, aih baidald orominii medeheer - ≈ minii bodohod, namaig bodohod
du’ndee du’n, bandaa ban – zu’ir u’g: ≈ yalgaagu’i, adil, to’sootei
hamaanii ≈ hamaatan – holiin to’rol, sadan
az’il torol – hors’oo u’g: az’il alba, az’il maz’il
oc’ihnoo – oc’ihod, oc’son c’ini
no’gooh c’ini – ter hu’n
az’aa – ger bu’liin ahailah u’g: end “egc’, hu’ndet egc” gesen utgatai.
yuuniih ni – u’guisgeh sanaatai o’guulbert hu’c’ nemeh modal u’g: ≈
yamar, yaagaad, yuun
maani tarni – hors’oo u’g: zalbaril/zalbiral, uns’laga
tarnida- - susegiin zan u’il: lam amandaa tarni uns’aad ter tarni ors’son
s’u’lsiig baga usergen tu’i-tu’i hemeen nulimah baidal u’zuuleh.
uugiul- - utaa gargaadisla- - adistid o’g- (nomiin hu’c’iig o’g-)
Ors’uulga-iin gazar
-
-
-
-
G. O’lziisuren avgain (nas 62) yaria:
Taliigaac’ o’vgonii maani egc’ neg emgen nas baraad ors’uulgand ni
yavalcaad irlee. Gac’uurt12 oroh zamd neg ors’uulgiin gazar neesen
gelceed baidag yum. Zamaas harahad baga s’ig l gazar haragdaad baisan.
Tegsen c’ini pee, “Dalan davhar”13 s’ig bolc’ihson yum baina.
Yaaz’ ors’uulz’ baih yum be?
O’o, odoo c’ini no’goo cement beton hana tag hiihee bolic’ihson yum baina. Modon
avstai s’ariliin deerees zuzaan elsen davharga hiigeed nu’hnees garsan s’oroog deer ni
ovoolc’ihdog bolson yum baina.
O’or yamar s’ine zans’il baina?
Huuc’nii zans’ild bol emegtei hu’niig ors’uulgad yavuuldaggu’i baisan. Odoo
yavuuldag bolson yum baina. Emegteic’uud olon oc’son bainalee.
Tegsen c’ini neg hac’in yum bolloo. Ors’uulga duusaad bucah bolson
c’ini manai ber avgai: “Ors’uulgad sondgoi tootoi hu’n yavaad tegs’ tootoi
bolood bucdag14 yum genelee. End 65 hu’n baina. Sondgoi tootoi bucaz’
bolohgu’i” geh ni ter. Ber avgai hu’muusiig toolc’ihson yum bailgu’i.
Tegeed neg z’olooc’iig zamd uldeegeed udees hois’ bucaz’ oc’iz avah
s’iidver gargacgaadag yum baina. Ter sondgoi too, tegs’ too gedeg bol
odoo demii yum l gez’ sanagdlaa.
Ulaanbaatart o’or ors’uulgiin gazar bii yuu?
Dalan davhar, Cagaan davaand15 odoo ors’uulahiig bolison gesen. C’andarlaz’
ors’uulah gazar baiguulsan genelee. S’ariin s’as’inii zans’laar s’ariliig il tavih gazar
12
Gac’uurt - Ulaanbaatariin zu’un zahad Tuul goliin denz’id baigaa suurinii ner.
Dalan davhar. Ulaanbaatariin baruun hoit hesegt baigaa ors’uulgiin gazriin ner.
14
Sondgoi too: hoyor huvaahad uldegdeltei too (1,3,5,7,9,11…). Tegs’ too: hoyor huvaahad uldegdel garahgu’i
too (2,4,6,8,10,12…). Nuudelc’diin zans’ild ors’uulgad yavah hu’nii too (s’ariliig orolcuulan toolood) sondgoi
baihiig erhemleh yos baisan bololtoi.
15
Cagaan davaa – Ulaanbaatariin zu’un hoino baidag ors’uulgiin gazriin ner.
13
9 / 10
garsan gesen. Tegsen, manai neg tanil, taliigaac’iigaa tend taviz’ baital ternii o’mno
tend tavisan hu’nii s’ariliig s’uvuu nohoi tasc’aad c’ireed irsen gene. Tegeed aiz’
sandarsan hu’muus taliigaac’iinhaa s’ariliig tavisan bolood bus’uuhan bucsan gez’
yariz’ bainalee.
----------O’vormoc helc:
taliigaac’ ≈ nas barsan hu’n (eyeruulel)
o’vgon ≈ no’hor, er (yarianii u’g)
nas bara- ≈ taliigaac’ bol-, u’he- (eyeruulel)
pee – ayalga u’g (gaihah)
odoo c’ini ≈ odoo uyed, s’ine uyed (modal: sonirhuulah)
s’aril ≈ hu’ur (hundetgel u’g)
tegsen c’ini ≈ tegtel, getel (modal: sonsogc’iin anhaarliig tatah)
bucah bolson c’ini ≈ bucah cag bolohod; Zagvar: -h [cag] bolson c’ini
(modal: sonirhuulah, anhaarliig tatah)
c’andar ≈ u’nes (hundetgel u’g)
c’andarla- ≈ unes bolgo-, s’ataa- (hundetgel)
il tavi- ≈ hu’uriig il ors’uula- / haya- (eyeruulel)
tegsen, ≈ ter uyed, tegtel, getel (modal: sonirhuulah)
tavisan bolood ≈ taviad; Zagvar: -san bol- (modal: setgel hanamz’gu’i)
Hac’in yum duuldah yum
G. O’lziisurengiin (nas 62, em) yaria:
- Odoo c’ini hac’in hac’in yum ih duuldahiim aa (< duuldah yum aa). O’noo neg huz’aa
bic’eesiig eserguuceed baidag er c’ini hurgen boloh hunee buudaad alc’ihsan gelceel (<
gelceed l) baihiim (< baih yum).
- Yasan yum bol oo?
- Ohin ni neg naiz zaluutai bolson yum baina. Ter ni Hyatadad deed surguulid surdag
mongol oyuutan yum gene.Tegeed terniigee aav eez’dee tanilcuulahaar gertee avc’irsan
yum gene. Tegtel aav ni ter zaluug angiin buugaar gurav buudaad alc’ihsan gene geel (<
geed l) helceed baihiim. Televizeer c’ yarisan. Aav ni cagdaagiin gazar ehnii meduuleg
o’gohdoo “buu aldsan” gesen yum gene. Ohin ni bolohoor “manai aav alsan” gez’ baigaa
gene.
---------O’vormoc helc:
o’noo neg ≈ nogoo neg, no’gooh
meduuleg o’g- ≈ o’oriin uildsen hergiig yari-, tailbarla-, (huuliin ner
tomiyoo)
buu alda- ≈ sanamsargu’i buuda- (idiom)
... ni bolohoor ≈ ... ni, ... ni bol (o’mnoh u’giig onclon anhaaruulah modal
zagvar)
-----------------
10 / 10