sepedi leleme la gae

Transkript

Dipukutšhomo tše di tšweleditšwe go thuša bana ba Afrika-Borwa
ka tlase ga boetapele bja Tona ya Thuto ya Motheo, Mdi Angie
Motshekga, le Motlatša-Tona wa Thuto ya Motheo, Mna Enver
Surty.
Mna Enver Surty,
Motlatša-Tona ya Thuto
ya Motheo
Re tloga re hutša gore bana ba tla ipshina ka go dira mešomo ye e
lego ka mo dipukwaneng tše ge ba dutše ba gola, ba ithuta, le gore
wena, morutiši, o tla ipshina le bona mo lethabong la go ithuta.
Re kganyogela lena, barutiši, le barutwana ba lena, katlego, ka
tšhomišo ya dipukutšhomo tše.
Mphato
wa
Leina:
GRADE 6 - TERMS 3&4
ISBN 978-1-4315-0119-9
THIS BOOK MAY
NOT BE SOLD.
ISBN 978-1-4315-0119-9
SEPEDI HOME LANGUAGE
Klase:
6
SEPEDI LELEME LA GAE
Re hutša gore barutiši ba tla holega ka dipuku tše mošomong wa
bona wa tšatši ka tšatši wa go ruta, le go kgonthiša gore barutwana
ba kgona go fetša lenanethuto. Re hlokometše gore re hlahle barutiši
ditirong ka moka ka go tsenya maswao a ditaetši ao a laetšago seo
morutwana a swanetšego go se dira.
SEPEDI LELEME LA GAE - Mphato wa 6 Puku ya 2
Mdi Angie Motshekga,
Tona ya Thuto ya Motheo
Rainbow Workbooks di bopa karolo ya mohlwaela wa tsenogare
woo maikemišetšo wa yona e lego go kaonafatša mošomo wa
barutwana ba Afrika-Borwa bao ba lego mephatong ye tshela ya
mathomo. Projeke ye, bjalo ka ge e le ye nngwe ya dinepokgolo tša
Dithulaganyo tša go Diragatša tša Mmušo, e kgonne go diragala
ka thekgo ya mašeleng a go tšwa, ka ntle le go kgokgona go
Sešegotlotlo sa Bosetšhaba. Se se kgontšhitše Kgoro go dira
dipukutšhomo tše, ka maleme ka moka a semmušo, ka ntle ga gore
Kgoro e lefe.
Kotara ya 3&4
Afrika-Borwa
MAIKARABELO WA BAFSA BA
Limpopo
Gauteng
Tekano
Leboa-Bodikela
Swara batho ka
moka ka go lekana
le ka tshwanelo. O
se ke wa hlaola.
Polokwane
Seriti sa botho
Hlompha bohle.
Bontšha go loka
le go hlokomela.
Bophelo
Dilo ka moka
tše di phelago
di bohlokwa.
Swara dilo ka
moka tše di
phelago ka
tlhompho.
Mpumalanga
Kapa-Leboa
Pretoria
Johannesburg
Mmabatho
Mbombela
Ba lapa
Upington
Kimberley
Durban
Godiša o be o
hlomphe batswadi
ba gago. Bontšha go
loka le go
botega
go ba
lapa.
Thuto
Mošomo
Thuša ba lapa ka
mošomo wa ka
gae. Bana ba se
ke ba gapeletšwa
go nyaka
mošomo.
Tsena sekolo,
ithute o be
o šome ka
maatla. Latela
melao ya
sekolo.
Bloemfontein
Tokologo le tšhireletšo
KwaZulu-Natal
Freistata
Cape Town
Knysna
East London
Port Elizabeth
Kapa-Bohlabela
Kapa-Bodikela
Published by the Department of Basic Education
222 Struben Street
Pretoria
South Africa
© Department of Basic Education
First published in 2011
ISBN 978-1-4315-0119-9
The Department of Basic Education has made every effort to trace copyright holders but if any have been
LQDGYHUWHQWO\RYHUORRNHGWKH'HSDUWPHQWZLOOEHSOHDVHGWRPDNHWKHQHFHVVDU\DUUDQJHPHQWVDWWKH¿UVW
opportunity.
This book may not be sold.
O se ke wa gobatša,
wa hlakiša goba wa
tšhošetša ba bangwe,
gomme o se ke wa
dumelela ba bangwe go
dira bjalo. Rarolla go se
kwane ka khutšo.
Tšhireletšo
Hlokomela lefase. O se
ke wa senya meetse le
mohlagase. Hlokomela
diphoofolo le dimela.
Swara legae la geno
le motse wa geno o
hlwekile, o
bolokegile.
Thoto
Hlompha dithoto tša
ba bangwe. O se ke
wa senya thoto ebile
o se ke wa utswa.
Boagi
Eba moagi wa go
loka, wa potego wa
Afrika-Borwa.
Hlompha
melao, gomme o
kgonthiše gore ba
bangwe ba dira bjalo.
Bodumedi, go ba le
tumelo le moakanyo
Hlompha ditumelo
le meakanyo ya ba
bangwe
Tokelo ya go hlagiša
maikutlo
O se ke wa
phatlalatša maaka le
lehloyo. Kgonthiša
gore batho ga ba
rogiwe goba ba
hlabja ka mantšu.
Mphato
wa
se
T
6
b
l
t
o
h a k a
Dikanegelo tša nnete le tše e
sego tša nnete gabotsebotse .......2
6
Bala tšohle ka ga yona ................34
7
Ditšo tša rena ................................66
8
Bophelo tikologong ya rena .........98
SEPEDI
5
Puku ye ke ya:
Puku ya
2
65
Letšatšikgwedi:
Kotara ya 3 – Beke ya 1
Nelson Mandela o thoma sekolo
A re baleng
L
eina la ka ke Nelson Mandela. Ke belegetšwe motsaneng wa
Mvezo kua Kapa-Bohlabela ka la 18 Phupu 1918. Tate o be a le
K
thei anegel
kgoši. O ile a nthea leina la Rolihlahla, leo ka Sethosa le rago gore
kane lwe g o e
odim
gel
“motho yo a tshwenyago”.
ya N oboitao o ga
e
d
Kan
Ke be ke sa le yo monnyane, ke be nka ba ngwaga goba ye
ege lson Ma išophel
mot
l
o
o
n
bo
de
ho
mebedi, ge ba lapa la gešo ba hudugela kua Qunu. Matšatši a ka
bja g a ngw ke kan itaodišo la.
kua Qunu a be a le a lethabo kudu. Ge ke ntše ke gola, ke be ke
ph
eg
kane agwe alago
ka g elo ye elo
. Mo
gelo
diša dinku le dipudi tša gešo.
a
re
ta
b
nolo odišop khutso ophelo
Ke be ke raloka le bagwera ba ka kua mašemong. Re be re
helo
fadi
fatša
tše
ye
gore
thutha ka dinokeng gape re be re fela re eja todi ye bose
e ba , ra ba ra
lege
e
ya dinose, ye re bego re e rafa ka phagong ya dinose. Ke be ke
.
hlokomela kudu gore ke se ke ka longwa ke dinose. Re be re dula lwaleng la
phaphathi gomme re thelela go fihla mekokotlo ya rena e opa gore re palelwe le ke
go dula fase. Ka letšatši le lengwe ke ile ka ithuta go namela tonki, gomme ke be ke bona ke
kgona go fihla ge tonki e ntahlela ka gare ga mehlare ya meetlwa!
Re be re kgona go lwa ka dipatla ebile re raloka ka mašemong le ka dinokeng, re ipshina
ka tlhago ka botlalo.
Ge ke be ke na le mengwaga ye šupa, tate o ile a nthomela sekolong sa
baruti ba baromiwa. Ke nna motho wa mathomo ka gešo wa go tsena
sekolo. Tate ga se a ka a tsena sekolo. Go fihla ka nako yeo, fela bjalo ka
bašemane ba bangwe kua Qunu, ke be ke apara kobo fela, gomme ke
itata ka yona mo legetleng le tee ka ba ka ngamela mo lethekeng.
Re be re swanetše go apara diaparo tše dibotse ge re eya
sekolong, gomme lapa la gešo le be le diila kudu go
ka kgona go nthekela diaparo tša sekolo.
Tate o ile a tšea borokgo bja gagwe
gomme a bo ripa mo dikhurung.
O ile a mpotša gore ke bo apare,
gomme ka hwetša bo na le
botelele bja maleba, le ge letheka
lona le be le le sephara kudu. Tate
o ile a tšea lenti gomme a bo
ngotla mo lethekeng. Ke
swanetše go ba ke be ke
segiša, fela ga se aka ke eba le
sutu ye nkilego ka ikgantšha ka
yona go swana le borokgo bja tate bjo bo
kgaotšwego.
Kua sekolong, morutiši wa ka ka gore o be a sa kgone go
bolela Sethosa, o ile a tšea sephetho sa go mpitša Nelson.
Nagana fela o fiwa leina o šetše o na le mengwaga ye šupa!
Ke be ke thabetše go tsena sekolo le go dula kua gae. Mma
2
o be a fela a mpotša dikanegelo tše dintši tša bogologolo. Ke ithutile dilo tše dintši ka dikanegelo tša gagwe.
O be a nthuta go hlompha le go ba le kwelobohloko go batho ba bangwe. Tate yena o nthutile go ba bogale.
Ke be ke nyaka go ba bogale bjalo ka yena. Ke be ke nyaka go swana le yena. Ke be ke fela ke tlotša moriri wa
ka ka molora gore o bonagale e le wo moputswa go swana le wa gagwe. Ke be ke rata tate.
Bošego bjo bongwe ge ke be ke na le mengwaga ye lesometee, ke ile ka kwa tlhakahlakano ka gae. Ke ile
ka humana tate ka ngwakwaneng wa mma, a kaname mo lebatong a gohlola a sa fetše. O be a swerwe ke
bolwetše bja mafahla. Ka morago ga fao, tate o ile a hlokagala gomme bophelo bja ka bja fetoga ka gohle.
Ke ile ka swanela go yo dula le malome yo a bego a ka kgona go ntlhokomela le go nkiša sekolong. Ke ile ka
phuthaphutha dilo tša ka tše mmalwa gomme ka sepela le mma go ya kua legaeng la ka le lefsa.
Go be go le bohloko kudu go nna go huduga mo Qunu. Ke ile ka retologa ka lebelela gae le boipshino, dilo
tše ke bego ke di tlogela. Ke ile ka lebelela mengwako ya bjang le batho bao ba tšwelago pele ka mešomo
ya bona ya letšatši. Ka bogela noka ye ke bego ke thutha ka go yona le bašemane ba bangwe. Mahlo a
ka a hloma mo mengwakwaneng ye meraro ya kua gae. Ka tloga
gomme ka palelwa ke go nagana ka bokamoso bja ka.
Ke ile ka yo dula le Malome Jongi kua motseng wa
kgauswi wa Mqhekezweni. O be a le mogwera
yo mogolo wa tate. Ke be ke hlologela Qunu
le balapa la gešo gona kua, gomme ke be
ke phela ga bose le Malome Jongi. Ke be
ke raloka le morwa wa gagwe, Justice,
gomme re ipshina kudu. Malome
o be a ntshwere bjalo ka ngwana
wa gagwe. Ke be ke tsena sekolo sa
kgauswi sa phapoši e tee gomme ke
ithuta Seisemane, Sethosa, Histori le
Thutafase. Ke be ke šoma gabotse kudu
kua sekolong ka gobane ke be ke ithuta
ka maatla gomme mmane a lekola mošomo
wa ka wa gae mantšiboa.
A re boleleng
Na dikafoko tše di ngwadilwego ka bokoto di ra eng? Boledišana ka tšona le
molekane wa gago. Hlama lefoko ka le lengwe le le lengwe go bontšha gore le ra
go reng. Ngwala mafoko mo.
3
66
Letšatšikgwedi:
Nelson Mandela o ya sekolong se se phagamego
A re baleng
G
e ke be ke na le mengwaga ye 16, Malome Jongi o ile a
nthomela kua sekolong sa Clarkebury. Go no swana le
tate, malome o be a dumela gore thuto e bohlokwa kudu.
Clarkebury e be e le botsana e sa swane le Mqhekezweni.
Sekolo sa gona se be se agilwe ka sehlopha sa meago ya
sekoloneale ye masomepedinne.
Ka letšatši la mathomo la dithuto ke ile ka bona diputsu tša ka tše difsa. Ge ke tsena ka klaseng diputsu
tša ka tša thelela mo lebatong le le phadimago la go dirwa ka kota, ka bona basetsana ba babedi ba ba
dutšego ka pele ba bogetše mosepelo wa ka wa manyeme ba hwile ka disego. Ke ile ka napa ka tseba yo
mongwe wa basetsana bao gomme a ba mogwera wa ka yo bohlokwa kua Clarkebury.
Ka pela ke ile ka tlwaela bophelo bja Clarkebury. Ke be ke raloka dipapadi tše dintšinyana, gomme
bokgoni bja ka bo le magareng. Bontši bja baithutikanna ba be ba ntšhiya mo lepatlelong ba bile ba
mphala ka klaseng. Ke be swanetše go ithuta ke babaletše gore ke
fihle mo ba lego gona.
Ka morago ga go thoma ka go fokola ke ile ka
kgona go oketša tšwelopele ya ka, gomme ka
tšwelela mo Fomong ya boraro (Mphato
wa 10) ka mengwaga ye mebedi
sebakeng sa ye meraro. Ke be ke
swara ka pela: therešo ke gore ke be
ke šoma ka maatla.
Ge ke le bogolo bja mengwaga
ye 21, ke ile ka yo ithuta kua
Yunibesithikholetšheng ya Fort
Hare. Fela tšeo ke ditaba tša
nako ye nngwe.
4
A re ngwaleng
Kgato goba mengwaga ya bophelo bja gagwe
Puk
unt
šu
ya
ka
Mantšu a mafsa
A re boleleng
YHlaloša tša bofsa bja Nelson Mandela pele ga lehu la
tatagwe.
YNa bophelo bja gagwe bo ile bja fetoga bjang ka morago
ga lehu la tatagwe?
YO tseba eng ka ga dikolo tše tharo tše di fapanego tše go
bolelwago ka tšona mo kanegelong ye?
Feleletša lenaneo le la ka tlase ka go ngwala ditiragalo tše
bohlokwa tša bophelo bja Nelson Mandela le dikgato tše di
fapanego tša bophelo bja gagwe.
Ke tiragalokgolo efe ye go bolelwago ka yona?
Bjale rulaganya tatelano ya ditiragalo tša bophelo bja gago o thoma kua o ka go gopolago.
Kgato goba mengwaga ya
bophelo bja gago
Go diragetše eng mo bophelong bja gago mo kgatong ye nngwe le ye
nngwe?
Belegwe ka
Kgetha kgato e tee ya bophelo bja gago gomme o ngwale ka pukutšatšing ya gago ditiragalo tša letšatši
le tee la nakong yeo.
Dumela pukutšatši
Letšatšikgwedi:
5
67
Letšatšikgwedi:
A re lebeleleng popopolelo
Mantšu a tlwaelo Ngwala lebaka le le nepagetšego la madiri mo dikgobeng tša lenaneo le.
Lefetile
Lebjale
Letlago
jele
tla ja
nametše
opela
tla opela
hlatswitše
ngwala
epile
rekile
boditše
thoma
Thalela makopanyi (mantšu ao a kopanyago) mo mafokong a.
le ge
gomme
ka gobane
goba
le
Ke rata lebebetšididi le dimonamonane.
Na o nyaka lebebetšididi goba dimonamonane?
Ke rata lebebetšididi gomme ga ke rate dimonamonane.
Ga ke je dimonamonane ka gobane ga ke nyake meno a ka a senyega.
Le ge go be go le bose kua sekolong se sefsa, ke be ke golelwa bomma.
6
Bjale kopanya mafoko a ka go šomiša makopanyi. Kgetha mo go a a latelago.
gomme
ebile
goba
le
le ge
ka gobane
Bašemane ba raloka kgwele ya maoto. Ba raloka khrikete.
Ke rata dimonamonane. Ga ke rate kuku.
Ke ithuta kudu. Ke nyaka go tšwelela ditlhahlobong tša ka.
Ke rata pula. Ga ke rate sefako.
Ke be ke thabile lapeng la malome. Ke be ke goletšwe bomma.
Ke ratile sekolo sa ka se sefsa. Ke be ke swanetše go šoma kudu gore ke ba sware.
Mo go le lengwe le le lengwe la mafoko a, thalela
maina (mantšu ao a rago batho goba dilo) gomme
o dire sediko go madiri (mantšu a tiro).
Tšhego o rata dimpša.
Lebo o ya sekolong ka maoto.
Mpho o raloka kgwele ya maoto.
Rati o nametše paesekele ya gagwe.
Mpša e jele lerapo.
7
68
Letšatšikgwedi:
A re lebeleleng popopolelo gape
Lehono o ya go nyakišiša ka ga mašalašala, kudukudu mašalathuo. Re swanetše
go šomiša mašala gore go ngwala ga rena go elele. Lebelela mafoko a ka tlase
go bona gore ga go bose ge re sa šomiše mašala. Thalela lentšu le, mosadi,
nako ye nngwe le ye nngwe ge o le bona.
A re
direng
Mosadi o be a reka kua mabenkeleng.
Mosadi o ile a swara thekisi go ya gae.
Bjale bala mafoko a gomme o thalele mašala
ao a šomišitšwego boemong bja “mosadi”.
Mosadi o ile a bula lebati, a tsena ka
khitšhing. Mosadi o ile a bea dithoto tša
mosadi mo fase.
Mosadi o be a reka kua mabenkeleng.
Yena o ile a swara thekisi go ya gae.
Yena o ile a bula lebati a tsena ka
khitšhing.Yena o ile a bea dithoto tša
Mohuta wo wa mašala re o bitša mašalašala. Yena, bona,
tšona bjalobjalo, ke mašalašala. Mašalašala a, a tšea moselana
wa –na. Magoro ka moka a maina a na le mašala a ona. Gape
go na le mašalašala a mmoledi le a mmoledišwa. Mašala
ka Sepedi ga a swane le a Seisemane. Na o ka nagana ka a
mangwe?
gagwe mo fase.
Re šomiša mašalathuo go emela selo se se ruilwego gomme
le šupa le morui wa selo seo. Lebelela lenaneo la ka tlase go
bona mehuta ye mebedi ye.
MAŠALAŠALA
8
MAŠALATHUO
nna
wena
ya ka
rena
lena
ya gago
yena
bona
ya gagwe
wona
yona
ya rena
lona
ona
ya lena
sona
tšona
ya bona
bjona
ona
ya gešo
yona
tšona
ye geno
Puk
unt
šu
ya
ka
Mantšu a mafsa
Bjale thalela mašalašala le mašalathuo mafokong a.
Yena o swanetše go thabela letšatši la gagwe la matswalo.
Wena o kgona go ikapeša borokgo bja gago.
Ke bona ba ikgobaditšego ge ba be ba raloka ka kgwele ya bona.
Nna ke ithutile go šoma ka ntle le thušo ya gagwe.
A re ngwaleng
Tlatša ka mašalašala le mašalathuo a maleba mo dikgobeng tše.
Šomiša lenaneo la ka godimo gore le go thuše.
Mandela o be a thabetše _____________________ bjo tatagwe a bo ripilego.
Mandela o be a bofa borokgo _____________________ ka lenti e sego ka lepanta.
_____________________ ba be ba raloka maswikeng a magolo kua nageng.
Mosadi o fepa _____________________ ka dijo tša dimpša.
A re ngwaleng
Mafoko a a ka lebaka la lefetile, lebjale le letlago.
Dira sediko go lediri la maleba.
Gosasa ke tla ya/ile kua toropong.
Gosasa sehlopha sa kgwele ya maoto se tla ya/ile kua setadiamong.
Bašemane ba/ba be ba le kua sekolong gonabjale.
Maabane mpša e epa/epile ka tšhengwaneng.
Kgwedi ye e fetilego pula e a na/nele kua Karoo.
Ge a be a le mofsa, Nelson Mandela o be a apara/apara borokgo bjo bo kgaotšwego maoto kua sekolong.
Ge ke fetša sekolo ke ba/tla ba morutiši.
Na o tla ngwalela/ngwadile morutiši lengwalo?
9
69
Letšatšikgwedi:
Kgokomodumo ya bokgobapuku
A re baleng
“Beke ya Puku e kgauswi!” a realo Mdi Maharaj. Tumi le bohle ka klaseng ba be ba thabile. Beke ya Puku e
laetša diphadišano le go etela mafelo a go swana le bokgobapuku bja ka toropong le dikanegelo tše dintši.
“Ngwaga wo morero wa Beke ya Puku o ka ga diphoofolo tša lešoka,” gwa bolela Mdi Maharaj. “Ka
fao re ile go thala diphoustara le go ngwala dikanegelo ka ga diphoofolo tše di lego kotsing e
bile di ka no nyelela. Le a gopola gore re boletše ka tšona beke ya go feta.” O ile a šupa tše
dingwe tša diswantšho tše di kgomareditšwego mo lebotong.
“Diphoofolo tše dingwe di kotsing ka gobane batho ba di tsomela boya bja tšona,”
a realo Tumi, yo gantši a bontšhago a tseba tšohle. “Gomme ka nako ye nngwe
di hwa ka lebaka la gore ga di kgone go hwetša dijo tša maleba gore di je.”
“O nepile, Tumi,” gwa bolela Mdi Maharaj. “Ka fao, bana,” a tšwela pele,
“thomang go nagana ka ga diphoustara tša lena le dikanegelo ka ga
mehuta ye ya diphoofolo.”
Ba bangwe ka mo klaseng ba ile ba thala diswantšho tša dipanda le
dibera. Ba bangwe ba thala tšhukudu le mangau. Ba bangwe ba thala
dodo le kwaga ya Afrika-Borwa. Gomme bontši bja bona – gammogo
le Tumi - ba ile ba ngwala ka ga daenasore, eupša ba ye kgethile
ye e kgethilwego. E sego fela daenasore ya tšofe, gomme ya ba e
kgethilwego kudu. Ba ngwala ka ga ikwanodone, yeo ba ithutilego
ka ga yona mo bekeng ye e fetilego.
Tumi a gopola seswantšho sa kgokomodumo gabotse kudu. E
be e na le maoto a mabedi a kua pele le mosela wo mokopana
wo mokoto kudu. Mo dinaong tša yona go be go na le menwana ye
mehlano ya makgwakgwa. E be e le menwana ye mehlano mo letsogong
le lengwe le le lengwe le mogogorupa wa manala a nkego ke lenakana le bogale.
Ikwanotone e ja dimela – le se sengwe le se sengwe se se dirilwego ka dibjalo.
Dikolo ka moka mo motseng di kgathile tema mo Bekeng ya Puku ya Bokgobapuku ya mo toropong. Bana ba
feditše dibeke tše mmalwa ba thala le go penta diphoustara tše di tlogo romelwa kua bokgobapuku.
Ge letšatši la gore diphoustara le dikanegelo di bontšhiwe kua bokgobapuku le fihlile, klase ya boTumi e ile ya
10
tlala ka peseng ya sekolo gomme ya tlogelela. E be e le letšatši la go tonya la marega gomme phefo e be e foka.
Ge ba goroga, selo sa mathomo se bana ba se dirilego e be e le go nyaka diphoustara tša bona.
“Ya ka še!” gwa bolela Tumi. E be e bontšha daenasore ye e myemyelago ka letšoba le lekeletše molomong wa
yona, go bontšha gore e be e le mohuta wa daenasore ye e jago dibjalo.
“Kanegelo ya ka ka ga phoulabere!” gwa realo Anna.
“Se ke se ke se ngwadilego ka ga tšhukudu!” gwa realo Thami ka boikgantšho.
Ge bana ka moka ba gorogile, Mdi Motha, mmabokgobapuku, a re, “Ke le swaretše ditaba tša go makatša.” Ka
fao bana ba dula fase mo lebatong, gomme ba maketše gore taba ye e makatšago ke efe.
Ka morago lebati la bulega gomme gwa tsena phoulabera e apere onorobaki ye botse ya digaswa, e šetšwe
morago ke tau le panda. “Ke tša nnete!” gwa goeletša ngwana yo mongwe. “Aowa, aowa!” gwa bolela yo
mongwe. “Ba apere. Ke batho fela ba ba aperego.”
Phoulabera e ile ya binanyana, e fofafofa go tšwa lehlakoreng le go ya kua go le lengwe. Ka morago ya
dikologa, e swara bana ka moka ka diatla.
A re boleleng
YNa le na le Beke ya Puku kua sekolong sa lena goba mo toropong ya lena? Na ke ye bjang?
YTumi o fa mabaka a mabedi a gore ke goreng diphoofolo di ehwa. Na ke afe?
YNa didodo le dikwaga di a nyamalala goba go belaelwa gore di a nyamalala?
Na o tseba gore ke tše dibjang?
YNa Tumi o ratile eng ka ga Beke ya Puku?
YNa daenasore ye bana ba e tsebago e bitšwa eng?
YNa tau le yona ke phoofolo ye e nyamalalago? Goreng o realo?
YNa mantšu ao a kotofaditšwego a ra goreng? Boledišana le molekane wa gago.
11
70
Letšatšikgwedi:
Ke mang yo a jago dipuku tša rena?
A re baleng
M
di Mangena o be a ipeakanyetša go bala kanegelo ge lebati
le bulega gomme go tsena selo se sengwe se lahlela hlogo
ya sona ye kgapetlana mahlakoreng ka moka.
“Na ga se selo se sebotse!” gwa bolela yo mongwe wa barutiši. “Ke
khosetšhumo ye botse go di feta ka moka!” “Batho, bonang!” gwa
bolela bana. “Ke ikuwanotone.”
“Ee, go lokile!” a realo Mdi Mangena. “Daenasore!” O be a maketšenyana ka
gobane ga a gopole a otara khosetšhumo ya daenasore.
Daenasore ya fofafofa e lebile kua go bana nke e be e nyaka motho yo mongwe. Ke moka ya bona Tumi
kua moragorago. Ya fofafofa e lebile go Tumi gomme ya mo fa seatla. “Dumela!” Tumi a realo.
Bana ka moka le bona ba be ba nyaka go swara seatla sa daenasore,
ka fao ya sepela bjalo e dumediša bohle ka borofa bja yona bja
dikgapetlana. Ka morago daenasore ya dula fase kgauswi le Tumi.
Ya edimola, ya bea hlogo mo godimo ga marofa a yona gomme ya
robala. Tumi o be a leka go botša Mdi Mangena ka ga daenasore, fela
o be a nyaka gore a eme pele go fihla ge a feditše go bala kanegelo ya
phoulabera.
phetše
otone e ago 130
n
a
w
u
Ik
i ka b
golo,
ne tše d
dimilio waga bogolo
g
tša men dibjalo, e imela e e
e eja
, gomm
o 2 000 i ka bago
m
a
r
g
o
ed
dikil
etara tš
tše 6
ema dim dinokeng le le le.
o
ele
tše 3 m tše 10 ka bot la
Tumi o be a sa kgone go theeletša kanegelo ka ge go be go etšwa
o
a
g
k
a
a
y
b
le
go
modumo wo o sa tlwaelegago go tšwa phoofolong ye e robetšego mo
leina ka ka rego a
e
lw
fi
E
o
yona ao
kgauswi le yena. Daenasore e be e ona. Modumo wa gola, wa ba wa gola.
meno a kgaditswane
mo
Yo mongwe le yo mongwe a gadima go bona gore go diragala eng.
ana.
wa ikuw
“Itlhokomološeng yona,” a realo Mdi Mangena.
Kanegelo e ile ya fela gomme daenasore ya tšwela pele go robala. Bana
bohle ba emelela ba thoma go lebelela dipuku. Mdi Mangena o be a sa bontšha bana ba bangwe puku
ya dinonyana, ge a ekwa lentšu ka morago ga gagwe. E be e le hlogo ya sekolo.
“Ntshwarele,” a realo hlogo. “Ke be ke nyaka go fetša ka pela. Na
dilo di sepetše gabotse? Ke a bona dikhosetšhumo
di gorogile.” “Fela,” a realo Mdi Mangena,
a maketše, “na ge e se wena mo
khosetšhumong ya daenasore, gona ke
mang?”
“Ke lekile go go botša,” a realo Tumi.
“Ke be ke tseba gore e be e se motho
yo a aperego.”
“Ijoo!” a realo yo mongwe, a šupa kua
karolong ya diraka tša dipuku. Daenasore e
12
Tumi a leka go hlaloša. “Ke ikuwanotone,” a realo go Mdi Mangena. “Di ja dibjalo
gomme gape pampiri e tšwa mo legonnyeng gomme legong le tšwa mo mehlareng
gomme mehlare ke dibjalo. Ke ka fao e ratago pampiri.”
Puk
unt
šu
ya
ka
Mantšu a mafsa
be e eja puku ye go thwego ke Great Oceans and Rivers of the World.
Bana ba bogela daenasore e eja Kgaolo ya Botshelela ya puku ye e bolelago ka ga mawatle. “Eya ruri,”
a realo Mdi Mangena, “se sona ga se a loka le gatee.” Daenasore ya bona ngata ya dipuku tše difsa tša
dikanegelo. Dikhabara tša tšona tše dibotse tša mebala di be di le bothata di phadima. “Hlahuhlahu!”
ya tšwela pele daenasore. “Hlahuhlahu!” Gomme puku ya kanegelo ya mathomo ya nyamalala ka
mehlagagereng ya yona ye megologolo.
Gomme yo mongwe le le yo mongwe a leka go nagana gore ba ka raka daenasore bjang ....
A re
direng
Ga go na motho yo a nyakago gore daenasore e je
bokgobapuku bja bona. Bjale, na bana ba ba ka dira
eng gore daenasore e tšwe ka bokgobapukung bja
bona? Ahlaahlang se, gomme ka morago le diragatše
dikgopolo tša lena ka phapošing.
A re ngwaleng
Ka morago ga go bona ditiragatšo tša go fapana, bjale tšeang sephetho sa gore
ke efe ya go di phala ka moka, gomme bjale le ngwale tharollo yeo. Bjale le bone
mafelelo a kanegelo ya Kgolomodumo ka Bokgobapukung.
13
71
Letšatšikgwedi:
Beke ya Bokgobapuku
A re ngwaleng
Araba dipotšišo tše.
Ke ditiragalo dife tše di beakanyeditšwego Beke ya Bokgobapuku?
Efa maina a diphoofolo tše di nyamaletšego.
Ke diphoofolo dife tše di ka nyamelelago ge re sa di šireletše?
Ikuwanotone e lebelega bjang? Bala tlhalošo ye Tumi a efago mo kanegelong.
A re
direng
14
Bala tlhalošo ya ikwanotone. Gomme ka morago o e thale.
Leina la puku
Bana ba bone dipuku dife ka bokgobapukung?
Ngwala tshekatsheko ya puku ye o sa tšwago go e bala.
Puk
unt
šu
ya
ka
Mantšu a mafsa
A re ngwaleng
Baanegwathwadi
Tikologo
Thulaganyo
Se ke se ratilego ka ga
puku
Na o ka botša
mogwera wa ka gore
a e bale? Efa lebaka.
15
72
Letšatšikgwedi:
16
Phuki o swarwa ke mabora
A re boleleng
Bjale o ile go ngwala kanegelo ka ga diswantšho tše. Thoma ka go lebelela se
sengwe le se sengwe ka kelohloko. Nagana ka ga seo se diregago. Ngwala lefoko
o bolele gore go direga eng seswantšhong se sengwe le se sengwe, gomme o
ngwale ka dipuduleng tša polelo go bontšha se batho ba se bolelago.
16 Janaware
16 Janaware
16 Janaware
17 Janaware
17 Janaware
17 Janaware
4 Feberware
Go fihla bjale re na le nnete gore o tseba tše dintši ka
Mant
ga madiri. Lehono o ile go nyakišiša ka ga mantšu ao a
šu
A re ngwaleng thušago madiri. Mantšu a a bitšwa mathuši. O tla ithuta
nka, a a bjalo ka
ke, ak
“anke
o
,
laetša
ka ga mathuši ao a bolelago ka go kgopela tumelelo.
kgope , le ka, di ka
a diriš
”
l
o
a
ka
w
Ona ke: nka, ake, anke le ako. A thalele mo mafokong a a latelago
le “ny a. Ona ga mehla ge
a
a
gomme o a diriše mo mafokong a gago.
bang ka” yeo bat swane
we ba
ho ba
e diriš
tlwae
tšego
a.
Mosetsana a ka raloka?
go
A ka raloka mosetsana?
Ke kgopetše ge eba nka yo bona filimi.
Nka yo bogela filimi?
Na nka ya go bogela kgwele ya maoto?
Ako mpotše.
Anke ke bone.
Ake a bolele.
A a sepele.
17
73
Letšatšikgwedi:
Go dira projeke ka ga phoofolo
A re
direng
Projeke ye e tla go tšea beke tše pedi, ka gobane o ile go dira mošomo wo boimanyana.
O ile go bala pego ka tšhukudu, gomme ka morago wena o tla ngwala pego ka ga tonki
goba pudi.
Ge o ngwala pego, o swanetše go arola mošomo wa gago ka dikarolo, gomme šomiša dihlogo go laetša gore
karolo ye nngwe le ye nngwe e thoma kae le gore e mabapi le eng. Mo go pego ye, dihlogo tše bohlokwa ke:
Maina a diphoofolo (a saense le a a tlwaelegilego)
Go ima (e ima sebaka se sekaakang)
Dika tša sebopego (saese le boima)
Maitshwaro
Sebaka sa bophelo (e phela sebaka se se kaakang)
Dibata (manaba ao a ka e hlaselago)
Tikologo (mo e dulago gona)
Ka moo batho ba hwetšago mohola mo go yona
Dijo (se e se jago)
A re baleng
Bala projeke ye e lego ka ga Tšhukudu ye Tšhweu le morutiši wa gago.
Ka morago o bale matlakala a tshedimošo ka ga tonki le pudi. Re go fa
tshedimošo ka ga diphoofolo tše pedi tše. Wena o tla tšea sephetho sa gore
o nyaka go šomiša tshedimošo efe. Ka morago o ngwale pego ka ga projeke
ya gago. Le ka no šoma ka babedi ka babedi.
PROJEKE YA KA KA GA TŠHUKUDU YE TŠHWEU
MAINA: Ceratotherium simum ke Tšhukudu ye Tšhweu.
Diceros bicornis ke Tšhukudu ye Ntsho.
Mehuta ye mebedi ye ya ditšhukudu e dula mo Afrika-Borwa. Go na le mehuta ye mengwe ye meraro ye e
dulago dikarolong tše dingwe tša lefase. Tšhukudu ye Tšhweu e na le molomo wa sephara, wa sekwere, woo
Maafrikanere ba rego o “wyd”. Maisemane ge ba ekwa lentšu le “wyd” le dirišwa mabapi le phoofolo ye ba
nagana gore go bolelwa ka tšhweu (white). Ke ka fao tšhukudu ye e filwego leina la Tšhukudu ye Tšhweu.
Gabotsebotse ditšhukudu tše ntsho le tše tšhweu di na le mmala wo o swanago e lego wo mopududu.
DIKA TŠA MMELE: Tšhukudu ye Tšhweu e na le mmele wo mogolo le hlogo ye kgolo, molala wo mokopana
le kgara ya sephara. E ka ba le boima bja dikilogramo tše 3 500, gomme e na le botelele bja dimetara tše
pedi. Ke phoofolo ya bobedi ye kgolokgolo go tša go sepela mo lefaseng ka morago ga tlou. Bogodimo bja
magetla a yona bo ka ba dimetara tše pedi. E na le manaka a mabedi mo nkong ya yona. Manaka ga a
dirwa ka lerapo, a dirilwe ka keratini, yeo re bago le yona mo manaleng le mo moriring. Lenaka la kua
pele ke le legolwanyane go lenaka la bobedi gomme le kgona go ba boletele bja 150 cm. Lenaka le
no tšwela pele go gola bophelong bjohle bja tšhukudu. Go bona ga ditšhukudu go fokola kudu ka maatla,
18
fela di bogale kudu mo go nkgeleleng.
SEBAKA SA BOPHELO: Tšhukudu e kgona go phela mo nageng sebaka
sa mengwaga ye 40.
TIKOLOGO: Ditšhukudu tša Afrika-Borwa di rata go dula mo
mafelong a go tlala bjang, mo go se nago mehlare ye mintši.
DIJO: Tšhukudu ke sejamerogo/dimela. E ja mabjang, dimela
tše nanana le matlakala. Ga e na meno mo pele ga molomo wa
yona. E diriša meno a mehlagare a pele le meno a mehlagare go
sohla le go šila dijo tša yona.
GO IMA LE GO TSWALA: Tšhukudu ya tshadi e tswala namane e tee ka morago ga go ima sebaka sa dikgwedi
tše 15. Namane e dula le mmayona go fihla ge namane ye nngwe; e tswalwa, e ka no ba mengwaga ye mebedi.
Bana ba ditšhukudu ba nwa maswi sebaka sa ngwaga, gomme ba ka fula bjang ka morago ga beke. Ditšhukudu
tša ditshadi di kgona go tswala mengwaga ye mengwe le ye mengwe ye 2,5 go ya go ye 4.
MAITSHWARO: Gantši ditšhukudu di iphelela di le tee. Kua dirapeng tša diphoofolo di bewa ka mašakaneng
a tšona di le tee. Ditšhukudu di mafolofolo bošego le mo mesong go feta mosegare. Ge namane e
tšhošetšwa ke sebata, mmayona e kitima ka go e dikologa e le go e šireletša. Ditšhukudu ga di diriše
manaka a tšona fela mo go lweleng tikologo goba basadi; e a diriša go itšhireletša kgahlanong le ditau,
dinkwe le diphiri. Ditšhukudu di kgona go kitima sebaka sa 60 km ka iri. Ge di ka
nkgelela monkgo wo di sa o ratego, di a hlasela.
DIBATA: Ditšhukudu tše dinnyane di ka hlaselwa ke ditau, dikwena le mahlalerwa,
mola ditšhukudu tše dikgolo di se na manaba a mantši a diphoofolo. Lenaba le legolo
la tšona ke motho. Go bonolo go batho go thuntšha ditšhukudu ka ge di eya kua
matamong letšatši le lengwe le le lengwe go yo nwa meetse.
MOHOLA MO BATHONG: Ditšhukudu ke tše dingwe tša diphoofolo tša Sehlano se
Segolo gomme di bohlokwa kudu go gapeng šedi ya baeti ba go tšwa dinagaeng tša ka
ntle. Ka go hloka mahlatse, mahodu a diphoofolo a tsoma manaka a tšona. Ka gobane go
na le ditšhukudu tše tšhweu tše 17 500 fela, le ditšhukudu tše ntsho tše di ka bago tše 4
200 tše di šetšego, re re le tšona ke tše dingwe tša diphoofolo tse di nyelelago.
19
74
Letšatšikgwedi:
Panka ya dikakanyo tša projeke (1): ditonki
A re baleng
Bala tshedimošo ka moka ye e lego mabapi le tonki.
Tatemogolo wa tonki ke Esele ya naga ya Afrika, ye gonabjale e nyelelago.
Tonki goba esele (Equus africanus asinus) ke leloko le le ruiwago la lešika
la pere goba Ekhwitae. Tonki ye tona e bitšwa jeke gomme tonki ya tshadi e
bitšwa jeni, gomme ngwana wa tonki o bitšwa tonkana.
Ditonki di thomile go ruiwa mo gae – se se ra gore, di thomile go phela le batho
– mengwaga ye e ka bago 5 000 ya go feta. Matšatšing ao a kgale go ba le tonki
e be e le selo se se kgethilwego, go swana le ge o na le koloi ya go tura. Di be di
dirišwa bjalo ka diphoofolo tša morwalo (go rwala goba go šikara dilo) le bjalo
ka diphoofolo tša temo le tša maswi.
Lehono ditonki di ka ba dimilione tše 44 lefaseng ka bophara. Di phela
[MJISI[IUMVO_IOIaMOWÅPTIOWaM5IOM\TII\ˏWVISI[IM[MISIJI
LQ[MV\QUM\IZI\ˏM!OWÅPTIOW\ˏM
Ditonki ga di hloke bjang bjo bo nonnego go swana le dipere, ka fao di kgona go
phela mo phulo e lego ye nnyane goba e sego gona. Dijo tša letlhaka le go fula
bjanyana di swara tonki e phetše gabotse. Ge di lla di re phrrr, o kgona go di
kwa o le bokgole bja dikilometara tše tharo, gomme modumo wo wa tšona o di
thuša go bonana ge di nyaka dijo gomme di se felo gotee.
20
Puk
unt
šu
ya
ka
Mantšu a mafsa
Batho bangwe ba re ditonki di na le kgang, fela se se dirwa
ke gore di kgona go ema gore di nagane ka ga se se di
loketšego. Go fa mohlala, ditonki ga di rate go koloba mo
dinaong tša tšona, gomme ge di ka tšhoga, di ema, tsi! Nnete
gona, go boima go diriša tonki selo se e sa nyakeng go se
dira.
Batho bangwe ba re ditonki di na le maitshwaro ebile di na le pelotelele. Di
rata bana, gomme di thuša batho ba ba golofetšego gore ba ikwe ba thobegile.
Borapolasa ba bangwe ba diriša ditonki go šireletša diphoofolo tša bona
kgahlanong le dibata. Ditonki di na le ditlhakwana tše bogale gomme di kgona
go hlasela bophukubje goba mahlalerwa a a lekago go bolaya phoofolo ye e di
dišitšego.
,Q\WVSQ\ˏILQ\[PILQLQQUI[MJISI[IUIOIZMVOOILQSO_MLQ\ˏMTM\ˏM/M
di eya go tswala tonkana, ga di kgosele gomme gantšintši di a robala tša tsoga
gape. Mmagotonkana o fepa tonkana dikgwedi tše nne go ya go tše tshelelago,
gomme go tloga ka dibeke tše pedi go ya go tše nne tonkana e thoma go
ngwathangwatha dijo tša mmayona.
21
75
Letšatšikgwedi:
Panka ya dikakanyo tša projeke (2): dipudi
A re baleng
Bala tshedimošo ka moka ka ga pudi.
Pudi ye e ruiwago (Capra aegagrus hircus) e tšwa mo go pudi ya naga. Pudi
ke leloko la lešika la Bovitae gomme le amana kudu le nku. Go na le mehuta
ye e fetago 300 ya dipudi. Dipudi tša ditshadi ka Seisemane di bitšwa dineni.
Dipudi tše tona tšona ka Seisemane di bitšwa dibilisi.
Dipudi ke tše dingwe tša diphoofolo tša mathomo tša go ruiwa ke batho. Di
tšwa kua Turkey, Irane le kua Pakisetane, gomme borapolasa ba thomile go
LQLQZQˏIUMVO_IOIaMMSIJIOWaMaMMNM\QTMOW3I\ˏWVILQVISW\ˏMW
borapolasa ba be ba di ruela maswi le nama. Fela bjalo ka ge badiši ba dinku
ba hlokomela dinku, dipudi di sa ntše di dišwa ke bana goba bafsa – ba bitšwa
badišadihuswane.
Dipudi tše dintši di na le dinaka tše pedi. Tšona di dirilwe ka lerapo le le
dikaneditšwego ke keratine (e lego se re se hwetšago mo manaleng le mo
moriring). Di diriša dinaka tša tšona go lwa le go tšea maemo a boetapele mo
mohlapeng wa dipudi.
22
Dipudi di na le dintaka tše di rapamego ka mahlong (batho ba na le dintaka
tša sediko). Se se ra gore di kgona go bona dilo tšeo di dikologilego mmele wa
tšona. Fela bjalo ka dikgomo le dinku, dipudi di a otla. Di ja bjang le dimela tše
dingwe, gomme megodu ya tšona e na le dikarolo tše nne tša go di thuša go šila
dijo.
Di rata go ngwathangwatha: se se ra gore di rata go fula dimela tše boleta
tša go swana le mehlašana, mahlogela goba dikalana. Di kgona go fula di eme
ka maoto a kua morago. Gape di kgona go namela mehlare le ge dikala di
rapaletše. Yo mongwe wa barui ba dipudi o kile a hwetša dipudi tša gagwe tše
LQVIUM\ˏMTMOWN]TIUWPTIZMVOW\MM
Dipudi tša ditshadi le tša ditona, bobedi di na le
maledu. Mehuta ye mengwe ya dipudi le ya dinku e
a swana, gomme o kgona go bona phapano ya tšona
ka gobane mosela wa pudi ke wo mokopana ebile
o lebeletše godimo, mola mosela wa nku o le wo
moteletšana wo mokoto gomme o lebeletše tlase.
Dipudi di bohlale ebile ke bomaratahelele. Go bonolo
go di ruta go goga dikarikana le go sepela o di swere
ka mapanta. Di kgona go ithuta se sengwe le se
sengwe se sefsa mo tikologong ya tšona. Di nyakišiša
dilo tša go swana le dikonopi tša diaparo le dilo
tše dingwe gape ka go
ngwathangwatha, gomme
ka nako ye nngwe di di je.
Dipudi di tswala go tloga
TMPTI\TPIJ]TIOWÅPTI
ka seruthwana, gomme
gantši di tswala mafahla.
Di kgona go ntšha dilitara
tša maswi tše di ka bago
2,7 ka letšatši gomme di ka ntšha maswi sebaka sa
matšatši a 305.
Dipudi di ka ruelwa nama, ye e nago le tatso ya go
swana le ya nku. Gape di ka ruelwa maswi, potoro
le tshese.
,QXPMTIUMVO_IOIaIUIOIZMVOOITM 23
76
Letšatšikgwedi:
24
Projeke ya ka ka ga _____________________________
Ngwala projeke ya gago gomme o e kgomaretše goba o thale diswantšho gore
A re ngwaleng o e hlaloše. Sa mathomo, ngwala projeke ya gago mo pampišaneng, gomme ka
morago o e ngwale gabotse ka pukung ye.
25
77
Letšatšikgwedi:
Ka pukutšatšing ya ka
A re ngwaleng
Ngwala dintlha tša boinaganelo ka pukutšatšing
ya gago o šomiša diswantšho tše. O swanetše o
tšee gore ke wena motho yo a lego mo
diswantšhong ka moka gomme o bolele gore
go diragetše eng. Re go thometše dintlha go
ditsenya ka moka.
Dumela Pukutšatši
Lehono kgokomodumo e tsene ka bokgobapukung
bja rena gomme ya thoma go ja dipuku. Ke be ke le
bogale gomme ka ...
Dumela Pukutšatši
Ke tsogile lehono ke tletše maronthorontho. Ke ile
ka nagana gore ke mabora gomme ka ...
26
Dumela Pukutšatši
Maabane ke etetše motswala wa ka. Ke ile ka namela mohlare wa
moperekisi gore ke fule dienywa. Ke ile ke sa dutše godimo ga kala ka
kwa go thokgega ...
Dumela Pukutšatši
Maabane ke be ke dišitše dinku le dipudi tša tate. Pudi e tee e be e se
gona. E be e nametše godimo ga mohlare ...
27
78
Letšatšikgwedi:
Molelo o ngwala lengwalophelo (CV)
A re baleng
CV ya Molelo Letsoalo
e eng?
lo (CV ) k rriculum
e
h
p
lo
a
Lengw tsofatšo ya cu bophelo
hu
ya
“CV” ke k ontšhago tsela moo o
e ka
oeb
vitae, ye go. Ka Sepedi k gona.
a
a
g
k
bja
phelo
tšago
itsebaga opela lengwalo mo
o
g
ela moš
a ka go k
Batho b na CV ge o kgop sekolo goba
goba yo oba sa go tsena ka ga wena
šo
kg
goba se i. E fa tshedimo Gape e bolela
.
h
o
it
s
g
e
a
g
o.
yunib
tega ga ahlego tša gag
u
r
o
g
a
dikg
le ka g
odutu le
ditlošab
Leina
Molelo Letsoalo
Letšatšikgwedi la
matswalo
25 Nofemere 2003
Atrese
24 Letsoalo Street, Komaneng, POLOKWANE 0186
Mogala
010 0000000
Sekolo
Praemari ya Mamabolo
Mphato
Mphato 6
Ralokela sehlopha sa kgwele ya maoto sa sekolo
Ralokela sehlopha sa kgwele ya maoto sa Komaneng
Dintlošabodutu
Go bala
Go thutha
Dipapadi tša dikhomphutha
Balaki: Maina a batho ba babedi ba ba ntsebago
1
Morutišigadi wa ka
Mdi M Makwela
Morutiši wa Mphato wa 4
Sekolo sa Praemari sa Mamabolo
57Mahlaba Street
Mogala: 000 123 4567
2
Mohlahli wa ka wa kgwele ya maoto
Mna D Kgwahla
Sehlopha sa Kgwele ya maoto sa
First Avenue
Komaneng
Mogala: 000 765 4321
28
A re ngwaleng
O badile lengwalophelo la Molelo, bjale araba dipotšišo tše.
Molelo o dula kae?
Nomoro ya gagwe ya mogala ke eng?
O tsena sekolo sefe?
O mo mphatong ofe?
O intšha bodutu ka eng?
Molelo o ralokela sehlopha sefe sa kgwele
ya maoto?
Ke batho bafe ba ba tlago go bolela se
sengwe ka ga Molelo ge ba ka botšišwa?
A re ngwaleng
Ingwalele Lengwalophelo (CV) la gago. Ngwala tshedimošo ya gago
mo fomong ye ya Lengwalophelo.
Lengwalophelo goba CV ya ______________________________
Leina le le tletšego
Letšatšikgwedi la matswalo
Atrese
Mogala
Sekolo
Mphato
Dintšhabodutu
Maina a batho ba babedi ba ba ntsebago
1
2
29
79
Letšatšikgwedi:
Ngwala kanegelo ya gago
Na o itokišetša go ngwala kanegelo goba nonwane? Sa
mathomo ngwala dikakanyo tša gago mo mmepeng wo
wa dikakanyo. Morago o diriše mmepe wo wa dikakanyo
go ngwala kanegelo ya gago mo letlakaleng le le latelago.
Baanegwa ke bomang?
Tikologo ke eng?
Thulaganyo ke eng?
Hlogo ya kanegelo ya gago ke eng?
Ge go direga eng?
30
Go diragala eng kua
mathomong?
Go diragala eng kua
mafelelong?
31
80
Letšatšikgwedi:
A re lebeleleng popopolelo gape
A re boleleng
Lebjal
e
Lebjale -tšweledi
-tšwele
dirišetš
di le
w
diraga a dilo tše di
la
ebile d go gonabjale
i tšwela
p
diraga
la bjalo ele go
k
a
bolela
ka ga t ge re
šona.
Lebelela diswantšho.
Botša molekane wa gago gore go direga eng mo
seswantšhong se sengwe le se sengwe.
Diriša lenaneo le go bolela gore go direga eng mo seswantšhong se sengwe le se sengwe.
Mosetsana o
(a + lediri)
bina
Mpša e
epa
a
hlatswa
fofa
A re ngwaleng
a
robala
thuša
raga
paka
ja
apea
etela
Molelo o
Bašemane ba
bala
raloka
Bjale ngwala lefoko o bolele ka seo se diregago seswantšhong se sengwe
le se sengwe.
Ngwala ditiragalo tše ka nako ye e tlago. Diriša lenaneo le, gore le go thuše.
Mosetsana o
(lediri)
bina
Mpša e
epa
tla
hlatswa
fofa
etela
Molelo o
Bašemane ba
32
robala
bala
raga
apea
thuša
paka
ja
raloka
Ngwalolla mafoko a o a ngwadilego peleng, ka nako ye e tlago.
Gosasa
Beke ye e tlago
Kgwedi ye e tlago
Ngwaga wo o tlago
Na o lemogile gore ka nako ye nngwe re bolela ka ga moriri, goba meriri, ka ga
puku goba dipuku. Re diriša dihlogo tša maina neng?
Re diriš
mo bo a dihlogo tš
a ma
teen
Ngwala hlogo ya leina mo maineng ka moka ao a lego ka tlase.
Gomm g le mo bon ina
tšin
e
mo ma
mangw
ineng g.
e
a
g
a
o swan
goba ‘p
Tše ke
Tše ke
foroko.
nama.
a le ‘a
uku
ga e b ’ hlogo ka b pola’
o
dihlop onale bjalo k teeng
eta.
namune.
Se ke
Tše ke
h
a
e
mo
n
g
maina
. Hlogo tše dingwe
tša
ga lein
y
pudi.
fofane.
Tše ke
Se ke
a e seg a leina e tla
pe
o kua m
orago le
leina.
ga
timela.
Se ke
A re ngwaleng
go tša
ihlo
hloko d
la
e
(
a
n
ya lei
Hlogo
maina)
A re ngwaleng
Ngwala hlogo ya leina mo dikutung tša maina ka moka tša ka
mo tlase.
Mošemane wa moriri wo mohubedu o gorogile mathapama lehono.
Ke na le
apola tše pedi.
Hle. ake ke bone
puku tše o di adimilwego.
Anke o nkadime
pene tše o di rekilego maloba.
O nametše
fatanaga se sebotse kudu.
Ke be ke nametše ye nngwe ya
Ke rekile
Na o bone
go tša
le dihlo tše
a
n
e
r
eding
o na le
Mo Sep go fapana. G wana le
tša
)
g go s
maina
boteen bo, bjalobjalo
a
k
o
g
,
e
s
g
,
di le
ntšin
-, mo
i ka bo
la: le, n
(mohla tše dingwe d jalobjalo).
e
ba, b
gomm
: ma, di, – Dinku;
la
la
h
o
(m
: “N ku
epe;
Mohlala o; Selepe – Dil .”
lobjalo
– Bath
Motho – Magobe; bja
e
Bogob
koloi tše dibotse e le ruri.
pente tše di tlago dirišiwa ke bana.
kotlana wa ka wa dipuku?
33
81
Letšatškgwedi:
Lengwalo ka ga makhutšo
A re
direng
Dumela Ngwato
Hie! Ke be ke le mahlatse kudu gore ke kgone go ya le bomotswala Kua
MotseKapa mo matšatšing a makhutšo a dikolo a Phupu. Re tlogile ka la 12
Phupu gomme ra goroga ka letšatši le le latelago. Go be go le bose kudu go
sepela ka setimela. Re be re robala ka diphapošaneng tša letorokisi, gomme
nna ke robala pankeng ya ka godimo!
Ge re goroga kua Motse-Kapa, selo sa mathomo se ke se bonego ke
Thabatafola e apešitšwe ke maru a mašweu a o ka rego lehlwa. Thaba e be
e le ye botse kudu ka mokgwa wo ke bego ke sa letela.
Lebelela diswantšho ka moka tše ke go romelago tšona.
Ka letšatši la bobedi, re ile ra ya kua sehlakahlakeng sa Robben. Re ile ra sepela ka seketswana go ya
gona. Gona kua re ile ra bona phapoši ye Nelson Mandela a bego a dula ka go yona – mengwaga ye
18! Re bone diphenkwini tše dintši kudu le maswika a mo sehlakahlakeng.
Ka letšatši la boraro re bone diphenkwini gape. Mo nakong ye re di bone kua Lebopong la Boulder.
Gona kua re ile ra bona le disili tša boya tša kua Kapa. Go na le projeke kua Motse-Kapa, ye e
ikemišeditšego go šireletša disili ka gore di kgauswi le go nyamalala. Projeke ye, e hlokometše
gape le diphenkwini.
Ka letšatši la bone, re ile ra ema ntlheng ya Afrika kua Cape Point,
kua mawatle a mabedi a kopanago gona. Mo ke fao meetse a
go tonya a Lewatle la Atlantiki a kopanago le meetse a borutho a
Lewatle la India.
Ka letšatši la bohlano, letšatši la bofelo, re ile ra yo bona dibopiwa tša
lewatle kua Akwareamong ya Mawatle a Mabedi. Go be go le bose
e le ruri! Ga se aka ka batamela šaka bjalo mo bophelong bja ka! Re
be re kgaogantšwe fela ke galase, gomme di be di se na dihlong go re
bontšha gore di na le methalo ye mekae ya meno. Re ile gape ra bona
mehuta yohle ya dihlapinaledi – tše dingwe di be di na le matsogo a
masome a mahlano! Ge letsogo le ka kgaoga, go hloga le lengwe gona
moo.
Gosasa re a tloga re boela gae. Ke fela pelo gore ke le bona neng, ka
tla ka le anegela, ge re šetše re boetše kua sekolong.
Motswala wa gago
Maredi
34
A re
direng
Letšatšikgwedi
12 Julae
Lengwalo la Maredi le hlaloša matšatši a šupa. Beakanya matšatši a
lenaneo la Maredi gomme o ngwale gore o dirile eng ka matšatš ao.
Se a se dirilego
Tloga go ya Motse-Kapa
13 Julae
14 Julae
15 Julae
16 Julae
17 Julae
18 Julae
19 Julae
A re ngwaleng
Bjale ngwala dikarabo tša dipotšišo tše.
Ngwalolla lefoko le tee go tšwa lengwalong, leo le bontšhago gore Maredi le Ngwato ke bagwera ba ba
lokilego.
Efa mohlala o tee wa lefoko leo le bontšhago gore Maredi o ngwalela mongwe wa mengwaga
ye e lekanago le ya gagwe.
Efa mohlala o tee wa lefoko le le bontšhago gore Maredi o be a se aka a gata kua Motse-Kapa.
Lengwalo ka moka le ngwadilwe ka lebaka la lefetile, ka ntle le mafoko a mabedi. Ngwala mafoko ao mo.
A re ngwaleng
Ke ka lebaka la eng Maredi a ngwalela Ngwato lengwalo le? O ra goreng ge a re dišaka di be di se na dihlong
go bontšha methalo ya meno a tšona?
A Go mmotša ka ga dišaka
A Dišaka di be di na le botho.
B Go mmotša ka ga matšatši a gagwe a
B Dišaka di be di ba ntšha bodutu.
makhutšo a bose.
C
Go mmotša gore o tla boela kua sekolong
kgauswana.
C
Dišaka di be di ntše di bula magano a tšona.
D
Go mmotša ka ga setimela
D
Dišaka di be di eja dihlapi tše dingwe.
35
82
Go ngwala lengwalo
Ngwalela mogwera wa gago lengwalo. Anegela mogwera wa gago ditaba ka ga
se o bego o se dira kua gae le kua sekolong, goba ka ga tiragalo ye nngwe fela ye
e kgahlišago
Re go file dikakanyo mabapi le temana ye nngwe le ye nngwe. Kgwarakgwara lengwalo la gago pele
gomme o kgopele mogwera wa gago gore a le lokiše. Ka morago o le ngwale gabotse mo letlakaleng le.
A re ngwaleng
Ngwala atrese ya gago mo.
Letšatškgwedi:
Letšatšikgwedi
Dumela ________________________
Thoma ka ditumedišo.
Ngwala ka ga ntlha ya gago ya mathomo ya ditaba.
Ngwala ka ga ntlha ya gago ya bobedi ya ditaba.
Fetša lengwalo la gago.
Mogwera wa gago
Ngwala leina la gago.
36
ti/me/la
nyalanya
golaganya
nyamalala
bothakga
sepela
tloga
diphoofolo
diruiwa
gabotse
A re ngwaleng
u nt
šu
ya
ka
Bjale nyalanya mantšu a le malatodi a ona mothalong wa bobedi.
Ka morago o kgaoganye lentšu le lengwe le le lengwe go ya ka
dinoko tša lona.
hlwekile
mesong
hweditše
rakgolo
nnyane
makgolo
lahlegetšwe
kgolo
ditšhila
mantšiboa
A re
direng
Puk
Mantšu a mafsa
A re ngwaleng
Nyalanya mantšu ao a lego mothalong wa ka godimo le
mahlalošetšagotee a ona mothalong wa bobedi.
Ka morago o kgaoganye lentšu le lengwe le le lengwe go
ya ka dinoko tša lona.
Bjale hlama mantšu a mafsa ka go hlomesetša dihlogo tša go tšwa mo dikarateng.
mo
di
se
bo
mošalagae
bašalagae
le
dikolo
makgolo
mawatle
bašemane
ditimela
phoofolo
seketswana
37
83
Letšatškgwedi:
Go šoma ka mantšu
A re ngwaleng
perekisi
silifera
sekhethe
namune
legotlo
apola
A re
direng
38
Lebelela maina a masomepedi ao a lego ka lepokising. A rulaganye go ya ka disete
tše nne tša mantšu ao a nyalelanago. Ka morago o ngwale sete ye nngwe le ye
nngwe ya mantšu a mahlano ka mapokising a ka tlase. Ge o sena go tlatša lepokisi
le lengwe le le lengwe, ngwala hlogo ya sete ye nngwe le ye nngwe ka godimo.
terebe
phala
baki
mmutl
a
dikaušu
gauta
tshipi
borokgo
pudi
platinamo
Nyalanya mathuši a ka go kholomo ye talalerata le mafoko ao a lego ka
kholomong talamorogo.
Na nka
dira mošomogae wa gago letšatši ka letšatši.
O swanetše go
tsenela papadi?
O swanetše go
ya kua Durban ka nako ya makhutšo.
O ka no
ja dienywa le merogo ye mefsa letšatši ka letšatši.
Na nka
tlogela motšoko.
O swanetše ke go
tšwa sekolong ka pela?
Puk
u nt
šu
ya
ka
Mantšu a mafsa
Ngwala ka marui a maleba mo mafokong a a
latelago. Mantšu ao a lego ka mašakaneng a
tla go thuša.
Puku ye ke ya ______ (nna).
Makakase o na le ntlo ya ______ (yena).
O na le ______ (mma) yo a mo hlokomelago.
Leša
la k
leina e lentšu l
e
n
be le tšu ka nt le emela
ina la
le le
g
gore o
selo
meh
l
s
e
u
e
tahu
Moh
tan o. Re na
l
lešal ala: lešal a ya maš le
ath
aša
ala
Leša uo, lešala la, lešala .
lathu
ohle
š
upi, b
,
o
eme
lago : Lona ke jalobjalo
s
l
.
e
e
š
l
o
Le šu
a
pa m seo se ru la le le
ruilw
o
ego. rui le sel ilwego.
o se
Puku
s
Moit
huti: ya moith e
uti.
ke m
Puku
oru
: ke s
eruiw i
a
Ke rata mokotlana wa ______ (wena).
Mosela wa ______ (yona) o ripegile.
Pule o raloka ka koloi ya ______ (yena).
A nka ja apola ya ______ (wena)?
______(tate) mošemane o tlile kua sekolong.
A re
direng
Na o šetše o kile wa šomiša ensaeklopedia? Ensaeklopedia ke puku ye e nago le diathekele ka ga hlogo tše di
fapanego, tše di rulagantšwego go ya ka tatelano ya alfabete. Diensaeklopedia tše dingwe di bolela ka ga tsebo
ya setho ye e fapanego, gomme tše dingwe di bolela ka ga karolo ye nngwe fela ya tsebo. O ka no nagana gore
puku ya mohuta wo, e tla ba ye kgolo gakaakang, nnete gona diesaetlelopedia tše dingwe di kgaogantšwe ka
divolume tše mmalwa. Ye nngwe ya diesaetlelopedia tše di tsebegago
kudukudu ke Ensaeklopedia ya Britannica, ye e nago le divolume tše 32.
Ge o diriša ensaeklopedia, sa mathomo o swanetše go nyakišiša gore o ka hwetša hlogo ye o
nyakago go bala ka yona kae. O swanetše go diriša bokgoni bja go bala ka go hlokola gore o
kgone go tseba gore o lebelele volume efe. Dihlogo tše tša mathomo le ya mafelelo tše go
bolelwago ka tšona ka go volume, gantši di ngwalwa mo khabareng le mo mokokotlong.
Watšhe – Afika-Borwa Vol 10
Turbine – Wales Vol 9
Tsošološo – Radio Vol 8
Pherefere – Rulela Vol 7
Mosepediši – Plastiki Vol 6
Yunibesithi Vol 5
Tšhiretšo ya Diphoofolo
tše nyamelago Vol 4
Tšhireletšo ya Botala bja Naga Vol 3
Diminerale Vol 2
Dinonyana Vol 1
Hlogo
Botswana
Volume
2
Hlogo
dikhomphutha
Tšhišinyego
ya lefase
tsunami
Breili
oli
papatšo
Bjale lebelela gore o ka lemoga ka pela bjang gore o ka
hwetša tshedimošo ka ga hlogo tše di lego mo lenaneong legadima
la ka tlase mo go volume efe. Ngwala nomoro ya volume
oksitšene
ya maleba kgauswi le hlogo ye nngwe le ye nngwe.
Volume
eksrei
Japane
matlakadibe
39
84
Letšatškgwedi:
Mmutla o sebotša ka ga tšhišinyego ya lefase
A re baleng
Go kile gwa ba go na le mmutla wo o bego o dula o tshwenyegile. “Ijoo,
ijoo,” o be o ngunanguna mosegare ka moka, “Ijoo, ijoo, nna wee.”
Tšhišinyego ya lefase!
Bokaone ke yo seboša
mebutla ye mengwe!
Matshwenyego a wona a magolo e be e le gore go ka no tla tšhišinyego ya
lefase. “Na ge e ka diragala," a bolela a le tee, “go yo diragala eng ka nna?”
O be a tshwenyegile kudu ka taba ye, gomme maseng a mangwe, ge ka
ponyo ya leihlo, seenywa se sekoto se wela fase go tšwa mohlareng wa
kgauswi – THUUU – wa dira gore lefase ka moka le šikinyege.
“Tšhišinyego ya lafase!” wa lla.
Gomme wa iša molaetša woo go bomotswalagwe ka kua moše wa mašemo.
“Tšhišinyego ya lefase! Tšhabang, le bolokeng maphelo a lena!”
Mebutla yotlhe ya tšwa ka mašemong ya o šala morago, e fofa bjalo ka
digaswi. Ya kitima go putla mašemo, go ralala dikgwa le dinoka, gomme ya
namela dithaba, e dutše e sebotša bomotswala ba bangwe ge e dutše e feta.
Go ka ba kaone ge
re ka tšwa ka mo!
Gona fao, gwa feta tlou. “Tšhišinyego ya lefase! Tšhabang, le bolokeng
maphelo a lena!” wa tšwela pele go lla.
Tlou ya šala mebutla morago, e šikinya lefase ge e ntše e kiba ka dikgato
tša yona tše boima.
Wa feta sehlopha sa dithutlwa. “Tšhišinyego ya lefase! Tšhabang, le
bolokeng maphelo a lena!” mmutla wa lla.
Dithutlwa tša šala tlou morago, ye e bego e šetše mebutla ka morago.
Ka nako ya ge di fihla kua thabeng, diketekete tša mebutla, tlou le
dithutlwa tše dintšinyana ke ge di dira modumo wo mogolo wa go kibakiba
ge di dutše di kitima di namelela. Mmutla wa mathomo wa gadima
kua morago go bona ge eba
Go direga eng?
tšhišinyego ya lefase e a batamela, gomme fela se o bego o kgona go se bona e
be e le mehlapehlape ya diphoofolo tše di bego di bolailwe ke lebelo.
Ge ntše di eme fao, di hemela godimo, gwa tšwelela tau.
“Go direga eng?” gwa botšiša tau.
“Tšhišinyego ya lefase, Tšhišinyego ya lefase!”gwa petenketša mmutla.
“Tšhišinyego ya lefase?” gwa botšiša tau. “Ke mang yo a e bonego? Ke mang yo
a e kwelego?”
“Aowa, e sego nna,” gwa bolela tlou.
“Aowa, ga se rena,” gwa bolela dithutlwa.
40
“Botšišang yo, mmotšišeng!” gwa lla mebutla ka moka, e šupa wa mathomo.
Tau ya retologela go mmutla.
“Hle, Morena,” gwa bolela mmutla ka dihlong, “Ke be ke dutše ka gae ke ikhomoletše
ge ke ekwa modumo wo mogolo gomme lefase la šikinyega. Ke ile ka tseba gore e
swanetše go ba e le tšhišinyego ya lefase, Mohlomphegi. Ka fao, ke ile ka kitima ka
lebelobelo go leka go sebotša diphoofolo tše dingwe gore di boloke maphelo a tšona.”
Ooo! Gabotsebotse e be
e se Tšhišinyego ya lefase.
“Morwarra, na o ka ba bogale go ka mpontšha gore masetlapelo a diragetše kae?” gwa
botšiša tau.
“Aowa, nka se ke ka boela fao gape!” gwa bolela mmutla.
“Fofela mo mokokotlong wa ka, gomme ke tla go iša gona. Ke tla go hlokomela,”
gwa bolela tau.
Fela bjalo, ka go boifanyana, mmutla wa fofela mokokotlong wa tau, gomme ba sepela, ba
namela dithaba le dithabanyana, ba putla dinoka, dikgwa le mašemo, go fihla ba goroga ka
gabommutla.
“Ke gona mo ke e kwelego, Mohlomphegi. Gomme ke e kwele ya ba ya nkgwatha.
Lefase la šikinyega.”
Tau ya lebelela gohle – gomme ka pelapela ya bona khokhonate ye kgolokgolo ye e ilego ya wa
ka modumo wo mogolo go tšwa mohlareng. Gape ya bona kgabo e dutse godimo ga mohlare.
Tau ya topa khokhonate, ya namela godimo ga leswika, gomme ya lahlela khokhonate kua tlase ka
maatla gomme ya wela fase. THUUU!
Mmutla wa fofa bogodimo bja metara. “Tšhišinyego ya lefase! Ka pela – tšhabang – e sa tšwa go diragala gape!”
Gomme ka morago wa lemoga gore tau e be e sega, gomme wa bona khokhonate ye e pšhatlegilego mo maotong a yona.
“Oooo,” wa sebaseba. “Go ra gore gabotsebotse e be e se tšhišinyego ya lefase, na ga go bjalo?”
“Aowa,” gwa bolela tau, “e be e se yona, ebile o be o sa swanela go boifa.”
“Se se ra gore ke bile mmutla wa setlaela!”
Tau ya myemyela ka lešoko. “O se ka wa tshwenyega ngwanešo. Ka
moka ga rena – go bolela nnete, le nna – ka nako ye nngwe re boifa dilo
tše re sa di kwešišego.”
Gomme ka seo a boela morago kua diketeketeng tša mebutla, tlou
le dithutlwa, tšeo kwele ya ba ya nkgwatha kua
godimo ga thaba, go yo di botša gore kua
gae dilo di lokile gomme di ka boela gae.
O se ka wa tshwenyega,
ngwanešo. Gantši re boifa
selo se re sa se kwešišego.
Mothopo: Amantšwe go tšwa go Rabbit
heralds the earth quake ka Rosalind Kerven
in PIRLS Reader. The Natural World. Main
Survey 2001. IEA.
41
85
Letšatškgwedi:
Go nagana ka kanegelo
A re ngwaleng
Araba dipotšišo tše di lego mabapi le mmutla le tšhišinyego ya lefase. Ge o sa
tsebe gore karabo ke eng, hle, boela morago o bale kanegelo gape.
Na selo se se bego se tshwenya mmutla
kudu ke eng?
Ke eng se se dirilego gore lefase ka moka le
šikinyege?
A
Tau
A
Tšhišinyego ya lefase
B
Go thulana
B
Khokhonate ye kgolokgolo
C
Tšhišinyego ya lefase
C
Mebutla ye e tšhabago
D
Mohlare wo o wago
D
Mohlare wo o wago
Na tau e be e nyaka gore mmutla o e iše kae?
Ke ka lebaka la eng tau e ile ya lahlela
khokhonate mo fase?
Mmutla o ile wa ikwa bjang ka morago ga
gore tau e lahlele khokhonate fase?
A
Go dira gore mmutla o tšhabe
A
O befetšwe
B
Go thuša mmutla go hwetša seenywa
B
O nyamile
C
Go bontšha mmutla gore go diregile eng
C
O ipona botlaela
D
Go dira gore mmutla o sege
D
O tshwenyegile
Molaetšamogolo wa kanegelo ye ke ofe?
Tšhabela mathata.
Nyakišiša dintlha pele o tšhoga.
Dilo di ile tša direga ka pela ka morago ga
gore mmutla o goelele “Tšhišinyego ya lefase!”
Ngwalolla mantšu a mabedi go tšwa mo
kanegelong ao a re bontšhago se.
Mebutla e na le lebelo kudu.
Tau e lekile bjang go dira gore mmutla o ikwe bokaone kua mafelelong a kanegelo? Ngwala dilo tše
pedi tše e di dirilego.
1
2
42
Maikutlo a mmutla a fetogile bjang ge kanegelo e dutše e tšwela pele?
Kua mathomong a kanegelo mmutla o ile wa ikwa o
Ka gobane
Kua mafelelong a kanegelo mmutla o ile wa ikwa o
Ka gobane
Ka morago, kua mafelelong a kanegelo, go be go le molaleng gore tau e rata
mmutla ka gobane
Mo kanegelong o kgona go bona gore tau le mmutla ba fapana kudu. Mo
mmepeng wa segokgo wa ka tlase, ngwala mahlaodi ao a hlalošago yo mongwe
le yo mongwe wa bona.
43
86
Letšatškgwedi:
Ka ga tšhišinyego ya lefase
Ditšhišinyego tša lefase di bakwa ke mesepelo ya "methalo ya diphošo " ka
tlase ga legogo la lefase. Ditšhišinyego tša lefase ka nako di bitšwa mešomo
ya dithothomedi goba dithembolara, dithothomedi le ditšhišinyego.
Borasaense ba re ke tiro ya diseisimiki. Ge re itemogela dithothomelo tša
lefase, re kwa go šikinyega ga lefase goba ga moago. Ge e le tšhišinyego ye nnyane ya lefase, re ka
no se e lemoge. Ditšhišinyego tša lefase di kgona go weša meago, gomme ka nako ye nngwe go ba
le go phatloga go tšwelele maope mo godimo ga lefase.
A re baleng
Selekanyo sa Tšhišinyego ya lefase se bitšwa
makenetšhutu. Borasaense gape ba bolela ka ga
bogale bja tšhišinyego go tšwa thothomelong ya
lefase. Makenetšhutu goba selekanyo sa tšhišinyego
ya lefase se lekanywa ka go diriša sekala sa Richter.
Maloba mo, borasaense ba bangwe ba ile ba thoma
go diriša sekala sa Makenetšhutu wa Sebaka go
lekanya eneji ye e ntšhiwago ke Tšhišinyego ya
lefase.
Dipalo tša sekala sa Richter di ra goreng?
Thothomelo ya ka tlase ga 2.0 mo sekaleng sa Richter gantši ga e kwale.
Thothomelo ya ka tlase ga 4.0 mo sekaleng sa Richter gantši ga e bake
tshenyegelo.
Thothomelo ye e fetago 5.0 mo sekaleng sa Richter e kgona go senya.
Thothomelo ya makenetšhutu wa 6.0 mo sekaleng sa Richter e tšewa go
ba le maatla.
Thothomelo ya 7.0 mo sekaleng sa Richter ke thothomelo ye kgolo,
gomme e kgona go baka tshenyegelo ye kgolo kudu.
Lithosphere
80 km
Mantle
2,800 km
Core
3,500 km
44
Lefase ga le na phago. Le na le dillaga tše nne tše dikgolo. Go na le llagatia mo
gare, llaga ya kua ntle go e dikologa, gomme go na le mmantlele (o bopilwe ka
maswika le mohlaba) le legogo. Rena re dula mo godimo ga legogo la lefase.
Legogo le bogodimo bja mmantlele di dira letlalo le lesesane go dikologa
lefase. Di bonala mo go rena bjalo ka selo se segolo se sebothata, gomme letlalo
le le dirilwe ka dikarolwana tše dintši tše dikgolo, tša go swana le phsaele ya
manyokenyoke. Kontinente ka moka ga yona e ka kgona go dula mo karolong
e tee, e dikologilwe ke lewatle. Dikarolwana tše di bitšwa dipleiti tša tekteroniki.
Dinako tšohle di a dikologa, gomme di dikologa ka go iketla kudu, gomme di a
Met
a
Liqu lic thulana. Mafelelo a tšona a na le makgwakgwa, gomme karolo e tee e kgona go
Out id
kgomarela mo go ye nngwe, gomme di tšwela pele go sepela. Di thulana sebaka
Cor er
se setelele. Akanya fela o kgarometša lepokisi le legolo mo lebatong, gomme
e
2,3
Soli 00 km
lepokisi la emišwa goba la kgomarela mo go se sengwe goba mo mmotonyaneng
Cor d Inne
mo lebatong, gomme wa e kgarometša go fihla e fofa mmotonyana. Ge seo
r
1,20 e
0 km
se diragala, lepokisi le kgarometšegela kua pele. Mo lefaseng, go kgaogana ka
go kgarometšega goo ga dikarolwana tše pedi, mo dipoleite tša tekteroniki di
kgomarologanago ke gona go bakago tšhišinyego ya lefase.
A re baleng
JAPANE E HLASETŠWE KE TŠHIŠINYEGO
YA LEFASE YE E LEKANYETŠWAGO GO 8.9
11 Matšhe 2011
Thothomelo ye kgolokgolo
ya lefase e hlasetše
leboabohlabela bja Japane,
gomme ya baka tsunami ye
kgolo.
Thothomelo ye kgolo
ya makenitšhutu ya 8.9
e ile ya hlasela Japane
kua Tokyo ka 05:46 mo
mesong ka Labohlano la
11 Matšhe 2011.
Thothomelo ye kgolo ya lefase e ile ya baka tsunami
ye maatla ye e ilego ya dira gore dikepe di thulane mo
lebopong, gomme ya rwalela dikoloi mo mebileng ya
ditoropo tša mo lebopong.
Tšhišinyego ye ya lefase e sentše meago le ditsela,
gomme ya baka mello ye bogale mo mafelong a tikologo.
Go gopolwa gore diketekete tša batho di hlokafetše.
Go bile le ditlamorago tše bohloko tša go tšhoša, tše di
šikintšego kgaolo ye ge e sa le thothomelo e hlasela mo
Araba dipotšišo tše ka
ga dilo tše di bakago
dithothomelo tša lefase
le ka ga Tšhišinyego ya lefase ya 2011 ya kua Japane
.
A re ngwaleng
Tšhišinyego ya lefase e diragetše neng kua
Japane?
Re tseba bjang gore e be e le thothomelo ye
kgolokgolo ya lefase? Efa dilo tše pedi.
Dithothomelo di ile tša kwagala bokgole bjo
bokaakang go tšwa mo bogareng bja lefase?
mesong ya lehono, go akaretšwa tšhišinyego ye nngwe
ye e diragetšego kua Beijing, dimaele tše di ka bago tše
2 400 go tšwa mo bogareng bja lefase – ke gore lefelo
le le lego bogodimong bja lefase fela ka godimo ga
thothomelo. Ye go ukangwa e le Tšhišinyego ya lefase ye
kgolokgolo ye e kilego ya hlasela Japane.
Ngwala pego ye kopana ka
ga se se diragetšego. Diriša
athekele ye ya kuranta le
tshedimošo ye re go filego ka ga dithothomelo tša
lefase go go hlahla ge o ngwala.
A re ngwaleng
Go diragetše eng – kae le gona neng?
Tšhišinyego ya lefase ke eng?
Batho ba amegile bjang?
45
87
Letšatškgwedi:
Emeile ya go tšwa go mogwera
A re baleng
Ya go:
[email protected]; [email protected]
EhRX`+
[email protected]
"$>ReYV#!"# ""+&'
Dumelang Amo le Dan
Ke tšea gore le badile ditaba ka ga tšhišinyego ye kgolokgolo ya lefase kua Japane. Ke tlile go dula le batswala ba ka
PR%RUZDEMD-DSDQHJRPPHNHWODGXODPRJRÀKODJHPDHPRDNDRQDIDODNXDJDH7RN\R/HJHNHWKDEHWåHJR
ba kgole le bogare bja lefase, gabotsebotse ke hlologetšwe balapa le bagwera ba ka kua Sekolong sa Praemari sa
Boditšhabatšhaba se ke se tsenago.
Le ge go le bjalo, ke thabetše go dula le motswala. Re lekana ka mengwaga. Le yena o na le mengwaga ye 10,
gomme bobedi re mphatong wa 6. Ka mahlatse motswala o dula kgauswi le phaka ya bogareng, fao re kgonago go
raloka mo melekramong le meswinking fao re ikhwidinyago. Ge fela nka be go sa tonye!
Mo gare ga go raloka, ke intšha bodutu ka se ke se ratago kudu – e lego, go bala le go raloka dipapadi mo
khomphutheng. Ke bala puku ye e lego ka ga dikgwa, Jungle Book, gomme ke duma ge nkabe ke dula kua Afrika.
Ke šetše ke etla mo bogareng bja puku ya gona.
Mogwera wa gago
Romela
Kini Hosh
A re ngwaleng
Kini o etetše mang?
Ke ka lebaka la eng a ile fao?
O ngwadile lengwalo ka letšatšikgwedi lefe
A re ngwaleng
Leina
Mengwaga
Mophato
Sekolo
Dintšhabodutu
46
Ka go sepediša mahlo ka lebelo, bala lengwalo gore o hwetše tshedimošo ka ga
Kini, gomme ka morago o mo ngwalele karata ye.
Ngwala atrese ya gago
A re ngwaleng
Bjale ngwalela Kini lengwalo la go mo fetola.
Re go file dikakanyo tša temana ye nngwe le ye nngwe. Kgwarakgwara lengwalo
la gago mo pampišaneng, gomme ka morago o kgopele mogwera wa gago a go
lokišetše lona. Ka morago o le ngwale gabotse mo letlakaleng le.
Letšatšikgwedi
Dumela Kin
Thoma ka ditumedišo
Bolela gore o kwele bohloko bjang go kwa ka ga Tšhišinyego ya lefase.
Bolela gore go mo loketše bjang go tšwela pele ka dintšhabodutu tša gagwe.
Anegela mogwera wa gago ditaba ka ga sekolo, dipapadi le dintšhabodutu tša gago.
Mogwera wa gago
Ngwala leina la gago.
47
88
Letšatškgwedi:
Tirišo ya mantšu
A re ngwaleng
Kgwarakgwarinya mafoko a mabedi a esemese (SMS) yeo o ka
e romelelago Kini. Esemese ya gago e swanetše go khutsofatša
dintlhakgolo tše pedi tša lengwalo la gago.
_________________________________________________
_________________________________________________
_________________________________________________
_________________________________________________
_________________________________________________
Bjale ingwalele karata ye ya tshedimošo.
Leina
Mengwaga
Atrese
Mogala
Sekolo
Mphato
Dintšhabodutu
Dipolelo tše ke di bolelago
Tshaeno
48
A re ngwaleng
Nyalanya mantšu le mahlalošetšagotee a ona.
mogolegwa
kgolo
polelo
bollo
tšididi
koto
leleme
moswariwa
tonya
phišo
Bjale nyalanya mantšu a le le malatodi a ona.
lešata
namela
rata
bonya
tšididi
fologa
khutšo
hloya
phišo
lebelo
A re ngwaleng
Kopanya mafoko a ka go diriša makopanyi ao a lego mo
mašakaneng.
Ke tla dula mo. Dilo di eba kaone kua. (go fihla)
Ke thabetše go dula mo. Ke hlologetšwe sekolo sa ka. (le ge)
Ke rile a dule kua a bego a le gona. Meetse a be a iša kudu. (ka gobane)
Ke lebeletše mahlakore ka moka. Ke tshela tsela. (pele)
O kwa go tonya. O swanetše go apara jeresi. (ge)
Ke mmoditše gore a se ke a šalela. O ile a šalela gape. (le ge go le bjalo)
49
89
Letšatškgwedi:
Go foufala ga go a nthibela le gatee
A re boleleng
Na o šetše o kile wa ikwa o ka re o ka ineela? Gore dilo ka nnete di a go
thatafalela? Na o na le mathata ao a go paledišago go dira mošomo wa sekolo?
A re baleng
A re baleng ka ga ngwana yo a bego a sa ineele.
Ke belegwe ka 1967 mo motseng wo mongwe kua Venda, mo profenseng ya Limpopo.
Ge ke be ke na le mengwaga ye tshela, ke ile ka swarwa ke mooko, bolwetše bjo
bo tlwaelegilego bja bana. Ke ile ka hloka mahlatse – go bile le mathata gomme
ka foufala. Ke ile ka ikwa ke hloka kholofelo, ke se na maatla ebile ke bona gore ke
lahlegile. Nnete ruri ke be ke yo phela bjang?
Ke ile ka tsena Sekolo sa Difofu sa Bosele ka 1973, gomme gona kua ke ile ka ithuta
go bala Breili. Ke ile ka diriša sebaka sa thuto ya maemo ya fao. Ke be ke tseba gore
ke swanetše go phasa marematlou gabotse. Bana ba sekolo ka nako ye nngwe ga ba
lemoge gore go bohlokwa bjang go šoma ka maatla kua sekolong, gomme gantši ba
itshola kudu ka morago mo bophelong bja bona.
Ge ke fetša ka 1987, ke ile ka yo ithuta kua Yunibesithing ya Loboa kua Limpopo,
gomme ka 1991 ke ile ka thoma dithuto tša ka tša ka morago ga dikrii kua
Yunibesithing ya Witwatersrand kua Johannesburg. Ke be ke nyaka go ithutela go ba
ramolao. Ke be ke tseba ka ga boramolao ba bantši ba ba foufetšego. Gomme makgolo a re ke swanetše go ba morutiši. Ee
o be a bolela nnete – ke bo rata ka pelo ya ka ka moka.
Bophelo bja moithuti wa sefofu bo na le ditlhohlo tše dintši. Ke ile ka swanelwa ke go ikemela ka bonna ka morago ga
tlhokomelo ye kaalo ye ke bego ke e fiwa kua sekolong se se kgethilwego, kua ditlhokego tša ka ka moka di bego di
hlokomelwa kudu.
Ka 1997, ke ile ka amogela Bolekane bja Fullbright. Se se be se era gore nka no ya kua Amerika go ithutela dithuto tša tikrii
ya Mastase kua Kholetšheng ya Boston. Ke be ke thakgetše kudu. Nna, Obert Maguvhe, ka namela sefofane go ya kua
lefelong lengwe la kgole go tšwa motseng wa gešo wa Venda! Go ema la mathomo ya ba Amerika! Ke be ke palelwa ke go
nagana ka ga seo. Le ge go le bjalo, ke ile ka namela, gomme ka tsena mo leetong. Ke be ke dula ke le noši kua
Dinaga-Kopano tša Amerika, gomme ka dira programo ya mengwaga ye mebedi ka dikgwedi tše lesomepedi fela.
Diprofesara tša ka di be di nagana gore ke moithuti yo a kgethilwego kudu, gomme ka boela gae ngwaga pele nka gopola
go ya gae go ya ka fao kua gae ba bego ba holofetše ka gona.
Mengwaga ye šupa ka morago ga go boela gae go tšwa Amerika, ke ile ka wetša dithuto tša ka tša Bongaka kua
Yunibesithing ya Pretoria. Nnete ke gore selo se sengwe le se sengwe se a kgonagala ge o itshepa, e bile o ipeakanyeditše
go šoma ka maatla. Legodimo ke lona fela selekanyetso!
Sengwe se se nthušitšego gore ke dumele mo go nna mo mengwageng ya bonnyane bja ka, ke gore tate o be a nyaka
gore ke dire se sengwe le se sengwe se se bego se dirwa ke batho ba bafsa ba ba sa golofalago, bjalo ka go diša dikgomo
le dipudi, le go hlagola ka mašemong a mafela. Se se makatšago, mogwera wa ka yo bohlokwa, kua Vhufuli, e be e le
mošemane wa sefoa. Le ge re be re sa diriše polelo ya dika ya go bolela, re be re kwešišana, gomme re bapala mmogo bjalo
ka bana ba bangwe. Re be re bopa diphoofolo le dinonyana ka letsopa, re thutha, re gama dipudi, ebile re namela mehlare.
Bjalo ge, le ge ke be ke sa kgone go bona, e bile le mogwera wa ka a sa kgone go kwa, ga se ka ka ka tlelwa ke kgopolo ya
gore ke tšee gore dilo tše re di dirago di re dira batho ba maemo a tlase go batho ba bangwe.
Se go bonala e le sona se se ntutueditšego go šoma mengwaga ye mentši kua Khanseleng ya Boditšhabatšhaba ya Difofu
ya Afrika-Borwa, ke lwela ditshwanelo tša batho ba bangwe le tša bana ba ba sa bonego.
Ka 2008 ke ile ka tsena mo Lefapheng la Thutotheo go sepediša karolo ya lesolo la go ruta go bala le go ngwala. Lesolo le, le
ikemišeditše go ruta batho ba bagolo bao ba ka bago dimilione tše 3.5 go ithuta go bala le go ngwala, gomme karolo ya ka ke
go ruta bagolo ba difofu go bala Breile. Ga re kgone go diriša mahlo a rena go bala, ka fao re diriša menwana ya rena!
Molaetša wa ka go bafsa ke go re: “Ithuteng le sa le kua dikolong. Le se ke la dumelela mathata le go kwa bohloko go le
nyemiša moko. Ka moka re swanetše go atlega mo ditorong tša rena, gomme se le swanetšego go se dira gore le atlege ke
go šoma ka maatla!
50
A re ngwaleng
Ngwaga
Lenaneo la ka tlase ke khutsofatšo ya bophelo bja Ngaka Obert Moguvhe.
Ngwala tshedimošo ye e tlogetšwego. Boela morago, gomme o bale
boitaidišophelo bja gagwe gape ge e le gore ga o gopole dintlha ka moka.
O ka no balela mengwaga ge e le gore ga se ya fiwa mo kanegelong.
lo ye
anege helo
k
e
k
elo
op
a
dišoph
a ga b
Boitao ngwalago k lo e ngwalw
e
a
h
motho e. Taodišop ka ga wena
e
gw
bja ga o yo mongw ongwe.
m
ke
h
t
o
ke mo ga motho y o ngwadilwe
b
a
,
k
goba
elo bjo lela lena.
dišoph
a
Boitao noši, a ngw
a
k
t
Ober
Go diragetše eng
1973
1987
1991
1997
2004
2008
Ke molaetša ofe wo o kgethilwego wo Obert a o fago bafsa ka moka?
Breili ke eng?
A re
direng
Breili ke thulaganyo ye e dirišiwago ke batho ba ba foufetšego go bala le go ngwala, ba
diriša menwana ya bona. Tlhaka ye nngwe le ye nngwe ya alfabete e emelwa ke patrone ya
maronthorontho ao a kokomogilego, ao ba kgonago go a kwa ka go a kgoma, gomme ba
a lemoga ka dintlhana tša menwana ya bona. Lenaneo la ka tlase le bontšha gore alfabete
ya Breili e dutše bjang.
A
B
C
D
E
F
G
H
I
J
K
L
M
N
O
P
Q
R
S
T
U
V
W
X
Y
Z
Ngwala leina la gago ka Breile. Tsenya ditlhaka tše tša leina la gago mo mothalong wa ka tlase, gomme ka
morago o ngwalolle maronthorontho a tlhaka ye nngwe le ye nngwe mo mothalong wa ka godimo.
51
90
Letšatškgwedi:
Go bapatša
A re boleleng
YPapatšo ye o e ratago ya seyalemoya goba ya thelebišene ke efe?
YKe goreng o e rata?
YNa o ka reka setšweletšwa se se bapatšwago?
YBa akanya gore ke bomang ba ba ka rekago setšweletšwa se?
YNa papatšo e diriša tlhabataba (selokene) ye e
A re baleng
lego mabapi le setšweletšwa?
Reka koloi ya lebelo ye e laolwago o le kgole ya
Pheki Phaki. Go se be le yo a senago nayo.
E kitima mo nageng: vruuuum, vruuuum!
Ga go selo se se ka e emišago.
Ka koloi ya Pheki Phaki o ka ba ngwana yo a
tumilego kudu lefaseng ka bophara! Wenaa!
52
Gape e fofa ka meetseng: phašaaaa – whiirrrrr!
Wa tuma, ka re wa tuma! Ke sona se
o tla bago sona!
Dumelang lena basetsana bohle ba babotse. Na
le nyaka gore basetsana ba bangwe
mo sekolong ba
le dume?
Nnete gona le Mmasebotsana wa Lefase o
itheketše Mpopo wa Mmamoratwa wo o
kgethilwego.
Rekang Mpopo wa Mmamoratwa wo o
thabišago bafsa. Ka re o botsebotse.
Ntheke, hle! Ke nyaka go ya kua
gae le wena.
Ithekele Mpopo wa Mmamoratwa wo o
thabišago wo o kgethilwego wo.
53
91
Letšatškgwedi:
Go bapatša
A re ngwaleng
Lebelela dipapatšo mo lephephetšhomong le le fetilego, gomme ka morago o
arabe dipotšišo tše.
Ke eng se papatšo ye nngwe le ye nngwe e go hlohleletšago go se dira?
Na papatšo e a feteletša goba e go tshepiša se sengwe? Hlaloša gore ke eng o realo.
Na papatšo e na le nnete e bile e a tshepega? Goreng?
Papatšo e lebišitšwe go bomang? Na e lebišitšwe go ba bagolo goba bafsa, basetsana goba bašemane?
Dipapatšo tše pedi di a akaretša bjang ge di bolela ka bašemane le basetsana? Lebelela dilo tše pedi mo
papatšong ye nngwe le ye nngwe tše di hlagišago gore bašemane bohle (goba basetsana bohle) ba a
swana. Di ngwale mo tlase mo.
A batho ba hloka papatšo ye? Ke goreng ba e hloka goba ba sa e hloke?
Mo dihlopheng tša lena, hlahlobang dipapatšo ka kelohloko pele le araba dipotšišo
A re ngwaleng tše di lego mo lenaneong la ka tlase. Araba ka Ee goba Aowa go setšweletšwa se
sengwe le se sengwe ka go swaya ka (ee)goba (aowa) mo kholomong ya maleba.
Koloi ya
Mpopo wa
Pheki Phaki Mmamoratwa
Na dipapatšo di go tshepiša bagwera ba bantši goba go tuma ka go reka
setšweletšwa?
Na go na le papatšo ye e bolelago gore batho ba ba atlegilego ba na le
setšweletšwa se?
Na dipapatšo di go tshepiša gore o tla ratwa ke batho ba bangwe ge o na le
setšweletšwa se?
Bjale lebelela mantšu ao a dirišitšwego mo papatšong.
Na dipapatšo di na le medumo ye mengwe ye e kgethilwego?
Na papatšo e diriša poeletšomodumo – na e boeletša medumo ye e swanago?
Na o kgona go hwetša phokoletšo ye e kgethilwego ge o reka setšweletšwa se?
Na dipapatšo di lebešitše go bašemane le basetsana thwii?
Na dipapatšo di dira eke bašemane le basetsana ke batho bao ba
fapanego kudu?
Na di a akaretša ge di bolela ka ga basetsana le bašemane?
54
Ke mantšu afe a a dirišiwago go hlohleletša go reka ditšweletšwa tše?
u nt
šu
ya
ka
Medumo ye e lego mo papatšong ya koloi e fapana bjang le medumo ye e lego mo
papatšong ya mpopo? O nagana gore ke ka lebaka la eng go dirilwe bjalo?
Mantšu a mafsa
Puk
Na tikologo ya papatšo ya koloi ke efe?
A re boleleng
YAhlaahla ka ga ye nngwe le ye nngwe ya ditšweletšwa le molekane wa gago.
YTšea sephetho sa gore na batho ba hloka setšweletšwa se goba ba a se thabela.
YNa go ba le setšweletšwa sa mohuta wo go bontšha se sengwe ka ga bona?
YO ka dira bjang gore ba nyake go ba le setšweletšwa se, goba go reka setšweletšwa
se sengwe gape, goba go reka leswaokgwebo la gago?
YNgwala tlhabataba(selokene) goba molaetša wa setšweletšwa se sengwe le se
sengwe.
Sešepe sa meno
Papadi ya khomphutha
Sellathekeng
Pizza
55
92
Letšatškgwedi:
Go ngwala papatšo ya gago
A re boleleng
Ke setšweletšwa sefe?
Le ya go hlohleletša batho bjang gore ba se reke?
Ke medumo efe ye e kgethilwego ye le yago go e diriša?
Ke bomang ba le ba lebantšego?
A re
direng
56
Mo dihlopheng tša lena, tšeang sephetho ka ga setšweletšwa se le nyakago go se
bapatša mo thelebišeneng. Ngwala dintlha tša lena mo lenaneong le.
Bjale thala phoustara ye e bapatšago setšweletšwa sa gago.
Gopola go nagana ka mantšu a maatlakgogedi le ditlhabataba / diselokene tše di ka gogago
šedi ya bareki gore ba reke setšweletšwa sa gago.
Bjale o ya go diriša phoustara ya gago go ngwala sengwalwa se se ka dirišiwago
go gatiša papatšo ya gago ya thelebišene!
A re ngwaleng YThoma ka go tšea sephetho gore o ile go tsenya tiragatšo mo papatšong ya gago
bjang. Na o tla diriša motho o tee goba bao ba fetago tee?
YBjale arola papatšo ya gago ka ditemana tše nne.
YThala seswantšho goba o sege diswantšho go sedifatša temana ye nngwe le ye nngwe.
YNgwala sengwalwa se se bontšhago thwii gore motho yo mongwe le yo mongwe o ya go reng.
(Dikarolo tša kanegelo ya Maredi le tau di ngwadilwe bjalo ka sengwalwa sa
tiragatšo. Se lebelele ge o sa tsebe gore o ka ngwala sengwalwa sa tiragatšo bjang.)
Kgwarin
ya mo p
a
pele o n mpišaneng
gwalela
ka puku
ng ya g
ago.
A re
direng
Ge o feditše go ngwala sengwalwa ya tiragatšo sa gago sa papatšo ya thelebišene
ka moka, kgetha maloko a sehlopha sa gago go diragatša papatšo ye go bontšha
gore e ya go lebelega bjang mo thelebišeneng.
57
93
Letšatškgwedi:
A re ngangišaneng
A re baleng
Bala khathune gomme o bone gore na o dumelana le sehlopha sa botalalerata
goba sehlopha sa boserolane.
Nkile ka reka mmotlole wa koloi ye e bego e
bapatšwa, gomme e be e sa dire se go bego
Go bapatša mo
go thwe e a se dira. Le beteri ya lešidi, e be e
thelebišeneng ga se gwa
fela, fela ka morago ga metsotso ye 10.
lokela bana. Dipapatšo di
hlohleletša bana go reka
dilo tše ba sa di hlokego.
Ke a dumela. Ba swanetše go fediša
dipapatšo mo thelebišeneng.
Tlogelang dipapatšo.
Bana ba swanetše go ba
matseka goba basekaseki
ba dipapatšo. Ba swanetše
go kwešiša gore papatšo e
ba botša eng gabotse.
A re boleleng
58
Dipapatšo ga di na bothata mo baneng. Bana
ba swanetše go ithuta maano ao babapatši ba
a dirišago.
Ee, basekaseki ba dipapatšo ba lebelela ditshepišo, maano a go
bapatša, setšweletšwa le theko.
Mo sehlopheng sa lena, ahlaahlang gore sehlopha sa botalalerata le sa boserolane di
reng. Na dintlha tša bona tša go fapana ke dife?
A re ngwaleng
Ngwala dingangišano tše di fapanego tša bona. Ikokeletše ka tša gago.
Na o dumelana le sehlopha sefe? Goreng?
Go bapatša ga go a loka
Matseno
Hlogo
A re ngwaleng
Bana ba swanetše go ithuta go bala dipapatšo
Bjale a re ngwaleng dingangišano tša lena bjalo ka taodišo.
Go bapatša mo thelebišeneng ke ________________________ ya bana
Matseno
Thoma ka dikgopolokgolo tša gago (gore na papatšo e lokile goba ga se ya loka).
Mmele
Temana ya 1
Bjale efa kgopolokgolo ya gago ka lefoko le tee. Ka morago o ngwale lefoko le tee le le
hlalošago kgopolo ye e fapanego le yela.
Temana ya 2
Bjale ngwala mafoko a mabedi ao a hlalošago mogopolo wa gago.
Bofelo
Bofelo
Feleletša ka go khutsofatša kgopolo ya gago.
59
94
Letšatškgwedi:
A re sekasekeng puku ye e kgahlišago
A re ngwaleng
Feleletša lenaneo le la ka tlase ka tshedimošo ya tshekatsheko ya puku ye o e
badilego gomme wa e rata. Ge o sena go fetša tshekatsheko ya gago, tutuetša
mogwera wa gago gore a bale puku ye.
Leina la puku
Mongwadi
Thulaganyo
Go diragala eng mo kanegelong ya
puku?
Tikologo
Na kanegelo e diragala kae le gona
neng?
Baanegwa
Ke batho bafe bao ba lego mo
kanegelong ye?
Morero goba kgwekgwe
Kanegelo e mabapi le eng? Molaetša
wa yona ke ofe?
Moanegi
Ke mang yo o anegago kanegelo?
Se ke se ratilego
Ke karolo efe ye botse go di feta ya
kanegelo?
Tigelo
Ke mabaka afe ao a ka dirago gore o
botše mogwera wa gago gore a bale
puku ye?
A re ngwaleng
Bopa mantšu a mafsa ka go hlomesetša meselana ye e
tšwago mo dikarateng.
aka
olola
ana
60
ela
ega
šomela
šoma
reka
roba
raloka
loga
raga
bofa
atla
dira
ruta
Mantšu
a a na le
hlogo g
moselan
oba
a. Arola
lengwe
le
n
t
š
u
le
le le len
gwe ka
tše ped
dikarolo
i: hlogo
le kutu
tlhago),
(lentšu
goba ku
la
tu le mo
Mehlala
selana.
ye meb
edi ye e
laetša g
go
ore o dir
e eng.
Lentšu
Hlogo
Kutu
Moselana
bofolla
--
bof
olla
rekela
rek
kitimiša
kitim
ratana
rat
bofega
bof
lomela
lom
mosadi
mo
sadi
lengwalo
A re boleleng
--
ngwalo
Ahlaahla mahlathi a a nako le mogwera wa gago. Ona a re botša gore re dira dilo gakae.
Hlama mafoko ao a bontšhago gore le lengwe le le lengwe le ra eng. Ka morago o
ngwale mafoko a gago mo lenaneong la ka tlase.
gantši
dinako tšohle
2
0
le gatee
Makga
4
nako ye nngwe
6
Ka mehla yohle
8
10
ka nako
Se ke se dirago
dinako tšohle
ka mehla
gantši
nako ye nngwe
le gatee
ka nako
61
95
Letšatškgwedi:
62
Go šoma ka madiri
A re ngwaleng
Ngwala sebopego sa maleba sa lediri.
thuša
A o letše o mo thušitše maabane?
thuša
Ke a go tshepiša gore ke tla go thuša ka moso.
tliša
O seke wa lebala gore o _______________ puku ya ka ka pela.
tla
O be a nyaka go _________________ le rena.
ja
Maabane o ________________ dijo tša gagwe tša letena le
bagwera ba gagwe.
bolela
Ke ithuta go ______________ Sethosa.
ema
Ga ke rate go hlwa ke ________________ motho yo mongwe.
namela
Ga ke nyake go ______________ pese ya lebelo kudu.
sepela
Kahlo o ________________ maabane morago ga dilalelo.
sepela
Ga se ke nyake go ______________ .
apea
Mma o _______________ dijo tše di bose kudu.
lebelela
Ke lebetše go __________ ge ke fihla kua sekolong.
raloka
Maabane ke __________ kgwele ya maoto sebaka se setelele.
roka
Ke nyaka go ______________ (nna) sekhethe.
tliša
O dumetše go re ______________ dimonamonane.
rwala
O nthušitše go ______________ dipuku tša ka.
bolela
O be a ______________ ka ga mmagwe.
rulaganya
Ba ______________ moletlo wa lenyalo ngwaga wo o fetilego.
eta
Re tshepa gore re tla ba _____________ kua Motse-Kapa.
boa
Re holofela gore re tla ______________ gae ngwaga wo o tlago.
ora
A re
direng
Nyaka madiri a mo phaseleng.
opela
loma
o
p
e
l
a
a
b
i
n
a
r
a
k
e
w
l
o
x
q
x
a
t
e
b
q
o
l
o
m
a
b
a
t
a
t
l
a
q
a
f
a
l
o
x
l
a
z
w
n
g
k
t
l
l
a
g
n
w
a
b
a
w
a
l
p
z
u
x
b
l
t
l
o
l
a
n
g
m
a
o
e
t
e
l
a
p
b
o
l
a
t
h
l
a
t
š
a
z
x
a
baka
tlolang
naba
nwa
alola
etela
tla
pata
hlatša
bina
bola
ketola
lapa
leba
Bjale kgetha madiri a mane go tšwa mo phaseleng, gomme o a diriše go bopa mafoko a
mane ao a lego ka lefetile le a mane ao a lego ka lebjale.
Lefetile
Lebjale
63
96
Letšatškgwedi:
Lepidibidi la sekobo
A re
direng
Bala kanegelo ye, gomme ka morago o ngwale ka dipuduleng tše di se nago selo
go bontšha se moanegwa yo mongwe le yo mongwe a se bolelago.
MmagoPidibidi o dula le balapa la gagwe mo polaseng. Ka morago ga nako ye telele, lee la mafelelo la
MmagoPidibidi o alamela mae a šupa gomme o
phaphaša, gomme gwa tšwa pidibidinyana ya
emetše gore a phaphaše ka morago, mae ohle a
mafelelo. Ke pidibidi ya sekobo e le ruri.
phaphaša. Ka moka ka ntle ga le tee. Lee le bothata!
Bošego bjo bongwe pidibidi ya sekobo ya tšea
MmagoPidibidi o iša dipidibidinyana tša gagwe ka moka kua sephetho sa go ngwega.
polaseng, gore di tle di thuthe ka letamonyaneng. Diphoofolo
ga di sware pidibidinyana ya sekobo gabotse. Di a e sega, ebile
di na le dipolelonyana tše di sego botse ka ga yona.
64
E ya kua nokeng. E bona maganse a mantši a
mabotse. Mafofa a ona a borethe. A na le melala ye
metelele ye mesesane. Mafego a ona ke a mabotse
kudu.
Gomme ka morago seruthwana sa fihla. Letšatši
le phadima gape, le mehlare e mpshafetše ebile e
talafetše. Mosong wo mongwe pidibidi ya sekobo
ya bona maganse gape.
Pidibidi ya sekobo e nyamile kudu. E thoma go lla.
E duma ge nkabe e swana le leganse.
Ge e dutše e lla, e lebelela kua tlase mo gare ga
megokgo ya yona, ya bona moriti wa yona. Ke
leganse le lebotse kudu! Gomme maganse a
e bitša gore e tle go thutha le ona.
A re baleng
Baanegwathwadi ba kanegelo ye ke bomang?
Ke baanegwa bafe ba pelo tše mpe, ba go se loke?
Molaetšamogolo wa kanegelo ye ke ofe?
65
97
Letšatšikgwedi:
Jabu le tau
A re baleng
Lehono o tlile go bala nonwane ya kgogamašego ya Sezulu. Dinonwane tša kgogamašego di
fetišetšwa go meloko ye e latelago ka molomo. Batho ba botša bana le ditlogolo tša bona dinonwane
tše – ga ba di ngwale. Ka tlwaelo dinonwane tša kgogamašego di ruta maitshwaro, di bile di tloša
bodutu. Gape, di dira gore batho ba šomišane. Bana bao ba tšwago ditšong tše di itšego ba kwa
dinonwane tša kgogamašego tša go swana, gomme se se dira gore ba ikwe gore le bona ke selo se tee.
Dikanegelotšhaba tša Sezulu di hlaloša gore ke ka lebaka la eng Modimo a hlotše dilo le gore ke ka
lebaka la eng dilo di le ka mokgwa wo di lego ka gona.
Mo dinonwaneng tše dintši tša kgogamašego re gahlana le diphoofolo tšeo di kgonago go bolela.
Jabu o be a le mošemanyana wa mengwaga ye 14. O be a ikgantšha ka tsela ye a bego a kgona go
hlokomela mohlape wo mogolo wa dikgomo tša tatagwe. Ka letšatši le lengwe mesong e le lehlabula, ge
Jabu a ntše a dutše godimo ga thabana a hlokometše diruiwa, mokgotse wa gagwe, Sipho, o ile a tla a
tšhabeša a mo lebile.
“Afa o kwele Jabu?” Sipho a botšiša, a fegelelwa godimo. “Tau, e bonwe tikologong ye
maabane bošego. E bolaile kgomogadi. Banna ba šetše ba thomile go e thea. Bušetša
dikgomo tšeno morago o ye o di hlahlele, gomme re ye go yo bona ge banna ba
thea!”
Jabu o ile a tšhoga. “Nka se yo hlahlela dikgomo, Sipho,” a realo. “E sa
le mosegare. Di swanetše gore di fetše go fula, gomme ka morago
ga fao ke swanetše go di gapela nokeng gore di ye di nwe pele nka di
bušetša gae.”
Sipho o be a swabile, eupša o be a tseba gore go ka se thuše go
ngangišana le Jabu. “Go lokile,” a realo. “Ke tla go bona nkgapela,
mohlomongwe ge go oriwa mollo mantšiboa. Nna ke yo bogela
banna.” Šole! O bile o a tšhabeša.
Jabu o ile a thoma go gapela dikgomo felo gotee, a di gapela nokeng
gore di ye go nwa. Ge di dutše di enwa, o ile a dula, a karabeditše maoto
ka meetseng.
Jabu o kwele modumo wo o mo tšhošitšego. "Rrrrroar!" dikgomo ka
moka di ile tša omelela ka letšhogo. E be e le tau, le gona e be e le kgauswi
kudu. Jabu o ile a lebelela mathoko ohle ka tlhokomelo. Ka matolo a gagwe a
a roromelago, o kgobokantše dikgomo tša dira sediko. “Eupša mororo wola ga
o re, ‘Ke tlile go le ja,’” a nagana. “Tau e kwagala eka e mo kotsing. Ke nagana
gore mororo wola e be e le wa go nyaka thušo.” Jabu o ile a thoma go ya
thokong yeo tau e bego e kwagala gona.
Tau e be e tantšwe ke molaba woo o bego o theilwe ke banna, gomme ge e
tšwela pele go thathankgana, ya ba gona molaba o e swinelelago go ya pele.
Jabu o ile a ema a lebelela. E sa le e eba yena, o be a se aka a bona kgoši ya
66
diphoofolo ka bokgauswi ka tsela ye. Ka nnete e be e le phoofolo ya serena. Ge Jabu a be a
dutše a lebeletše Tau e katana le gore e phele, o ile a thoma go e kwela bohloko. Tau e ile
ya bona mošemanyana gomme ya bolela le yena.
Tau: Hawu! Mfana (mošemane)! Hle, nthuše. Ga ke kgone go itokolla. Hle, hle, etla o
emelliše lepheko le le gateletšego hlogo ya ka. Ke a rapela!
Jabu o ile a lebelela tau ka mahlong. O be a ekwa go itlhoboga mo lentšung la
tau yeo.
Tau: Hle, mošemane! Ka kgopelo hle! Pele batsomi bale ba etla go mpolaya. Hle,
ntokolle!
Jabu: Ke rata go go lokolla, Tau. Eupša ke tšhoga gore, fela ge ke fetša go go
lokolla, o tlile go ntša.
Tau: Mmalo, aowa, mošemane, nka se ke ka ja motho yo a ntokolotšego!
Ke a tshepiša, nka se kgwathe le ge e ka ba morišana mo hlogong ya
gago! Moo ke a go tshepiša!
A re boleleng
Ahlaahla dipotšišo tše le molekane wa gago.
YBaanegwathwadi ke bomang mo kanegelong ye?
YKe ka lebaka la eng Sipho a be a tšhogile ge a etla a kitimela
go Jabu?
YNa Jabu o be a le kae ge Sipho a mo hwetša?
YLebelela diswantšho gomme o hlaloše lefelo leo kanegelo e bego e
diragala go lona.
YNa lefelo le le fapana le la mo wena o dulago? Le fapana bjang?
YNa o nagana gore Jabu e be e le motho wa maikarabelo? Lebaka?
A re
direng
Na o nagana gore kanegelo e ile go felela bjang?
O nagana gore Jabu o tla lokolla tau yeo?
YMo sehlopheng sa lena, hlamang bofelo bja kanegelo ye. Bjale
diragatšang kanegelo ye ka phapošing. Le tla swanelwa ke go nyaka motho yo a ka
ralokago karolo ya Jabu, Sipho le Tau. Gape, le tla nyaka dikgomo tše mmalwa.
YLekolang gomme le tšeeng sephetho sa gore mafelo a makaone ke a sehlopha sefe.
67
98
Letšatšikgwedi:
Jabu o kwa go rora ga Tau
A re ngwaleng
Lebelela kanegelo gape gomme o arabe dipotšišo.
1 Jabu o be a sa nyake go yo bona melaba
ka gore?
A
B
C
D
E be e le kgole ka maoto.
O be a lapile kudu.
O be a nyaka go yo nweša dikgomo.
O be a tseba gore melaba e bjang.
3 Ke ka lebaka la eng matolo a Jabu a be a
thothomela?
A
B
C
D
O be a ekwa phefo.
O be a tšhaba tau.
O be a palelwa ke go kgoboketša dikgomo.
O be a gobetše matolo.
A re
direng
68
Nomora diswantšho ka tatelano ya
maleba go ya ka kanegelo.
2 Moanegi wa kanegelo o ra eng ge a re
“Dikgomo ka moka di ile tša gatsela”?
A
B
C
D
Di be di ekwa phefo.
Di be di tšhogile di bile di sa kgone go šutha.
Di be di sa nyake go ya nokeng.
Di fetogile tša ba aese.
A re ngwaleng
Bjale, ngwala lefoko o hlaloše seo se diragalago mo
seswantšhong se sengwe le se sengwe sa mo godimo.
1
2
3
4
Bala temana gomme o thalele madiri (goba mantšu a go laetša tiro) a bontši bjo o ka
bo hwetšago. Kgetha a mahlano gomme o a šomiše go hlama mafoko a mahlano.
Lebelela madiri a a lego mo tlase gomme o hwetše lehlalošetšagotee go a a lego ka lepokising:
akanya
sepela
bogela
bolela
kgopela
a
lemoga
go dum
utolola
Ngwala mahlalošetšagotee a madiri a mo dikgobeng tše di filwego.
ribolla
kgopela
sepela
hwetša
nyaka
lebelela
nwa
botšiša
Bjale dira sediko go lediri la maleba go ao a lego mafokong a.
Jabu maabane o naganne/nagana ka leano la go šomana le tau.
Re be re sa tsebe/tsebile semelo sa nnete sa tau.
Maabane tau e dirile/dira tshepišo.
MmagoJabu o apea/apeetše balapa dilalelo.
Bošego bjola banna ba dulela/duletše mollo, ba be ba bolela/boletše ka seo se diregilego.
69
99
Letšatšikgwedi:
70
Go diregile eng ka tau?
A re baleng
A re boneng gore Jabu o tšere sephetho sa go dira
eng ka tau.
Tau o rapetše, a kgopela ka moo go hlomolago pelo go fihla mo Jabu a dumelago go
mo lokolla ka go mo tshepa. O kuketše lepheko leo le bego le gateletše hlogo ya
tau, godimo. Tau o lokologile molabeng, a taboga a thintha mariri a gagwe.
Tau: Mmalo, ke a leboga mošemanyana! Ke tloga ke swanetše go go direla se
sengwe. Molala wa ka ka mokgwa wo o bego o thatafetše ka gona, ke be
ke tšhogile ke re batsomi ba tlile go mpolaya. Bjale, hle, mošemane, ka
mokgwa wo ke swerwego ke lenyora, o ka ntaetša mo go lego noka?
Jabu: E mola tlase mola. Ntšhale morago.
Tau: E ka ba taba ye mpe ruri, go lesa dijo tše di bose bjale!
Jabu: Monna! Aowa! Ke go phološitše diatleng tša batsomi, gomme o tshepišitše
go se ntše.
Tau: Ee, o a rereša. Ke dirile tshepišo yeo. Eupša ge e le bjale, bjale ka ge ke lokologile, ga go sa bonagala
go sa hlwe go le bohlokwa go phethagatša tshepišo yela. Ke swerwe ke tlala kudu!
Jabu: O dira phošo ye kgolo. O se ke wa ba wa se phethagatše tshepišo.
Tau: Ehaa! (A itšhidila) Ke yo go ja, gonabjale mošemane. Dipolelwana tše ka moka di dira gore ke swarwe
ke tlala le go feta.
Jabu: Eupša o tshepišitše, gomme ge o ka e roba, e tla boa ya tla ya go šulafatša.
Phukubje ye bohlale ye e bego e dutše e theeleditše, e ile ya tla go botšiša ka ga tshepišo.
Phukubje: Ke tshepišo ya eng ye? O be o reng o dira tshepišo, Kgosi?
Jabu: Ke lokolotše tau molabeng gomme a tshepiša gore a ka se ntše, eupša
bjale o nyaka go ntša.
Phukubje: A taba ye e sa rego selo! O ra gore Kgoši ya ka, kgošikgolo
ya diphoofolo ka moka, e be e tantšwe ke molaba
wo monnyane wa go dirwa ke batho? Ga go
kgonagale! Ga ke kgolwe taba ye.
Tau: Ke nnete, e be e le molaba wo bothata wa
kotsi!
Phukubje: Aowa, ga ke kgolwe gore go
na le selo se bothata go feta
kgoši ya ka. Ke swanetše
go bona molaba woo. Ke
a kgopela, pele o eja tša
matena, ntaetše molaba
wo o bolelago ka ona. Ka
morago ga fao o ka no ja
dijo tša gago.
Tau, phukubje le Jabu ba boela morago molabeng.
Phukubje: O nyaka go mpotša gore selwana se se sennyane se kgonne, se
tloga se kgonne go swara hlogo, ya gago! Le gannyane, ga ke bone e ka direga. Kgoši, go
ka ba bjang ge o ka no lokela hlogo ya gago ka mo gore ke bone gore o be o le bjang ge
mošemanyana a go hwetša?
Tau: Hei wena. O a ntapiša ka dipotšišo tša gago. Se ke sa mafelelo se ke tla go direlago sona, ka
morago ga fao, o wele tsela, o ntlogele ke ipshine ka matena a ka.
Gona mowe, Tau a bušetša hlogo ya gagwe mola makgathe ga mapheko, ka wona mokgwa
wola a bego a le ka gona ge Jabu a mo hwetša. Ka lebelo la go feta la legadima,
phukubje a gohlometša lepheko la ka godimo madulong a lona la re kwatla! Tau ya
ba o tantšwe gape ka lebelo!
Phukubje: Bjale ke a bona ka mokgwa wo o bego o tantšwe. Go kweša
bohloko go go bona o tantšwe ka tsela ye gape. Eupša
mošemanyana o a rereša, Kgoši. Ditshepišo tše di sa
phethagatšwego di no fela di go tsenya mathateng gape.
Tau o ile ya rora ka pefelo, eupša molaba wola wa go tia o be
o mo swineletše. Jabu o ile a leboga phukubje. O kitimile a
boela dikgomong tša gagwe gape, a di hlahlela. A letšatši la
mahlatse baetena!
Sipho o mmone gomme a mo goelela, a re, “Jabu, Jabu! Tau
e tantšwe ke molaba kua kgauswi le noka! O hlailwe ke
bohlagahlaga ka moka bjoo bo bego bo direga!”
Jabu a o ile a no myemyela, a bolela a le noši, a re, “Ke
itemogetše mahlagahlaga ka moka ao ke bego nka a
kganyoga, ka letšatši le tee.”
Sipho o ile a boela go batsomi go yo kwa kanegelo ka
ga tau ye kgolo yeo e bego e tantšwe; ge e le Jabu yena
o ile a ya gae. O dumedišitše mmagwe, a dula, a ehuga,
a re ehuu!
Mantšiboa ao ge go dutšwe mollong, Jabu o ile a
theeletša banna ge ba bolela, ba anega ka fao ba
tantšego tau, ka fao ba bego ba swere bothata le ka fao
ba bontšhitšego bokgoni ge ba e swara.
A re boleleng
Bjale o a tseba gore kanegelo e fedile
bjang. Nagana ka dipotšišo tše di
latelago:
Y Na kanegelo e fedile ka mokgwa wo o bego o o letile?
Y O ile wa ikwa bjang ge tau e sa phethagatše tshepišo ya yona?
Y Thuto ya kanegelo ye ke eng?
Y Na o nagana gore phukubje e bohlale? O reng o realo?
Y Sipho o boditše Jabu gore o (Jabu) hlailwe ke mahlagahlaga ao a bego a direga. Na o
dumelelana le Sipho? Efa lebaka.
71
100
Letšatšikgwedi:
Ka moo kanegelo e fedilego
A re ngwaleng
Nagana ka kanegelo ye ka moka gomme o hlaloše ditiragalo. Hlaloša ka fao
thulaganyo e tšweleditšwego. O tla swanelwa ke go nagana ka ga ditiragalo
kgatong ye nngwe le ye nngwe.
Ngwala ka moo
kanegelo e
thomilego.
Go diregile eng
mmeleng wa
kanegelo?
Hlaloša ka fao
kanegelo e
fedilego.
Bolela ka yo mongwe le yo mongwe wa baanegwa. Tšea sephetho sa gore mo
go mantšu a a latelago ke lefe leo le hlalošago bokaonekaone yo mongwe le yo
mongwe wa baanegwa Mantšu ao a tlatše dikgobeng tša maleba.
A re boleleng
sehwirihwiri
maika
rabelo
lokile
fšega
Jabu
72
tshepega
bošula
bohlale
megabaru
Tau
maatl
a
bohlalehlale
mofsa
se
Phukubje
A re ngwaleng
u nt
šu
ya
ka
Mantšu a mafsa
Puk
Lebelela diswantšho tše ka tlhokomelo.
Bjale ngwala lefoko ka ga tikologo yeo e laetšwago mo seswantšhong se sengwe le se sengwe.
1
2
3
A re ngwaleng
Lebelela mafoko a ka mo tlase gomme o phumole ao a sa bolelego ka ga hlogo.
Bea mafoko a a šetšego ka tatelano ya maleba gomme o a nomore.
Jabu o be a le motho wa maikarabelo kudu.
O be a dišitše dikgomo tša tatagwe ge Sipho a mmotša ka ga go hlasela ga tau.
Dihlare di be di na le dikala tše ditelele.
Jabu ga se a ya le Sipho ka gore o be a swanetše go gapela dikgomo nokeng.
Dikgomo di be di lapile.
Jabu o tsebile gore o swanetše go fa dikgomo tša gabo tlhokomelo ye kgolo.
73
101
Letšatšikgwedi:
Mošemane yo a ilego a nyaka talente ya gagwe
A re baleng
O ya go bala
kanege
ye e lego mo lo
lephephetšh
omong la
boraro.
E be e le mathomo a makhutšo a
dikolo. Charlie, yo a bego a dula Limpopo, o be a bjala
merogo ka tšhengwaneng ya setšhaba, go lebana le
gagabo. Ge a lebelela godimo, a bona mogwera wa
gagwe, Dingane, a feta a tshetshetha.
“Monna, Dingane, o tlile go dira eng ka nako ya
makhutšo a dikolo?” Charlie a botšiša.
“Ke nna mokapotene wa sehlopha sa kgwele ya maoto
sa sekolo, gomme re tla be re itšhidolla letšatši le lengwe
le le lengwe, re lokišetša molokoloko wo mogolo wa
diphadišano" Dingane a araba. "Ngwaga wo, ke nagana
gore re tlile go thopa sefoka!”
“atee, ke ditaba tše botse!” gwa araba Charlie.
(Ge Dingane a kitima a sepela, Charlie a ngunanguna a
le noši, a re, “Ke duma gore nkabe ke le sehlopheng sa
kgwele ya maoto. Ke ile go thoma go ithutantšha.”
Beke ya go latela, Charlie o ile a ikopanya le Dingane
lepatlelong la kgwele ya maoto moo go ithutantšhwago.
O ile a raloka le sehlopha, eupša dilo ga se tša sepela
gabotse. O ile a rarakantšha maoto a gagwe ka boyena,
a ba a tlo nwešetša sehlopha se se bego se raloka
kgahlanong le bona.
Bofelong bja papadi; Charlie o ile a lemoga gore kgwele
ya maoto ga se papadi ye a e kgonago. O ile gae a
goga maoto, gomme, go se go ye kae, ya ba o boetše ka
tšhengwaneng ya merogo.
Ka yona nako yeo a bona Jan a feta. “Hei, Jan!” a mmitša,
“O ile go dira eng ka nako ye ya makhutšo?” Jan a re,
“Ke mo khwaereng ya kereke, gomme ke tla be ke eya go
ithutantšha go opela letšatši le lengwe le le lengwe. Re
lokišetša khonsata ye kgolo.”
Charlie a hemela godimo. “Ihuu, ke duma eke nkabe ke
kgona go sepela,” a nagana. Yo mongwe le yo mongwe o
dira selo se a ipshinago ka sona, mola yena a tšea nako
ya selemo a šoma ka tšhengwaneng.
(Mothopo: Mehlala ya dipotšišo le tlhahlo ya go aba meputso ga pele ga
diPIRLS)
74
Araba dipotšišo tse ka go swaya lepokisi
la maleba.
Puk
u nt
šu
Na Charlie o be a le kae mathomong a kanegelo?
A
B
C
D
Ka tšhengwaneng ya setšhaba
Kua sekolong
Mokgotheng
Ka gabo
ya
ka
Mantšu a mafsa
A re ngwaleng
Charlie o be a dira eng mathomong a kanegelo?
A re ngwaleng
Ngwala dilo tše pedi tše di sa rego selo tšeo Charlie a bego a di dira
mola a be a leka go raloka kgwele ya maoto.
Dithulaganyo tša Jan tša nako ya makhutšo a dikolo e be e le dife?
Charlie o be a ikwa bjang ka ga mašengwana ka morago ga ge a boletše le Jan?
Kanegelo e re ka morago ga go itšhidolla ka kgwele ye maoto, Charlie
o ile a”goga maoto.” Se se re botša gore Charlie o be a ikwa bjang?
Na se se go botša eng mabapi le ka fao Charlie a bego a
ikwa ka gona?
A
B
C
D
O be a nyaka go bina.
O be a swabile.
O be a tšhogile.
O be a nyaka go šoma ka tšhengwaneng.
75
102
Letšatšikgwedi:
Charlie o tšwela pele go nyaka
A re baleng
Ka morago ga dibeke tše mmalwa, Charlie o bona pamfolete e laletša bafsa gore ba
ikopanye le sehlopha se sefsa sa go opela. Na o dirile eng, go ya ka moo o naganago?
O ile a ya go bona ge eba o a kgona. Eupša ge a dutše a opela, lentšu la gagwe la
tswinya. Yo mongwe wa baahlodi a fetoša sefahlego, gomme Charlie a tseba gore a ka
se kgethiwe.
Matšatši a makhutšo a dikolo ka moka, Charlie a leka go tšwela pele go leka go hwetša
talente ya gagwe, gomme nako ye nngwe le ye nngwe o be a eya gae a inamišitše
sefahlego, gomme nako ka moka o be a dula a le ka tšhengwaneng ya gagwe
Go ya mafelelong a makhutšo, Charlie o bone bagwera ba gagwe, Dingane le Jan gape.
“Molokoloko wa phadišano ya tša kgwele ya maoto o be o le bjang? A botšiša Dingane.
“Re tšere sefoka” Dingane a araba.
A re ngwaleng
Charlie o ile a bala ka ga eng mo pamfoleteng?
A
B
C
D
papadi ya kgwele ye maoto
sehlopha sa ba mašengwaneng
Khonsata ya selemo
sehlopha sa go opela
Ke ka lebaka la eng moahlodi a ile a fetoša sefahlego?
Charlie o ile a dira eng ka morago ga ge a lekile tiragalo ye mpsha?
A re baleng
Go ya mafelelong a makhutšo, Charlie o bone bagwera ba gagwe, Dingani le Jan
gape. “Molokoloko wa phadišano ya tša kgwele ya maoto o be o le bjang? A botšiša
Dingane.
“Re tšere sefoka” Dingane a araba.
76
“Kkonsata yona e be e le bjang?” Charlie a botšiša Jan.
“E gosasa. Eupša khwaere ya rena e tloga e šomile kudu, gomme ebile ke ile go
opela solo!”
“Le šomile,” Charlie a ba botša. “O ka re nkabe ke na le se sengwe seo nka
ikgantšhago ka sona.”
“Na o dira metlae?” Jan a botšiša. “Merogo ka tšhengwaneng ya gago ke ye
megolo! E bonagala e le bose le gona e phela gabotse! Ka mehla ge ke bjala
sengwenyana, se fetoga se sephiswa gomme se hwe. Nna ke duma eke nka ba le
talente ya go swana le ya gago ka dibjalo.”
“O realo?" Charlie a fetola. "Mohlomongwe, ga se ka nagana gore mašengwana
ke selo se se kgethilwego. “ A myemyela. “Le reng lena ba babedi le sa tle mono
gosasa, ra keteka phenyo ya Dingane ka kgwele ya maoto? Le ka tla dijong tša
dilalelo. Re tlile go ja merogo, ka morago re ka ya khonsateng le Jan!”
A re ngwaleng
O ka tseba bjang gore sehlopha sa Dingane sa kgwele ya maoto se na le bokgoni?
Araba dipotšišo tše ka go swaya karabo ya maleba.
Ke merogo ya mang ye e bilego tsothwa gomme
ya hwa?
A
B
C
D
ya Charlie
ya Dingane
ya Jan
ya mmago Charlie
Jan o thušitše Charlie go ithuta eng bofelong bja
kanegelo?
A O be a šetše a kgona sengwe.
B O be a kgona kgwele ya maoto.
C Mašengwana ke mošomo wo mogolo.
D Bagwera ba gagwe ba na le ditalente go mo
feta.
Ke ka lebaka la eng Charlie a laleditše
bagwera ba gagwe?
A
B
C
D
Go keteka bofelo bja selemo
Go keteka ditalente tša bona bohle
Go raloka kgwele ya maoto
Go ba ruta ka tša mašengwana
Charlie o ile a tšwela pele go nyaka eng selemo?
A
B
Nako ye ntši ya go šoma ka tšhengwaneng
Bagwera ba bangwe ba ba ka ralokago le
bona
C Lefelo le lefsa le a ka yago go le bona
D Selo seo a bego a tloga a se kgona kudu
77
103
Letšatšikgwedi:
Go ngwala kanegelo
A re
direng
Lebelela kanegelo gape gomme o nagane ka dipotšišo tše:
YBaanegwathwadi ke bomang?
YKanegelo e diragala kae? Hlaloša tikologo.
YNa bothata ke eng?
YGo diragala ditiragalo dife?
A re ngwaleng
Bjale beakanya go ingwalela kanegelo.
Baanegwa ke bomang?
Kanegelo ya gago e diragala kae?
Kanegelo e mabapi le eng? Maemo, goba bothata ke eng?
Go diragala ditiragalo dife?
Kanegelo e fela bjang. Na go bile le tharollo ya bothata?
78
Bjale, ngwala kanegelo ya gago. Šomiša dikgopolo tšeo di lego ka go mmepe wa gago wa kanegelo.
79
104
Letšatšikgwedi:
A re
direng
Re ithuta popopolelo
Mo mathomong a kotara ya go feta, o ithutile ka ga madiri ao a thušago madiri a mangwe.
Na o gopola gore a bitšwa eng?
Re a bitša mathuši. Lenaneo la mathuši a madiri.
kgona
napa
nama
tšwa
kile
hlwa
tšama
ile
šetše
swanetše
A re ngwaleng
Nyaka, gomme o thalele mathuši mo mafokong a.
Jabu o swanetše go tlogela tau mo
molabeng.
Ba napa ba sepela le phukubje.
Ke nagana gore pula e tla na lehono.
O kgona go bapala kgwele ya dinao.
Dilo di ka no kaonafala.
O tšama a emiša batho gore a bolele
ka mogala.
Yo mongwe a ka no thea tau.
Ba šetše ba bjala merogo ya marega.
Tau e hlwa e kitimiša dikgomo.
Thala thulaganyo ya gago ya mafelelo a beke ka go feleletša mafoko a.
Mphelabeke
Thulaganyo ya ka ya mafelelo a beke.
Nka no
Nka se hlwe
Ke ya
O tla swanela
Ke kgona
Ke tla
Ke swanetše
Tsenya maswaodikga a maleba mo mafokong a a latelago:
dillathekeng di fetotše maphelo a rena
re šomiša dillathekeng go swara dinomoro go romela diesemese melaetša le tšhupanako ya dialamo
na o na le sellathekeng
80
A re
direng
Lebelela mathuši ao a thušago madiri mo mafokong a.
Bolela gore ke afe ao a bontšhago bokgoni, bonnete, tumelelo goba go gakolla
O kgona go bolela maleme a tshelelago.
bokgoni
Charles o be a kgona go raloka kgwele ya maoto gabotse kudu.
Ga ke kgone go otlela.
Ke ditikrii tše 7 fela, ka fao go swanetše go ba go tonya kudu ka kua ntle.
Ga ke tsebe gore John o kae. Ga ke kgone go mo hwetša felo.
Bana ba swanetše go dira mošomo wa bona wa gae pele ba raloka.
Re swanetše go apara yunifomo kua mošomong.
O kgona go thuma gabotse.
O hlwa a emiša koloi mo tseleng ge a swerwe ke boroko.
Na nka sepela ka pela lehono?
A re ngwaleng
Bontši bja dillathekeng bo šomiša dikafoko tše. Na di ra goreng?
Tšhupanako ya alamo
Beteri e kua tlase
Khalentara
Sebaka sa go letša
Tsenya khoutu ya PHINI
Molaetša wa lentšu
Menu
Teletšo ye e sa arabiwago
Dikgokagano
SMS
Notlolla
Ngwala molaetša
81
105
Letšatšikgwedi:
Potšološo/poledišano le naletšana ya phopo
A re baleng
O amogetšwe tlhagišong ya
rena, Justin Bieber!
Yo ke Rocky Baloi wa Teenquest, gomme lehono re
boledišana le naletšana ye e tumilego ya phopo, Justin
Bieber. Justin, go na le bathekgi ba bantši ba bafsa bao
ba nyakago go kwa ka ga bophelo bja gago. Gonabjale o
na le mengwaga ye 16. O belegwe kae, neng?
Ke belegwe Stratford, Ontario, Canada, ka la 1Matšhe, 1994.
Bophelo bja gago bo be bo le bjang pele o thoma boiphedišo bja gago bja moopelo?
Ke gotše ke le noši ke na le mma. Tate o be a dula toropong ye nngwe. Ge ke be ke sa le yo
mofsa kudu, ke be ke se na dilo tše dintši go swana le bagwera ba ka kua sekolong, eupša se
se dirile gore ke be yo a tiilego bjalo ka motho. Ke lemogile e sa le semeetseng bophelong bja
ka gore dithoto ga se sona selo se bohlokwa. Gape, ke a tseba gore go ithuta go bohlokwa,
gomme ke nyaka go tšwela pele go ithuta gomme ke ye yunibesithi. Ke nyaka go dula ke
tšwela pele go ba motho yo kaone.
Na o rata mehuta efe ya dipapadi, gape le ditiro dife tša go itapološa?
Ke be ke dutše ke rata go bapala hokhi le kgwele ya maoto. Gape, ke rata go bapala chess. Ke
be ke dutše ke nyka go ithuta mmino go tloga bokgale bjoo nka lekago go bo gopola. Tate o
nthutile go raloka dikoša tše di itšego ka katara. Ka morago ke ithutile go bapala piano, meropa
le prompeta.
Na boiphedišo bja gago bo thomile, bja tšwelela pele bjang?
Ke filo thoma go opela, e se ka peakanyo. Ke tsenetše phadišano ya go opela ke na le mengwaga
ye 12, gomme, phadišano yeo e be e bitšwa Stratford Idol. Baphegišani ba bangwe ba be ba
tsenela dithuto tša go opela ba bile ba na le bahlahli ba go opela. Nna ke be ke no opela fela ke le
gae. Ka nako yeo ke be ke na le mengwaga ye 12, gomme ka tšwa maemo a bobedi.
Re beile video ya dikoša tša ka mo go You Tube mo go inthanete, gore balapa le bagwera ba
kgone go e bona, gomme batho ba bantši ba bone video, gomme ka lebaka leo ka tsebega. Yo
mongwe wa batho bao ba bonego video ke motšweletši, yoo a bego a kgahlegile ka mmino
wa ka le ka fao ke letšago meropa, piano le prompeta. O ile a ikopanya le nna, a ba molaodi wa
82
ka. Ka nako yeo ke be ke na le mengwaga ye 13. Go tloga nako yeo ya
ba ge ke tšwela pele go bapala le go ya gohle. Mma o ya le nna mo ke
yago, lefase ka bophara.
Ke eng seo o se hlokago, o sa se llelago ka ga bophelo bja gago
bja peleng?
Gonabjale ke dula Atlanta, USA, gomme, nako ye ntši ke mo leetong.
Ga ke sa kgona go dula nakonyana gae, Ontario. Ke tloga ke golelwa
gae. Kudukudu ke hlologelwa bagwera ba ka le balapa, le mpša ya
ka, Sam.
Re botše ka leeto la gago la Afrika-Borwa.
Ke etetše Afrika-Borwa ka Setemere 2010. Ke ipshinne. Ke bone ditlou, ditšhukudu le
mapogwana mo Idube Game Reserve, Kruger National Park, le mangau ao ke ilego ka
dumelelwa go a gokara.
Na o na le molaetša ofe go bafsa ba rena?
Ke nyaka go ba le khuetšo ye botse go bafsa ba lena. Ke nyaka go botša ba bangwe gore ba ka
kgona go dira eng goba eng, fela ge ba tsentše mogolo wa bona mo go selo seo.
A re boleleng
Boledišana le molekane wa gago ka dipotšišo tše.
YKe mang yo o naganago gore a ka theeletša lenaneo le la seyalemoya? Na o nagana
gore batheeletši e ka ba bontši batho ba bagolo goba batho ba bafsa? Na o nagana
gore ba ka be ba dula mo toropong goba metsemagaeng?
YNa go na le mananeo a go swana le a mo diyalemoyeng tša Afrika-Borwa goba mo thelebišeneng?
Maina a ona ke afe?
YNa o rata Justin Bieber? Goreng o realo? Na go na le dinaledi tše dingwe tše o di ratago?
A re
direng
Thala mothalo go tloga lentšung le lengwe le le lengwe le le lego
ka go kholomo ya la nngele go ya go lehlalošetšagotee la lona ka
kholomong ya go la mmagoja.
tate
thakgetše
tutuetša
tiro
mošomo
papa
thabile
mogwera
molekane
hlohleletša
83
106
Letšatšikgwedi:
Go nagana ka Justin
A re ngwaleng
Bala poledišano ya Justin Bieber le mogoeledi gape, gomme ka morago o arabe
dipotšišo tše.
Ke mang yo a bego a boledišana le Bieber, le gona mo lenaneong lefe?
Bieber o na le mengwaga ye mekae lehono?
Hlaloša tša bophelo bja gagwe pele a tsebega.
Ke eng se se bakilego gore bophelo bja gagwe bo fetoge?
Hlaloša bophelo bja gagwe bja gonabjale.
Ke eng se a se hlologelwago kudu mo bophelong bja gagwe?
Tšea gore ke wena Justin Bieber. Romela mogwera wa gago poskarata, ye mo go yona o hlalošago leeto la
gago la go ya kua Serapeng sa Diphoofolo sa Kruger. Gopola go ngwala leina la mogwera wa gago le atrese
mo poskarateng.
_______________________________________________
_______________________________________________
_______________________________________________
___________________________________
84
A re ngwaleng
Ngwala mafoko a ka mokgwa wa tirwa. Re go
thometše lefoko le lengwe le le lengwe.
Lefoko le ka mokgwa wa tira
ge sediri se dira tiro. Mohlala:
Mpša e sotla lerapo. Lefoko
le le ka mokgwa wa tira.
Lefoko le ba ka mokgwa wa
tirwa ge sediri sa lefoko se le
mo maemong a sedirwa mo
lefokong. Mohlala: Lerapo le
sotlwa ke mpša.
ke mosetsana.
Lefast ere le pšhatlilwe
_________ ________________________
Bera e _________________________________
Mosetsana o ____________________________
Bolo e _________________________________
Mošemane o ____________________________
Raposo o ____________________________
85
107
Letšatšikgwedi:
Go itirela potšološo
A re ngwaleng
Lehono ke wena mogoeledi mo seyalemoyeng. Nagana gore ke mang yo o nyakago
go mmotšološa. Ngwala leina la motho yoo mo plokong ya mo gare ga mmepe
wa segokgo. Bjale nagana ka dipotšišo tše nne tše bohlokwa le tše o ratago go
di botšiša mabapi le bophelo bja gagwe le ka mošomo wa gagwe. Di ngwale mo
mmepeng wo wa segokgo.
1
2
Dipotšišo tša ka tše
bohlokwa tša
3
A re
direng
86
4
Ge go kgonega, bjale o ka no botšološa yo mongwe yo o mo kgethilego, gomme o ka no
mmotšiša dipotšišo tša gago tše nne. Ge go sa kgonagale, kgopela mogwera wa gago a itire
tše ekego ke yena motho yoo, gomme bobedi le diragatše potšološo ye.
A re ngwaleng
Ngwala dikarabo tša gago tša dipotšišo tše nne mo
dikgobeng tše di filwego ka tlase.
Potšološo ya _____________________________________________________
Karabo ya potšišo ya 1
A re
direng
Diragatšang potšološo ye ka klaseng ya lena.
87
108
Letšatšikgwedi:
Go šomiša lenaneo la dipotšišo tša potšološo
Re bona bjang gore batho ba rata goba ga ba rate motho yo mongwe, goba selo se
sengwe? Mokgwa wo mongwe ke go ba botšološa (go ba botšitša) gore ba nagana bjang ka
A re
ga motho yoo goba selo seo. Potšološo ya mohuta wo e swanetše go beakanywa, ge go ka
direng
se be bjalo, re ka no lebala gore re botšiše dipotšišo dife, goba re ka no ikhwetša re botšiša
dipotšišo tše di sego tša loka. Ka fao, re beakanya lenaneo la dipotšišo, leo re le dirišago
ka nako ya potšološo. Šomiša lenaneo la dipotšišo la ka tlase go nyakišiša gore bagwera ba gago ba nagana
eng ka ga dithulaganyo tša sekolo le gore ba ka duma go fetoga eng mo go tšona. Potšišo ya bofelo e re “Tše
dingwe”. Mo ke fao o ka ngwalago potšišo ye nngwe le ye nngwe ye o e ratago, fela ge e le gore e bolela ka selo
se tee se se swanago. Botšiša dipotšišo tše lesome tše di ka arabiwago ka Ee goba Aowa mo go tšona.
Nyakišišo mabapi le go fetola thulaganyo ya sekolo
Swaya Ee goba Aowa mo
dikholomong tše ka thoko
ga potšišo.
1
2
3
4
Ngwala palogohle ya maswao
5
6
7
8
9
10
Palogohle Palogohle
ya Ee
ya Aowa
1. Re swanetše go kgona go
apara sengwe le sengwe se re
se ratago kua sekolong, e sego
fela yunifomo ya sekolo.
2. Re swanetše go ba le dipapadi
pele ga ge sekolo se thoma, ge
go tonya, e sego
mo mantšiboeng.
3. Letšatši la sekolo le oketšwe
gore re se ke ra fiwa mošomo
wa gae.
4. Dikolo tša bong di phala
dikolo tše go tsenago
bašemane le basetsana.
5. Go swanetše go boledišanwe
le bana ka ga melawana
ya sekolo.
6. Tše dingwe
Tlatša dikutollo tša gago go tšwa dipotšollošong mo lenaneong le:
Lenaneo 1: Dikutollo tša nyakišišo ka ga go fetoga ga thulaganyo ya sekolo
Palo ye e
dumelelanago le
tlhagišo
Diyunifomo
88
Dipapadi tša
mesong
Matšatši a
Dikolo tša
Poledišano ka
sekolo ao a bong bjo bo
Tše dingwe
ga melawana
okeditšwego
swanago
A re ngwaleng
Bjale ngwala pego ka ga dikutollo goba diphihlelelo tša gago.
O swanetše go ngwala bonnyane mafoko a mabedi ka ga ye
nngwe le ye nngwe ya dipotšišo.
Potšišo ya 1: Na bagwera ba gago ba thabetše gore ba apere se sengwe le sengwe
se ba se ratago kua sekolong?
Potšišo ya 2: Bagwera ba gago ba nagana eng ka ga go ba le dipapadi pele sekolo se tsena?
Potšišo ya 3: Na bagwera ba gago ba be ba dumela gore letšatši la sekolo le oketšwe gore
ba tle ba se ke ba dira mošomo wa gae?
Potšišo ya 4: A bagwera ba gago ba rata dikolo tša bong bjo bo tswakilwego goba dikolo tša bong bjo
bo swanago?
Potšišo ya 5: Na bagwera ba gago ba dumetše gore go boledišanwe le baithuti ka ga
melawana ya sekolo?
Potšišo ya 6: Na ke potšišo efe “ye nngwe” ye o ilego wa e botšiša?
Bagwera ba gago ba be ba nagana eng ka ga se?
Bjale ka gore o bone gore batho ba nagana eng ka dilo tše, o nagana gore ke diphetogo
dife tše di swanetšego go dirwa mabapi le thulaganyo ya sekolo?
89
109
Letšatšikgwedi:
Go fa polelo
A re
direng
Beakanya polelo ka ye nngwe ya dihlogo tše di latelago:
YMotho yo a tumilego kudu
YDiphetogo tša sekolo sa geno
YHlogo ye nngwe fela ye e ka kgahlago bagwera ba gago
Ngwala hlogo ya polelo ya gago mo gare mo go mmepe wa segokgo, gomme ka
morago o tlatše dilo tše nne tše o nyakago go bolela ka tšona. O ka no šomiša mmepe
wo wa segokgo bjalo ka mohlahli wa gago ge o bolela. Lebelela lenaneo le la ka tlase
la dilo tše o swanetšego go di ela hloko ka ga gore o ka fa polelo ye botse bjang.
1
2
Hlogo ya polelo ya ka ke:
3
A re
direng
45
Swaya ka Ee goba Aowa mabapi le dintlha tše di lego mo lenaneong la dipotšišo.
Lenaneo la dipotšišo tša diboledi
Pele: Na polelo ya gago e na le matseno a maatlakgogedi?
Na polelo ya gago e lekanetše mengwaga ya batheeletši?
Morago: Na o be o lebeletši batheeletše ba gago (e sego maoto a gago)?
Na o be o bolela ka lentšu la kua godimo, le le kwagalago?
90
Ee
Aowa
A re ngwaleng
gomme
Kopanya mafokonolo a mabedi
a, ka go šomiša le lengwe le
le lengwe la makopanyi a.
Mafoko a mafsa a go bopiwa ka
mafokonolo a mabedi a bitšwa
mafokofokwana.
eupša
ane
ka fao
Ka gob
Lefokonolo le na le
sediri se tee le lediri
le tee fela. Mafokontši
a na le madiri ao a
fetago le tee, e bile a
ka no ba le madiri a
go feta le tee.
u nt
šu
ya
ka
Mantšu a mafsa
Puk
Re be re nyaka go raloka kgwele ya maoto. Pula e ile ya senya dithulaganyo.
Amo o nkgopetše gore ke mo thuše ka mošomo wa gae. Ke be nka mo thuša.
Re ile ra šomiša disamprele tša rena. Pula e be e ena.
Amo o gorogile bošego. Boni yena o tlile mesong.
Ngwalolla mafoko a ka moka ka tirwa.
Re go thometše le lengwe le le lengwe.
Bašemane ba ragile bolo.
Bolo e
Mosetsana o jele apola.
Apola
Mpša e lomile monna.
Monna
91
110
Letšatšikgwedi:
Ka moka re dula mo planeteng ye e bitšwago lefase
A re baleng
Ka moka re batho ba lefase. Re phela gohle mo ditoropong tše di tletšego batho le mo ditoropong tše
dinnyane. Re phela mo mapatlelong a mašweu ao a tonyago le mo dikgweng tše ditala tše di fišago. Re
phela mo maganateng, mo dithitong tša dithaba, le mo dihlakahlakeng ka lewatle.
Re tla re le mebalabala. Bangwe ba rena ba na le matlalo a borutho a masehlana bjalo ka lesedi la letšatši
mo santeng. Bangwe ba rena ba na le matlalo a botsothwa bjo bo tseneletšego bjalo ka tšhokolete.
Bangwe ba rena ba na le matlalo a bopinki bja dirosa bjalo ka mmala wa legodimo ka mahube. Gomme
bangwe ba rena ba na le matlalo a a amilwego ke bohubedu. Mahlo le meriri ya rena le yona di a
fapana. Re na le mahlo a matalalerata, a makhunong, a maso goba a matalamorogo. Meriri ya rena ke ye
mesehla, goba ye mehubedu goba ye meso. E ka no hlarologa goba ya raragana.
Re tla ka dibopego le disaese tšotlhe. Bangwe ba rena ke ba batelele gomme bangwe ke ba bakopana.
Bangwe ke ba basesane mola bangwe ba rena e le ba bakoto. Re na le mekgwa ye mentši ye e fapanego
ya bophelo le ditumelo le ditšo tše dintši. Re rata mehuta ye e fapanego ya dijo. Re aga dintlo tša rena ka
mekgwa ya go fapana. Re tšwa malapeng, dihlopheng, merafong le ditšhabeng tše di fapanego.
Gomme re swana ka mekgwa ye e mentši ye bohlokwa. Ka moka re nyaka dijo. Ka moka re nyaka go dula
re bolokegile, re iketlile, re thabile. Ka moka re nyaka lerato le segwera. Ka moka re rata dilo tše botse.
Ka moka re maloko a lapa le lengwe le legologolo la batho ba ba ka bago dibilione
tše 7. Ka moka re na le borakgolokhukhu ba ba swanago. Ee, ka moka re batho
ba planete ye e bitšwago lefase, gomme ka moka re thomile mono Afrika-Borwa.
(Mothopo: World book: childcraft, volume 8:7)
A re ngwaleng
Mongwadi o bolela ka mehuta ye šupa ye e fapanego ya mafelo fao batho ba dulago gona.
Efa mafelo ao.
Efa mekgwa ye mene ye mo go yona mongwadi a rego batho ba fapana ka yona.
Na rena ka moka re swana ka mekgwa efe?
92
A re baleng
Batho bohle ba hloka dijo, diaparo le dintlo gore ba phele gabotse. Gomme ga re je mehuta
ye e swanago ya dijo. Ga re apare mehuta ye e swanago ya diaparo. Gape ga re dule mo
mehuteng ye e swanago ya dintlo. Malapa a rena le ona a a fapana.
Chloe ke Leesikimo. O na le mengwaga ye 8. O dula leboa la Canada. Yena le balapa
la gabo ba dula mo karolong ye e tonyago kudukudu gomme ba apara diaparo tše di
dirilwego ka matlalo a diphoofolo gore ba dule ba ruthetše. Ba ja makhura a maruarua
gammogo le nama ya dibera le disili. Makhura a a humilego ka dijo tše, a swara mebele ya
bona e ruthetše. Mo nakong ye e fetilego, Maesekimo a be a dula ka dintlong tša go bopša
ka lehlwa (igloo) goba mo ditenteng tše di dirilwego ka matlalo a diphoofolo.
Lehono ba dula mo dintlong tše di nago le mohlagase.
John o dula kua Engelane. O na le mengwaga ye 8. O sa le a thoma go tsena sekolo ge
a na le mengwaga ye 3. O rata go ja hlapi le ditšhipisi. O apara yunifomo ya sekolo,
gomme o ya kua sekolong ka paesekele ge e le selemo. O rata kgwele ya maoto kudu.
Ruth o dula kua Israele, mo go kibbutze, ye e lego mohuta wo mongwe wa
polasa. Ruth o na le mengwaga ye 7. Mo kibbutzeng, batswadi le bana ga ba dule
mmogo. Batswadi ba dula mo ntlong ya ba bagolo, gomme bana ba dula
mo ntlong ya bana. Ruth o tsena sekolo sa mo polaseng, gomme o ja dijo tša
letena tša gagwe kua sekolong.
Adili o dula kua Malešia mo motseng. Motse o na le ntlo e tee fela. Ntlo
ye e bitšwa ntlo ye telele, gomme e kgona go ba le legae la malapa ao a
ka bago 50. Malapa a ikgethela hlogo ya ntlo ya bona ye kgolo.
Kwi o na le mengwaga ye 7. O dula mo leganateng kua Botswana. Ke yo mongwe wa batho ba
Masan. Tatagwe o tsoma diphoofolo tša lešoka gore e be dijo tša bona. Kwi o tla ya kua sekolong
sa hostele ge a le yo mogolowane. Gonabjale o ithuta ka ga histori ya bona mo go dikoša le
dikanegelo tše balapa ba mo anegelago tšona.
Kofi o tšwa motsaneng wo mongwe kua Ghana. O dula ka ntlong ya Ashanti le
mmagwe le kokoagwe. Mo ntlong ye, Kofi o bitša basadi ka moka “mma”, gomme
bana bohle ke bosesi le bobuti ba gagwe goba bomorwarra.
A re ngwaleng
Leina le mengwaga
Ngwala lenaneo le, ka go diriša tshedimošo go tšwa ditlhalošong tše o sa tšwago
go di bala.
Naga
Ka ga setšo sa gagwe
93
111
Letšatšikgwedi:
Dikontinente tše šupa
A re
direng
Lebelela mmepe wo o lego kua morago mo go pukutiro ye, ka morago o laetše maina a
dikontinte tše šupa le mawatle a magolo.
A re baleng
N
W
E
S
94
Methalo ya lesetafase (lokitšhute) le mogaranafase (latitšhute) ke ya
boikgopolelo, ye re e šomišago go nyaka mafelo mo lefaseng. Methalo ya
mogaranafase le ya lesetafase, e ralala go tšwa phoulong ya Leboa go ya go
phoulo ya borwa (go tloga godimo go ya tlase). Ka fao di a putlana.
A re
direng
Tsenya maina mo mmepeng o diriša tshedimošo ye e latelago:
Mogarafase (ikhweita) ke mothalo wo o naganwago wo o dikologago bogare bja lefase.
Molatšatši wa Cancer o 23° kua leboa la mogarafase.
Molatšatši wa Capricorn o 23° kua borwa bja mogarafase.
Sediko sa Artiki se bokgole bja 66° ka borwa bja mogarafase.
Sediko sa antartiki se bokgole bja 66° ka borwa bja mogarafase.
66° N
23° N
0°
23° S
66° S
95
112
Letšatšikgwedi:
Ditšo tše dintšintši
A re
direng
Bjale o ile go dira dinyakišišo tše dingwe ka bowena.
Ka Afrika-Borwa re na le ditšo le ditumelo tše dintši tše di fapanego. Botšološa mongwe yo tumelo ya gagwe e
fapanago le ya gago. Botšiša motho yoo dipotšišo tše di lego mo lenaneong la ka tlase, gomme ka morago o
ngwale dikarabo mo kholomong ye e lego ka go la mmagoja.
Na mo bodumeding bjo go rapelwa
mang?
Na go rapela go direga kae?
Batho ba rapela gakae?
Ke meletlo efe ya bodumedi, ditirelo tša
bagwera ye ba nago le yona?
Batho ba apara bjang ge ba eya
meletlong ye?
Na basadi le banna ba rapela mmogo?
Kgetha naga e tee, gomme o ithute tše dintši ka ga yona, ka go nyaka dikarabo
tša dipotšišo tše.
Naga e kae – e mo kontinenteng efe?
Swaya naga yeo mo mmepeng wa gago.
Na tše dingwe tša ditšo tša yona ke eng?
Ke tshedimošo efe gape ye o e
hweditšego ya go kgahliša?
96
Puk
Ngwala tshekatsheko ya puku ye o sa tšwago go e bala.
šu
ya
ka
Mantšu a mafsa
A re ngwaleng
u nt
Leina la puku
Baanegwathwadi
Tikologo
thulaganyo
Se ke se ratilego ka puku ye
A o ka tutuetša mogwera wa gago
gore a bale puku ye? Efa lebaka
97
113
98
Letšatšikgwedi:
Ithabišeng ka theto
A re boleleng
Na o šetše o kile wa bona
mokgaritswane (ikuwana)
wo mogologolo?
Di kwa bjang?
Ke tše dibjang?
A re baleng
I’m walking
with my iguana
When the temperatureKe rises
sepelato above eighty-five,
ikuwana
my iguana is lelooking
likeya ka
he’s coming alive.
Ge tempheretšha e hlatlogela
So wekua
make
it togathemasomerobedihlano,
beach, my iguana and me,
godimo
ya ka
bonala
then he sits onikuwana
my shoulder
ase we
stroll by the sea …
phafoga.
Well if anyone eke
seese a us
we’re a big surprise,
Ka fao re ya kua lebopong,
my iguana nna
and lemeikuwana
on our
ya ka,daily exercise,
ka morago
e dula the
legetleng
till somebody
phones
local police
lebopong ge re sepelasepela le ikuwana ya
says I’ve got an alligator
tied to a leash.
ka …
mongwe
re bona
a mohim
makatša
It’s Ee,
the ge
spines
on hisa back
thatremake
look grim,
re semaka se segolo,
but he just loves to be tickled under his chin.
nna le ikuwana ya ka re a makatša
And mo
I know
that my iguana
is letšatši
ready le
for bed
go itšhidolleng
ga rena ga
when he puts on his legolo,
pyjamas and lays down his
Go
fi
hla
mongwe
a leletša
sleepy head. And I’m walking
with my iguana
maphodisa a selegae
With a my
iguana…
my piranha
re ke swere
kwenaand
o tla ntlaletša
bofeletšwe
lepanteng
and e my
chihuahua
ande se lamyselegae.
chinchilla,
marapo a meetlwa mokokotlong
with Ke my
gorilla,
my
caterpillar…
a dirago gore e tšhoše,
and gomme
I’m go walking
iguana…
šikinyega kewith
gona e my
go ratang
le
gona mo seledung
I’m
walking
with ke tšhoša.
my
iguana
Gomme ke tseba gore ikuwana ya ka
When the temperature
rises to above eighty-five,
e nyaka go robala
my iguana
is looking
he’s coming
ge e apara
dipejamalike
selonyana
sa ka alive.
hlogo,
otsela.and me,
So welegetleng
make it etorobatša
the beach,
myyaiguana
Gomme ke sepela
then he sits on myleshoulder
as we stroll by the sea …
ikuwana ya ka
Well if anyoneLe sees
we’re a big surprise,
ya ka us
ikuwana…
ka daily exercise,
my iguana andle mofsa
me onwaour
le tšhwene ya ka
till somebody
phones theya ka,
local police
le tšhwenemakopo
alikeitara
ya make
ka, him look grim,
It’s the spines onlehis
back that
ka…
but he just lovesle seboko
to be sa
tickled
under his chin.
gomme ke sepela le ikuwana ya ka…
And I know that my
is ready for bed
Brian iguana
Moses
A re ngwaleng
Nyalanya mantšu le ditlhalošo tša maleba. Bolela maina a diphoofolo, gomme o
theeletše medumo.
Hlapi (piranha)
Kokoni ye nnyane ya mosela wa
ntšhuthu
Legotlo le legologolo
(chinchilla)
Senkhonyana se sennyane
Mpša (chihuahua)
Sethala ka mweetseng sa meno a
bogale
Tšhwene (gorilla)
Tšhwene ye kgolo
Seboko (caterpillar)
E swana le kwena gomme nko ya
yona ke ye nnyane ya mmele wo
mokopana
Mokgaditswane wo
mogologolo (alligator)
Mmele wo boleta, maoto a mantši
ya mebala ya go taga
A re ngwaleng
Bala sereto sa ka godimo ka kelohloko,
gomme ka morago o arabe dipotšišo tše.
UN e tsenya diikuwana
mo lenaneong la
diphoofolo tše di
nyamelelago
22 Matšhe 2010 –
Lenanetshepedišo la
Tikologo ya Ditšhaba tše
di Kopanego
(UNEP) e tsenya digagab
i tše mmalwa mo
lenaneong la diphoofolo
tše di nyamelago
ka gobane go gwebiwa
ka tšona. Nepo ya
lenaneo le ke go thibela
batho lefase ka
bophara go gwebišana
ka diphoofolo tše
di nyamelago.
Mehuta ye mene ya diik
uwana e tsentšwe
mo lenaneong le. Diikuw
ana tše di
šireleditšwego di a swarw
a gomme tša
rekišetšwa batho, kudu
Yuropa le
Dinagakopano tša Ameri
ka, bao ba nyakago
go di rua bjalo ka diruiw
aratwa. Go tsenywa
ga mehuta ye ya diikuw
ana go ra gore
mmušo o ka kgona go lao
la kgwebo ya tšona.
Na o nagana gore mongwadi ka nnete o be a sepela le ikuwana ya gagwe goba ke sereto fela se se
segišago? Goreng o realo?
Mongwadi o bolela gore tempheretšha ke 85°F. Na tempheretšha ye ke bokae ka Diselšiase?
Ke ka lebaka la eng o nagana gore batho ba ka nagana gore ikuwana ke kwena?
Na o ka makatšwa ke go bona monna a sepela le seruiwaratwa sa gagwe sa ikuwana?
Na o ka leletša maphodisa ge o ka bona pono ye? Goreng?
Balela godimo maina a diphoofolo tše mongwadi a bolelago ka tšona mo seretong. O lemoga eng ka ga
modumo o lego kua bofelong bja lentšu le lengwe le le lengwe?
99
114
Letšatšikgwedi:
Bana ba ya go khempa
A re boleleng
Y Pharologano magareng ga diamuši le digagabi ke eng?
Y Ke digagabi tše kae tše o ka di bolelago?
Y Botša klase ka fao o kilego wa gahlana le segagabi ka gona.
A re baleng
Vusi o ka morago ga mogwera wa gagwe Mike, yo a bulago zipi ya tente. Vusi a fofa ka letšhogo ge
mogwera wa gagwe a goelela ka lentšu la godimo, gomme a wela godimo ga Boni, yo a lego fela ka
morago ga gagwe.
“N...n...noga!” Mike a goelela a dutše a katakata ka samorago gomme a wela mo godimo ga Vusi.
Tatagwe Vusi, Mna Mangena, a tla a kitima go tloga kua mollong wa kampa. “Le tseba bjang gore ka
nnetennete ke noga?” a botšiša, a fihlile myemyelo ge a lebeletše bana ba bararo ba thothomela.
“E dutše e ntšha leleme ebile e le bušetša ka ganong Tate, e swana le mokgaditswane wo mogolo
kudu!” Vusi a hemela kua godimo.
“Emang hle, mo, lena ka moka, ge ke sa ile go nyaka totšhe ka kua jiping. Mogongwe ga se noga.”
Boni a swara legetla la Mike. “E ka se be noga bjang? Na o tseba ka ga phoofolo ye nngwe gape ye e
nago le leleme le le thantshetšago ka ntle ga molomo wa yona?” a botšiša.
Mike le Vusi ba thintha dihlogo. Ba ne ba se na tlhalošo le e tee.
Mna Mangena a boa a swere totšhe mo letsogong le lengwe gomme mo go le lengwe a swere garafo.
A biletša Vusi mo go yena.
“Vusi, ntshwarele totšhe gore ke tle ke sware garafo gabotse,” a goeletša.
“Goreng nna, Tate?” Vusi a botšiša ka lentšu le lesesane.
“O se ka wa tshwenyega; Go tla tsena nna pele go lebelela segagabi seo.”
100
Mna Mangena a emišetša lebati la tente ka letsogo le lengwe godimo, gomme a bonega ka tenteng
ka totšhe. Bana ba bararo ba batamela, ba dutše ba le kgakalanyana le tente.
“Ee, ke sona se ke bego ke ntše ke se gopotše,” gwa mumura Mna Mangena, a gadimela kua baneng.
“Gopane ya Kapa. Mme gona o tsene bjang mo? Ke nagana gore ke le boditše gore le bofe boalo bja
tente ka mahlakoreng.”
Vusi a lebelela diteki tša gagwe, gomme ba bangwe ba lebelelana gomme ba goletša magetla godimo.
Ba be ba sa swarege mosong woo, le gatee. Vusi o ile a tšea sephetho sa gore ke nako ya go fetola
ditaba. “Gopane ya Kapa ke eng, Tate. Na e a loma goba e no tshwa mpholo fela?”
Boni o makaditšwe ke sebopego sa mokgaditswane woo wo mogolo bjale. Mo leseding la totšhe, go
eme diploko tše ditšhweu ka patrone ye e phadimago mo godimo ga letlalo la yona la dikgepetla. O
na le dinala tše ditelele tše dintsho mo marofeng ka moka a mane. A fofa ka letšhogo ge phoofolo e
gopa e gwaša ka modumo wo o lego kua godimo.
“Hlokomelang, bana, se ke mošomo wo o sego botse le gatee. Ge e ka go loma, re ile go nyaka peke
go atlamiša molomo wa yona,” gwa bolela Mna Mangena.
“Se tšhoša bjang!” gwa ngunanguna Mike ge a boela kua morago, a tlogela sediko sa lesedi.
A re ngwaleng
Bala kanegelo gape, gomme o nyake mahlalošetša gotee a mantšu a a latelago
mo kanegelong. (Gopola: mahlalošetšagotee ke mentšu a go swana le: "bolela"
le "anega", a na le tlhalošo ya go swana.)
tšhoga
boela kua morago
etla gape
makatša
patrone
101
115
Letšatšikgwedi:
Bose bja go tsoma mo nageng
A re ngwaleng
Bala kanegelo ka ga gopane ya Kapa gape, gomme o boledišane ka dikarabo tša
dipotšišo le molekane wa gago. Ka morago le ngwale dikarabo mo dikgobeng
tša ka tlase.
Bana ba ya kua tenteng ka tatelano efe?
wa pele
wa boraro
wa bobedi
Na o nagana gore Vusi o šetše a kile a bona gopane ya kapa (lekuwana)? Goreng o realo?
Ke ka lebaka la eng Vusi a thula Boni?
Na Mna Mangena o tšhaba digagabi? Goreng o realo?
Re tseba bjang gore bana ba tšhaba digagabi?
Gopane ya Kapa e tsene bjang ka tenteng?
A re ngwaleng
Re fela re bolela ka ga lebaka le ditlamorago tša selo se sengwe. Go dira bjalo, re
diriša mantšu a go swana le, ka gobane, gobane goba ka fao. Nyalanya mafoko
a ka go kholomo ye talamorogo le lebaka goba ditlamorago tše di lego ka go
kholomo ye talalerata.
Gopane e tsene mo tenteng.
O be a nyaka go yo tšea totšhe.
Gopane e be e bona gore bana ba e
thibeletše.
O ile a thulana le Vusi.
Mna Mangena o ile a ya kua jiping.
O be a nagana gore o bona noga.
Mike o ile a boa ka samorago ka lebelo.
Bana ba be ba sa bofa tente gabotse.
Vusi ga a ka a bona gopane.
Gopane e ile ya butšwela moya e dutše e ntšha
leleme mo molomong wa ona.
Bjale šomiša gobane goba ka fao go kopanya mafoko, gomme o ngwale mafoko a mafsa mo lenaneong la ka
tlase.
102
A re ngwaleng
Ngwala ditemana tše pedi ka ga nako ye o e dutšego kua khempeng ka
sekgweng. (ge e le gore ga se wa ka wa khempa, hlaloša gore o nagana gore go
ka ba bjang) Diriša mantšu a a latelago gore a go thuše. Hlaloša gore o ile wa
ikwa bjang, gore go be go nkga bjang, gore o be o ekwa eng, mabjang le mehlare
ya gona ke ye mebjang.
Maitemogelo a ka a kua sekgweng
tente garafo kgamelo meetse dikgong mollo pitša
ya maoto a araro
m
menang
mohlare pala boleta segagabi phiri mongwe tšhogile
ditserentsere
di
tsela ša
t mabu serapa as diphoofolo polasa toroko
thaere hlabošago dinonyana tswirinya
103
116
Letšatšikgwedi:
Gopane ya kapa
Y Gopane ya Kapa ke eng?
Y Na e swana bjang le noga?
A re boleleng
A re baleng
GOPANE YA KAPA
Gopane ya Kapa ye kgolo (Varanus exanthematicus albigularis) e kgona go gola botelele bja
magareng ga disentimetara tše 120 go fihla go tše 150. O ka re mokgaditswane wa senatla ka
maoto a makopana le mosela wo o tiilego. O ka o bapetša le ngwana wa kwena fela nko ya yona ke
ye kopana. E na le mmala wo mosehla ka maswao a maswanyana. Leleme la yona la maphakga a
mabedi le thantshetšha kua ntle le ka teng ga molomo, fela bjalo ka noga. Gopane ya tshadi e beela
mae a a ka bago 30 go fihla ka a 40 ka moleteng. Bana ba gopane ba phaphaša ka bobona.
Tikologo
Gopane ya Kapa e dula mo go lego mabjang goba mo sekgweng se se bulegilego; e bile e kgona
go namela mehlare. E robala mo dikgweding tša marega (se se bitšwa go iphihla mo moleteng). E
diriša mešima ye e lego mo fase, diphago tše di lego mo maswikeng le tše di lego mo dikutung tša
mehlare go robala. Mo dirapeng tša diphoofolo, gopane ya Kapa e kgona go dula marega ka moka
e robetše ka gare ra siling ya mengwako ya mabjang goba ya dintlwana. Gopane ya Kapa e ja mae,
dinonyane, dikhunkhwane, dikgopa, diamuši tše dinnyane gammogo le digagabi tše dingwe tša
go swana le dinoga. Ge o ka e kitimela, e leka go tšhoša lenaba la yona ka go kona molala wa yona
le go butšwetša moya. E diriša mosela wa yona go lahla goba go itia se sengwe le se sengwe se se
e tšhošago, e bile e loma gabohloko. Ge lenaba e le le legolo kudu, gopane e tla itira tše ekego e
hwile gore e se ke ya bolawa.
A re ngwaleng
Ngwala dikarabo tša dipotšišo tše mo dikgobeng tše di filwego. Ge o belaela
karabo, bala tlhalošo ya ka godimo gape.
Magopane a Kapa a ja eng?
A dula kae?
Gopane ya Kapa e dira eng ge e nyaka go tšhošetša lenaba la yona?
104
A re ngwaleng
Boela morago kua tlhalošong gomme o thalele maina ka moka. Bjale nyaka
maina ao a nago le mahlaodi, gomme o dire sediko go ona ao. Dira lenaneo la
mahlaodi ale a tshelelago ao o a hwetšago mo temaneng ye.
Kgetha a mane a mahlaodi a, gomme o ngwale lefoko ka lengwe le lengwe, gomme tlhalošo ya
lefoko e kwagale.
Re bap
iša
Mokga bjang:
ditswa
ne
wa mo
ma
ke wo tlapeng
mogolo
gomm
e lekuw ,
ke le le
a
golwan na
y
ane,
mola k
w
ye kgo ena e le
lo
go tšon kgolo mo
Mahlao a tše tharo.
di a a b
apiša.
Mantšu a tlwaelo
Lebelela ge eba o ka feleletša ka mantšu
ao a tlogetšwego mo lenaneong le le
bontšhago mokgwa wa go bapiša.
kopana
kopanakopana
moswanyana
bogale
ditšhila
bogalegale
ditšhilanyana
marapo
maraporapo
Bjale tšwela pele go ngwala dikgobeng tše di tlogetšwego mo lenaneong le le latelago:
o mosese
mosesane
mosesesese
o mokoto
mokotonyana
mokotokoto
o bohlale
bohlajana
bohlalehlale
o setlaela
setlaejana
setlaelatlaela
105
117
Letšatšikgwedi:
Go šoma ka mantšu
A re
direng
Bala mafoko ao a hlalošago gopane ya Kapa. Ka morago o leke go thala
diswantšho tše di sepelelanago le lefoko le lengwe le le lengwe.
E lebelega bjalo ka mokgaditswane wo
mogolo ka maoto a masesame le mosela wo
o tiilego. O na le leleme la maphakga gomme
le bosehlanyana ka mmala.
O dula mo go lego mabjang a mantši
goba ka sekgweng se se bulegilego ebile e
kgona go namela mehlare.
106
Mo dirapeng tša diphoofolo, gopane ya
Kapa ke gantši e dula marega ka moka e
robetše mo disiling tša dintlwana goba
dintlwaneng tša go dirwa ka bjang.
Gopane ya Kapa e ja mae, dinonyana,
dikhunkhwane, dikgopa le diamuši tše
dinnyane.
A re baleng
Bala tlhalošo ye e lego ka tlase, ye e ngwadilwego ke mošemane wa sekolo wa
mphato wa 6. O tla lemoga gore mongwadi ga a bolele ka ga motho ofe goba
selo se se itšhego. O diriša mantšu a go swana le afe goba afe, ga, mmalwa.
Mantšu a a bitšwa maemelagontši. Thalela mantšu a mo tlhalošong.
Bošego bjo bo boifišago
Re ile ra ya khempeng bekeng ye e fetilego.
Ke bone sengwe se sepela kgauswi le tente.
Ke be ke sa kgone go se bona gabotse.
Ka morago go ile gwa bonala mosepelo wo
montšinyana gomme yo mongwe le yo mongwe.
Ka morago yo mongwe le yo mongwe o ile a tonya.
Ke ba mmalwa fela ba ba bonego se re se bonego.
E be e se noga, e se kwena ebile e se se sengwe sa
tše pedi tšeo.
Go be go se yo a se akanyetšago gore ke eng, ka
gobane e be e le bošego.
Ga go selo se se tšhošago bjalo ka go bona
segagabi bošego.
Leemelagontši ke lešala le le sa šupego motho
goba selo.
A re ngwaleng
a ofe
ofe gob
Lebelela tlhalošo ya ka godimo le mafoko a ka tlase, o nyake
maemelagontši a. A thalele ge o a bona.
yo mongwe le yo mongwe
mang goba mang
engwe
e le se s
w
g
n
e
s
e
s
mmalwa
yo mongwe
bontši
ba bangw
e
se sengwe
1. Yo mongwe le yo mongwe o rata dijo tše di bose.
we
2. Na go na le mang yo a tsebago gore ke nako mang?
3. Yo mongwe o tšhumile totšhe ge ba bangwe ba be ba tswalela tente.
4. Ga go yo a tsebago go boela kua sekolong.
o yo
ng
mo
th
mo
se sengwe le se sengwe
5. Sephiri se be se tsebja ke ba mmalwa fela.
6. Bontši bo rata diphoofolo; ke ba mmalwa fela ba ba ratago digagabi.
7. Motho yo mongwe o utswitše sellathekeng sa ka.
motho
8. Ga go selo se nka se dirago?
107
118
Letšatšikgwedi:
Go hwetša Sediba
A re baleng
KIDDY NEWS
Mošemane wa sekolo (9) o thulana le motho wa mathomo
15 Agostose 2008
MAROPENG A MOTHO (cradle of
humankind), Afrika-Borwa — Matthew Berger
wa mengwaga ye senyane o ile a tabogela mpša
ya gagwe, Tau, mo mabjanyeng ao a goletšego
godimo mono Maropeng, mosong wo mongwe.
O ile a kgopiwa ke kota gomme a ribolla selo
se segolo sa akhioloji. “Papa, ke bone fosele!”
Matthew a goeletša tatagwe, Ngaka Lee Berger,
yo a bego a dutše a nyaka marapo a badimo ba
bogologolo sebaka sa mengwaga ye 20.
Matthew yo monnyane o ile a emišetša marapo a
mošemane wa botelele bja dimetara tše 1,27, yo
go bonalago a be a feta Matthew ka mengwaga
ye mmalwa pele a hlokafala. Ge Ngaka Berger
a eya go bona gore Matthew o mmiletša eng, o
ile a makatšwa ke gore morwa wa gagwe o be a
swere lerapo la legetla la motho.
“Ke be ke sa dumele! Ka ikwa ke thothomela,”
Ngaka Berger a bolela bjalo ka moragonyana.
“Gabotse ke nyakile go hwa ka go makala.”
Ngaka Berger le
banyakišiši ba
ana bangwe ba go tšwa
Re diriša mašak
Yunibesithing ya
a disekwere
Witwatersrand kua
[bjalo] ge re
go Johannesburg ka
u
tš
an
m
ya
en
ts
ho
morago ga fao, ba ile
feleletša se bat
ba ribolla marapo a
o
g
la
le
o
b
ba se
mangwe a skelethone,
gammogo le marapo
a hlogo. Ba dumela gore mohlomongwe
yena le balapa la gabo ba be ba tlile nokeng
gomme diphoofolo tše di bego di tsoma tša ba
hlasela gomme ba ya go pšhatlagana kua tlase
ga šafote boteng bja dimetara tše di ka bago 30
go ya go tše 45.
108
Ngaka Berger le sehlopha sa gagwe sa borasaense
ba rile difosele di bontšhitše gore mošemane o
be a le wa lešika la dihominitše. Dihominitše ke
badimo ba batho le lešika la motho.
Borasaense ba biditše lešika la Sediba (ke lereo
la Sepedi le le rago mošima wo go fihlelwago
meetse mo go ona goba motswedi wa meetse).
Lešika le le be le sepela le hlamaletše ka maoto
a matelele gomme ba ntše ba namela dihlare. Ke
lešika le le bego le na le meno a mannyane le
difahlego tše o ka rego tša motho wa selehono.
Gomme maoto a lona a be a sa bopega gabotse
le bjoko bo le bjo bonnyane kudu. Dithuto tša
borasaense di bontšha gore lešika la Sediba le
phetše bogologolo bja mengwaga ye e ka bago
dimilione tše 1,78 go ya go tše 1,95.
A re ngwaleng
Na mošemane le mpša ya gagwe ba ile ba utolla eng?
Na re tseba bjang gore tatagwe o be a maketše? Ke goreng a maketše?
Difosele ke eng?
Lentšu le, sediba le ra eng? O nagana gore ke ka lebaka la eng ba bitša difosele Sediba?
Na lešika la Sediba le be le swana le batho bjang?
Na lešika le le be le fapana bjang le batho?
Itšee gore ke wena ngwana wa mengwaga ye senyane, Matthew Berger. Ngwala ka go pukutšatši ya gago
gore go diragetše eng ka letšatši leo.
Dumela Pukutšatši
Letšatšikgwedi:
Lehono ke be ke sepela le mpša ya ka, Tau
109
119
Letšatšikgwedi:
Mdi Ples le Leotonyana
Re phela mo planeteng ye e fetogafetogago. Nako ye nngwe diphetogo tša gona di bakwa ke dilo tša tlhago,
bjalo ka tšhišinyego ya lefase le go šuthašutha ga mawatle. Gomme tshenyegelo ye ntši e dirwa ke motho, ka go
tšhilafatša dinoka le mawatle le ka go rema dikgwa tša pula. Diphetogo tšohle tše di baka gore re lahlegelwe ke se
sengwe se bana ba rena ba ka se sa se bonago bjalo ka dikgwa tša pula goba diphoofolo tše kgolo bjalo ka nkwe
ya Bengale, ye gonabjale e nyamelago. Go bohlokwa gore re šireletše setšhaba sa ka moso, bohwa bja rena – bana
ba gago le ditlogolo tša gago.
+
http://en.workbookpedia.org.work.sterkfontein
Yahoo! Google Maps YouTube Wikipedia News (585) Popular
Phone: +1-615-668-5422 Email us
Y
workbookpedia
Dikgokagano tša ka pela
Mafelo a mangwe a bohwa
Lefelo la bohwa ke eng?
Motho o hlolegile mo Afrika-Borwa.
Lefelo la bohwa la sehlakahlaka sa Robben
Mokgatlo wa Thuto le Saense wa Ditšhaba
tše di Kopanego (UNESCO) o kgopela mafase
go bolela gore ke mafelo afe mo nageng ya
ona ao a lego bohlokwa gore a šireletšwe. Ka
morago UNESCO e a a sekaseka, gomme ge
mafelo ao a le bohlokwa kudu, UNESCO e a
tšea bjalo ka mafelo a bohwa a lefase. AfrikaBorwa e na le mafelo a bohwa a bohlokwa
a robedi. Sehlakahlaka sa Robben ke le
lengwe la mafelo a. Le lengwe la mafelo
a a bohlokwa kudu ke Maropeng a Motho
(Cradle of Humankind), kua borasaense ba
rego batho ba mathomo ba hlolegile gona.
Ke ka lebaka la eng lefelo le le le bohlokwa?
Difosele tše di utulotšwego mo legageng kua lefelong le le
lego mo mollwaneng wa Gauteng le Leboa-Bodikela, kgauswi
le Krugersdorp, go dumelwa gore ke marapo a dikabatho a
mathomo a go phela mo lefaseng.
Difosele di hweditšwe bjang?
Borasaense ba thomile go epa mašaledi a dilwana tša pele ga
bo1890, ge baepi ba ba bego ba nyaka gauta ba ile ba re ba
hwetša difosele tše dintši ka tlase ga lefase. Borasaense ba hweditše difosele tša marapo a
dikabatho a di bego di dula mo lefaseng mengwaga ye dimilione ye e fetilego.
110
Puk
u nt
šu
ya
ka
Mantšu a mafsa
Šireletša Bohwa
bja rena
google
Search
+
Ka 1947, Ngaka Robert Broom o ile a hwetša legata la mosadi,
sekamotho sa pele ga histori se se bitšwago Plesianthropus
transvaalensis mo magageng a Sterkfontein. Batho ba ile ba
hwetša leina le go le bothata go le gopola, ka fao, ba thea legata
le leina la: Mdi Ples.
Na o phetše neng?
Mdi Ples o phetše mengwaga ye dimilione ye e fetilego, pele
ga ge mollo o tla utollwa goba pele didirišwa tša tshipi di dirwa. Borasaense ba dumela gore
dihominitse tše e be e le borakgolokhukhu ba batho ba lehono le gore setlogo sa motho se
thomile lefelong le. Ka ka fao le bitšwago Maropeng a Motho.
Ke bohlatse bofe bjo bongwe bjo re nago
le bjona ka ga batho ba mathomo ba ba
tšwago mo Afrika?
Ka 1995, rasaense yo mongwe yo a
bitšwago, Ronald Clarke, o ile a utolla mašaledi
a hominitse ye nngwe gona mo lefelong le.
Skeletone se be se bitšwa Little Foot (Leotwana),
ka gobane ge borasaense ba be ba epa skeletone se,
dikarolo tša marapo a leoto e bile tšona tša mathomo tša go
hwentšwa.
Ka lebaka la bohlokwa bja dikutollo tše UNESCO e ile ya tšea sephetho sa gore mafelo ka
moka ao a dikaneditšego magaga a, a tla ba Lefelo la Bohwa bja Lefase.
111
120
Letšatšikgwedi:
Bohwa bja rena
A re ngwaleng
Ahlaahla dipotšišo tše le molekane wa gago, ka morago le ngwale dikarabo mo
dikgobeng tše di filwego.
Ke ka lebaka la eng Maropeng a Motho e le lefelo le bohlokwa mo go rena Maafrika-Borwa?
A re ngwaleng
Bala athekele ya kuranta ye e lego ka ga Matthew Berger gape gammogo le pego
ya inthanete ye e lego ka ga Maropeng a Motho, gomme ka morago o ngwale
phoustara ya go bapatša Lefelo la Bohwa bja Lefase bja Maropeng a Motho.
Phoustara ya gago e swanetše go dira gore batho ba nyake go etela lefelo la Maropeng a Motho, ka fao o
swanetše go šomiša mantšu le diswantšho tše tutuetšago.
112
Tšhomišo ya mantšu
Mahlaodi a šomišwa go hlaola maina. Nagana ka ga mahlaodi ao a
hlaolago diswantšho tše pedi tše.
Moraloki wa kgwele ya maoto
Balerina
Ngwala mahlaodi ka dikholomong tše di lego ka go la nngele la lenaneo le lengwe le le lengwe. Bjale, ngwala
malatodi a lehlaodi le lengwe le le lengwe mo dikholomong tša ka go la mmagoja.
Moraloki wa kgwele ya dimaoto
Lehlaodi
Lelatodi
maatla
fokola
Balerina
Lehlaodi
Lelatodi
Kgetha mahlaodi a mabedi go tšwa mo seswantšhong se sengwe le se sengwe, gomme o diriše le lengwe
le le lengwe mo lefokong. Thalela leina le a le hlaolago mo lefokong le lengwe le le lengwe.
113
121
Letšatšikgwedi:
Go etela setšatši
A re baleng
Go fofela kua lefaufaung
Ke lora go fofela kua lefaufaung,
Godimo ga seketswana sa dinaledi.
Go na le mekotikoti mahlakoreng ohle,
Ka tlabego Mars ke tla bogela.
Ka pala ye e thatafaditšwego ke bolepu bja segokgo,
Le diseila tša maru a boya,
Ke tla bogela Lefase le feta ka lebelo,
Ge ke phatša lefaufau.
1 Mekhuri ke planete ya kgauswi kudu le
letšatši. Ke yona ye nnyane go feta mo
diplaneteng tše seswai. E dikaneditšwe ke
dikreitara gomme ga e na atmosfere. Mekhuri
e tšea matšatši a 88 go dikologa letšatši.
2 Venus ke planete ya bobedi ye kgauswi le
letšatši. E phadima go feta diplanete ka moka.
E na le atmosphere ye e bonalago nke e swana
le maru. Maru a dirwa kudu ke esiti ya salefa,
gomme a swara go fiša ga letšatši mo godimo
ga planete. Se se e dira planete ye e fišago go
feta diplanete ka moka.
Ka dinaledi ka pele le ka morago,
Le diplanete kgole le kgauswi,
Ke tla dikologa didiko ka seketswana sa ka
Didiko tša Sathene ka lethabo.
Go ya pele ke go feta Jupita,
Go bogela matlakadibe a magolo a mahubedu. Morago
kgojama go dikologa mengwedi ya yona,
Le go feta motšhitšhi wa diasteroete.
Ke lora go fofela kua lefaufaung,
Go swara naledi goba tše pedi.
Ke utolla go putla seletšatši ka moka,
Go bogela gore se sa dutše bjang
Gareth Lancaster
A re ngwaleng
Na moreti o lora go sepela kua lefaufaung bjang? Hlaloša sephatšalefaufau sa gagwe.
Ke matlakadibe afe a mahubedu a magolo ao moreti a bolelago ka ona mo go Jupita?
114
3 Lefase ke planete ya boraro go tšwa
kua letšatšing. Lefase le tšea matšatši a
365 go dikologa letšatši. Lefase le na le
ngwedi o tee.
4 Mars ke planete ya bone go tšwa kua
letšatšing. E tsebega ka gore ke planete
ye khubedu ka gore leganata la yona,
le mohlaba wa yona di na le mmala
wo mokhubedu. Go dumelwa gore
mohlomongwe go kile gwa dula batho
mo Mars mengwaga ye dibilione tše 4
tše di fetilego. Mars o na le dingwedi
tše pedi gomme o tšea matšatši a lefase
a 687 go dikologa letšatši.
6 Sathene ke planete ya bobedi
ka bogolo ka morago ga Jupita.
Sathene e tsebega ka didiko tše
tharo tša sephaphathi tše di e
dikologilego. Didiko di di bopiwa
ke diaesenyana tše dibilione tše
di dikologago planete. Go tšea
Sathene mengwaga ya lefase ye
29,5 go dikologa letšatši. Sathene e
na le dingwedi tše 13 ka melagare
ye e fetago dikilomitara tše 50, le
ye mennyane ye mmalwa.
5 Jupita ke planete ya
bohlano go tšwa kua
letšatšing. Ke yona
ypeakanyong ya
setšatši. E feta lefase ga
318, gomme e bopiwa
ke digase tše di e fago
phadimo ya mmala wa namune le wa
bokhubedu. Jupita e na le kolo e khubedu
mo go yona. Gabotsebotse ke ledimogadi le
legolo le le sa legole foka fao makgolokgolo
a mengwaga. Go tšea Jupita mengwaga ye
12 ya lefase go dikologa letšatši. Jupita e na
le dingwedi tše 63.
7 Yurenase ke planete ya bošupa go tšwa kua letšatšing.
E phuthetšwe ke llaga ya maru a aese. Go tšea Yurenase
mengwaga ya lefase ye 84 go dikologa letšatši. Yurenase e
na le dingwedi tše 27.
8 Planete ya bofelo ke Nepotune. Mmala wo talalerata wa
Nepotune o bakiwa ke gase ya methane ye e lego mo
atmosfereng ya yona. Go dula go le pula ya matlakadibe
mo go Nepotune. Go tšea mengwaga lefase ye 165 go
dikologa letšatši. Yona e na le dingwedi tše 13.
Na o tla bona mengwedi ye mekae ge a dikologa Jupita?
Ke planete efe ye e fišago go di feta ka moka? Ka lebaka la eng?
Ke planete efe ye e dikologilwego ke didiko tše di phadimago? Didiko tše ke eng?
Ke planete efe ye nnyennyane?
Ke efe ye e tsebegago ka gore ke planete ye khubedu? Goreng?
Ke planete efe ye e nyakilego go tšea matšatši a lefase a 700 go dikologa letšatši?
115
122
Letšatšikgwedi:
Go sepela lefaufaung
A re boleleng
Lebelela sereto sa ka ga go fofela lefaufaung gape. Ke toro. Fela nnete ke gore batho
ba gona ba ba yago kua lefaufaung. Ahlaahla dipotšišo tše le molekane wa gago.
Y Batho ba ya bjang kua lefaufaung?
Y Batho ba ba bitšwa eng?
Y Boralefaufau goba diastronote ba apara eng ge ba
sepela mo lefaufaung?
YNa o a tseba gore ke ka lebaka la eng ba swanetše
go apara diaparo tše di kgethilwego?
1
Sa pele basepelalefaufaung ba
apara selo se o ka rego borokgo
bjo botelele bja ka gare. Se dirilwe
ka elastiki ka ditšhupu tša rabara tše
di rokeletšwego mo go sona. Meetse a
elelela mo ditšhupung tše go tontšha
diastronote ka gobane borutho bja
mebele ya bona ga bo kgone go tšwela
ka ntle ge ba fetša go konopetša disutu
tša bona tša lefaufau.
3
Basepelalefaufaung
ba phepheulegela
mo seaparong sa moya
gomme ba tsena ka go
thelela ka seripagareng sa
godimo sa disutu tša bona.
Diripagare tše tša godimo
ke šele(kgopa) ye thata
gomme e na le matsogo
ao a tematemago. Hlogo
ya astronote etšwa mo
lešobeng la go metale mo
molaleng, mo helmete
e hlomelwago gona,
gomme diatla di rotoga
mo mašobeng a mabedi
a dimetale, mo ditlelafo di
tlogo kgomaretšwa gona.
Karolo ye ya sutu ya leafufau
e boima kudu mo lefaseng.
Ke yona e ba fago oksijene,
meetse, difene le dibeteri.
116
4
2
Sa bobedi
basepelalefaufaung
ba goga karolo ya kua
tlase ya sutu ya bona, ye e
lego selo se tee – dibutsu
tše dikgolo tše bothata di
kgokeletšwe mo marokgong
ao a budulogilego, a a
tematemago, e bile a
thibilwe. Mo lefaseng
diastronote di be di tla
swanela go robala fase gore
ba tsene ka marokgong
a bona. Kua lefaufaung,
ba kgona go sohlomela
ka go ona ba dutše ba
phepheulega mo moyeng.
Ge basepelalefaufaung
ba tsene ka disutung
tša bona, astronote yo
mongwe (yo o šalago
ka gare) o thuša go notlela
dikarolo tša sutu ye nngwe
le ye nngwe. Pele ba ka rwala
dihelmete, diastronote di
rwala dikuane tše di nago
le dipikara tša radio ka
mo gare ga ditsebjana
le dimaekrofounu tše di
rotogago me pele ga melomo
ya bona gore ba tle ba kgone
go bolela mmogo gape le
batho bohle ba ba nametšego
le bona.
5
Tše ka moka di tšea diiri tše mmalwa. Gomme kua mafelelong, ba ka no rwala
dihelmete le ditlelafo tše dikgolo tša bona tša go se be botse. Ba beakanya dikuane
tša bona gomme ba ba ba ngwaya dinko tša bona la mafelelo. Ba ka se be ba kgona
go dira dilo tše go fihla ge mošomo wa bona wa lefaufaung o phethilwe.
6
Astronote yo a bego a thuša o tlogela airlock
(setswalelamoya) gomme a tswalela lebati. Mo
disutung tša bona tše dikgolo, basepelalefaufaung
ba tlatša lefelo ka lohle. Ba ema ba le noši mo go
setswalelamoya, metsotso ye mmalwa ge moya o
pompelwa ka ntle ka go iketla ka iketlo. Ba kgona go kwa
ditsebe tša bona di pompapompa ge ba dutše ba emetše
selekanyakgatelelo go bontšha gore moya o tšwele.
7
Ge ba feditše ke gona ba ka bulago lebati
(hatch) gomme ba tsena lefaufaung. Pele ba
fofela ka ntle ga airlock, ba ba swanetše go huka
mathale a masesane ka gare ga disutu tša bona
le sešuhlalefaufau. Mathale a, a thusa
diaseteronote gore di se ka tša sepelela
kgakala le sešuhlalefaufau.
8
Ge basepelalefaufaung ba phaphamala mo lefaufaung, ba ba disatelaete
tša batho. Ba dikologa lefase! Ga ba hloke sešuhlalefaufau, ka gobane
disutu tša bona tša lefaufau di na le moya wo o lekanego le go ba maatla a
beteri go ba swara ba phela lebaka le diiri tše šupa. Gape go na le kotanyana ya
dijo gammogo le mokotlana wa meetse mo helmeteng ye nngwe le ye nngwe.
Ba tsena mo bobolokelong bja dithoto tša sešuhlalefaufau. Ye ke kgaolo ye
didirišwa tše ba di hlokago tša mošomo wa lefaufaung di bewang gona, mo
rakeng ye kgolo ya didirišwa. Ba ntšha didirišwa tše ba di hlokago, gomme
ba di kgwaetša mo mathekeng a bona goba mo matsogong. Go šoma o
apere sutu ya lefaufau ga go bonolo. Menwana ya bona, diatla le
matsogo di a lapa ka gobana mosepelo wo mongwe le wo mongwe
wo ba o dirago o nyaka gore ba kgarometše karolo ye nngwe
ya sutu ya lefaufau go tšwa ka mo gare. Ge e le nako ya go kopana le
bašuhlalefaufau ba bangwe ka gare ga sešuhlalefaufau, morago ga
diiri tše mmalwa ba le kua ntle, basepelalefaufaung ba boela ka
go airlock. Le ge ba ka ba ba lapile bjang, ba tšea metsotswana go
lebelela lefase le legodimo la bofelo pele ba ka tswalela lebati.
(Mothopo: PIRLS 2006 Assessment framework and Specifications – athekele e ntšhitšwe ka go Risem, S & Okie, S. 1991.)
117
123
Letšatšikgwedi:
A re kwešišeng
1 Athekele e bolela ka ga eng kudukudu?
A
B
C
D
goreng basepelalefaufaung ba šoma ka
babedi ka babedi?
Sešuhlalefaufau ke se sebjang?
Goreng diastronote di tšea leeto la go ya
lefaufaung ka sešuhlalefaufau?
Go bjang go šoma kua lefaufaung?
2 Efa lebaka le tee. Ke goreng diastronote di
etšwa mo sešuhlalefaufaung?
A
B
C
D
Go beakanya
Go ba le pono ye kaone ya Lefase
Go itontšha
Go intšha bodutu
3 Ke goreng basepelalefaufaung gantši ba tšwela 4 Ditšhupu tša rabara tše di lego ka tlase ga
kua ntle ga sešuhlalefaufau ka babedi ka
disutu tša lefaufau di ba thuša bjang?
babedi?
A Di thuša go dula ba bofeletšwe mo
A
Gore ba thušane
sešuhlalefaufaung
B
Gore ba dule kua ntle sebakanyana
B Di ba thuša ka oksijene goba moya wo o
C
Gore ba se ke ba fofela kua kgakala
hlwekilego
D
Gore ba tle ba ipshine
C Di ba swara ba tonya
D Di ba thuša go bolela le banamedi ba bangwe
5 Ke eng se se thušago basepelalefaufaung gore
ba se ka ba fofela kgakala ge ba le kua ntle ga
sešuhlalefaufau?
A
B
C
D
Diphakete tša dibeteri
Diputsu tša lefaufau
Mathale a masesane
Go swarana ka diatla
6 Nomora dikarolo tša sutu ya lefaufau ka
tatelano ye basepelalefaufaung ba di aparang
ka yona. Di nomore go tloga ka 1 go fihla go 4.
Seripa sa kua godimo sa sutu
Helmete
Karolo ya kua tlase
Diaparo tša ka gare tša elastiki
Go ya ka athekele, phapano ye kgolo magareng ga go ba ka gare ga sešuhlalefaufaung le go ba
mo lefaseng ke eng?
Ke ka labaka la eng diastronote di swanetše go apara disutu tša mo lefaufaung ge ba tšwele ka
sešuhlalefaufaung? Efa mabaka a mabedi go tšwa mo athekeleng.
Ke ka labaka la eng diastronote di tšea diiri tše mmalwa go itokišetša go tšwa ka sešuhlalefaufaung?
118
Ke ka lebaka la eng sehuba se sethata sa kua godimo se le karolo ye bohlokwa kudu mo sutung ya lefaufau?
Ke ka labaka la eng mongwadi a bolela gore diastronote “di ngwaya dinko tša tšona lekga la mafelelo”
pele ba tsena mo lefaufaung?
Tšea gore o nyaka go ba astronote goba ralefaufau. Bolela ke selo se tee se o ka se ratago le selo se tee seo o
ka se se ratego mabapi le go ba astronote. Goreng o realo?
Se nka se ratago le gore ke ka lebaka la eng ke se rata:
Se nka se kego ka se rata le gore ke ka lebaka la eng nka se se rate:
A re ngwaleng
Romela balapa la geno goba bagwera poskarata go tšwa kua lefaufaung o ba
anegele gore go bjang.
119
124
Letšatšikgwedi:
Leeto la ka la lefaufaung
A re boleleng
Tšea gore o be o le mo sešuhlalefaufaung se o badilego ka sona letšatši le lengwe. O ile
go ngwala kanegelo ka ga go ba kua lefaufaung le go sepela mo lefaufaung. O tla ba
moanegwathwadi wa kanegelo ye.
Bolela le sehlopha sa gago, gomme ka morago le ngwale mo mmepeng wa kanegelo wa ka tlase ka
maitemogelo a gago. Hlaloša se o se bonego le gore o ile wa ikwa bjang. Bolela gore o be o na le mang.
Hlaloša tiragalo ye e diragetšego mo leetong.
A re ngwaleng
Bjale beakanya go ngwala kanegelo ya gago.
Ngwala dikarabo tša gago tša dipotšišo tše.
O be o na le mang?
Ke ka kebaka la eng o be o le mo
sešuhlalefaufaung?
Go diragetše eng mo leetong la lena?
O ile wa ikwa bjang?
Leeto le fedile bjang?
120
Bjale šomiša mmepe wa gago wa kanegelo go ngwala kanegelo ya gago.
121
125
Letšatšikgwedi:
Mafelelo a lethabo
A re baleng
Bala sereto se se latelago.
Šatee! Šatee!
Ke Letšatši la Ngwaga wo
Mofsa
Ŝatee! Ŝatee! Ke Letšatši la Ngwaga wo Mofsa!
Letšatši le re thomago sefsa.
Ka fao, ngwaga wo ke tšere sephetho
Sa go ba kankaru.
Goba mongwe nka ithuta go fofa,
goba go sepela mo mabotong ke fofa,
goba go fetoga moya wo o sa bonalego,
goba go sesa mo diphororong.
Ke tla etela diplanete tše dingwe
Ke tla itira elastiki
Gomme ke tla ithuta go šošobana sepolastiki.
Ke tla fetoga seela
Gomme ke tla itšhela mo sinkeng
bjalo ka seela.
Gore ke bone ba re sa ba tsebego
ba bangwe.
Ke tla etela bogologolo bja Botalatala
Gore ke ipone ke nametše daenasore ya
botalatala.
Ke na le maano a mabotse kudu.
Ke tla thoma bjale ka khudu.
Ee, wono e tla ba ngwaga wo mobotse.
Ŝatee! Ke Letšatši la Ngwaga wo
Mofsa wo mobotse!
Kenn Nesbitt
122
A re ngwaleng
Ke dithulaganyo dife tše mongwadi yo a nago le tšona mabapi le ngwaga wo
mofsa?
Ngwala dithulaganyo tše di tshelelago.
1
3
5
2
4
6
Na go na le dithulaganyo tša gagwe tše di kgonagalago?
Na wena o na le dithulaganyo dife mabapi le ngwaga wo mofsa?
Na o nagana gore mongwadi o mo maikutlong a mabjang?
Na o ikwa bjang ka ga ngwaga wo o fetilego? Ngwala mo lenaneong le.
Ke ithutile
Ke badile
Ke atlegile
Ke swanetše go šoma kudu mo
Dithulaganyo tša ka tša ngwaga wo o tlago
Pherekgong
Dibokwane
Hlakola
Moranang
Mopitlo
Phupu
Mosegamanye
Phato
Lewedi
Diphalane
Dibatsela
Manthole
123
126
Letšatšikgwedi:
Puku ye ke e ratilego
A re ngwaleng
Bjale ngwala tshekatsheko ya puku ka ga puku ye o e badilego gomme o e
ipshinne ka yona.
Leina la puku
Mongwadi
Thulaganyo
Go direga eng mo
kanegelong?
Tikologo
Kanegelo e diragala
kae le gona neng?
Baanegwa
Batho ba ba lego
mo kanegelong ke
bomang?
Morero/kgwekgwe
Kanegelo e bolela ka
ga eng? Molaetša wa
kanegelo ke eng?
124
Moanegi
Ke mang yo o anegago
kanegelo?
Se ke se ratilego
Ke karolo efe ya kanegelo
ye bose kudu?
Tigelo
Ke eng se se ka dirago
gore o botše mogwera
wa gago gore a bale
kanegelo ye?
125
FETŠA
29
30
Go na le
dinaga
tše kae
mo Afrika?
31
Go na le dinaga
tše kae kua
Amerika-Borwa?
32
Na legae la
“Mickey Mouse”
le kae?
Na a nagana eng?
Diphenkwini di hwetšwa fela
kua Antarctica?
Lewatle
la Arctic
germany
Na mawatle a
28
Atlantiki le
Indian a kopana kae?
greenland
iceland
alaska
canada
United kingdom
ireland
Ke ka lebaka la eng
Pasifiki-Leboa
27
diphenkwini di sa gatsele?
France
Paris
spain
u.s.a
Amerika
-Leboa
Ke ka lebaka la eng Polar
26 Bear e sa gatsele?
portugal
haiti
senekal
belize
mauritania
niger
nicaragua
guatamala
el salvador
honduras
costa rico
Lebelela Igloo kua
25 Greenlands E dirilwe ka
eng?
algeria
western sahara
mexico
panama
guana
suriname
french guiana
colombia
guinea
sierra leone
liberia
cote d'ivore
ghana
equador
nigeria
cameroon
gabon
congo
Brazil
Ke ditlou dife tše di nago
24 le ditsebe tše nnyane:
tša India goba tša Afrika?
peru
Leboa
bolivia
Amerika-Borwa
21
Bodikelat
paraguay
Namibia
Atlantiki-Borwa
uruguay
argentinia
falkland
islands
Pasifiki-Borwa
O ka bontšha gore
Bodikelat ke kae?
O ka bontšha
gore Borwa
ke kae?
126
Bohlabela
22
O ka bontšha gore
Ekhweitha e kae?
Angola
Rio de Janeiro
chile
23
Borwa
O ka bontšha
gore Bohlabela
ke kae?
20
t
Morocco
Atlantiki-Leboa
Ke lewatle lefe le o
O ka bontšha gore leboa swanetšego go le tshela ka
le kae mo mmepeng?
sekepe ge o eya AmerikaBorwa?
19
18
O dula
nageng
efe?
17
DIPOTŠIŠO KA
MMEPE WA LEFASE
THOMA
1
2
3
Bolela leina la
naga e tee
mo Afrika.
Go bolelwa
leleme lefe
kua China?
Bolela leina la phoofolo e
Go bolelwa
tee ya Australia.
leleme lefe kua Australia?
norway
sweden
finland
Russia
Yuropa
poland
belarus
ukraine
kahzakhstan
romania
uzbek
turkey
italy
tunisia
uzbek
n
n
BohlabelaGare
iran
egypt
chad
china
iraq
lybia
6
Diphiramiti
di hwetšwa kae?
thaiwan
india
bangladesh
laos
Thailand
7
Phillipines
vietnam
Somalia
cambodia
malaysia
Central
african republic
Etiopia
papua new guinea
Singapore
Kenya
Lewatle
la Andia
Indonesia
Ke lewatle lefe le o
swanetšego go le
tshela ka sekepe
8
ge o nyaka go tloga AfrikaBorwa o eya Australia?
Go šomišwa
tšhelete efe
kua USA?
mozambique
botswana
Bolela maina
a diphooforo
tše kgolo tše
hlano tša Afrika.
burma
omar
yemen
saudi arabia
Tanzania
5
japan
buthan
pakistan
Na tora ya Eiffel
e hwetšagala
kae?
Tokyo
south
korea
united
arab
emirates
Sudan
Etiopia
Pasifiki-Leboa
north
korea
Beijing
hista
syria
israel
mongolia
Bohlabela bja Kgole
hista
4
madagascar
afrika
9
australia
AFRIKABORWA
Nonyana ya bosetšhaba
10
ya Afrika-Borwa
ke efe?
oceania
new
zealand
Pasifiki-Borwa
Anarctica
Na
Naga e kgolo go feta
tšhelete
tšohle ka bontši bja batho
ya EU
ke efe?
ke efe?
16
15
Naga e kgolo go feta
tšohle ka area mo
lefaseng ke efe?
14
Motsemogolo wra
Namibia ke ofe?
13
Motsemogolo
USA ke ofe?
11
Motsemogolo wa Brazil ke
ofe?
12
127
128
Letšatšikgwedi:
Lengwalo la ka go Tona ya Thuto ya Motheo
A re ngwaleng
Rulaganya lengwalo la gago. Ngwala dintlhanyana ka ga ye
nngwe le ye nngwe ya dihlogo tše.
Mo o tsenago gona sekolo:
Ke eng se se kgethilwego ka ga
sekolo sa gengo:
Itlhaloše ka bokopana (go fa mohlala: mengwaga ya gago, bong, leleme la gae, bjalobjalo):
Se o ithutilego sona ge o dutše o šomiša Dipukutiro tša Rainbow:
Maikemišetšo a gago ka ga bokamoso:
128
Tlatša atrese ya gago
Tona ya Thuto ya Motheo
Private Bag X895
Pretoria 0001
Tona Mdi Motshekga
Ditshwayatshwayo mabapi le tšhomišo ya Melokoloko ya Dipukutiro tša Rainbow
Ka boikokobetšo
129
2. Cut out the planets. Attach a thin
piece of string to each and hang them
according to the correct number on the
blue circle.
10
7
1
6
Planet Mobile:
8
3
9
2
4
1. Cut out
the blue circle
and paste this
on to a paper
plate or a
stiff piece of
cardboard.
5
10
9
4
2
6
1
5
3
8
7
3. Hang
your planet
mobile from
the roof.
Pluto
Sun
Saturn
Jupiter
Uranus
Venus
Mercury
Earth
Mars
Neptune
Step 1: Cut all around on the black line
____________________________________________
____________________________________________
___________________________________________
___________________________________________
___________________________________________
___________________________________________
___________________________________________
___________________________________________
____________________________________________
____________________________________________
___________________________________________
___________________________________________
___________________________________________
___________________________________________
___________________________________________
___________________________________________
____________________________________________
___________________________________________
___________________________________________
Step 2: Fold on the dotted line
____________________________________________
___________________________________________
___________________________________________
___________________________________________
___________________________________________
____________________________________________
____________________________________________
___________________________________________
___________________________________________
___________________________________________
___________________________________________
___________________________________________
___________________________________________
Step 3: Fold on the dotted line
Step 5: Cut off on the yellow line
___________________________________________
___________________________________________
___________________________________________
___________________________________________
____________________________________________
___________________________________________
___________________________________________
Step 4: staple your book in the middle
___________________________________________
___________________________________________
____________________________________________
___________________________________________
___________________________________________
___________________________________________
___________________________________________
____________________________________________
____________________________________________
___________________________________________
___________________________________________
___________________________________________
___________________________________________
___________________________________________
___________________________________________
____________________________________________
____________________________________________
___________________________________________
___________________________________________
___________________________________________
___________________________________________
___________________________________________
___________________________________________
____________________________________________
____________________________________________
____________________________________________
___________________________________________
This book belongs to:
___________________________________________
___________________________________________
____________________________________________
___________________________________________
___________________________________________
___________________________________________
____________________________________________
___________________________________________
My
Telephone
and Address
Book
___________________________________________
___________________________________________
___________________________________________
___________________________________________
___________________________________________
____________________________________________
___________________________________________
___________________________________________
___________________________________________
___________________________________________
___________________________________________
___________________________________________
___________________________________________
___________________________________________
____________________________________________
____________________________________________
___________________________________________
___________________________________________
___________________________________________
___________________________________________
___________________________________________
___________________________________________
____________________________________________
____________________________________________
___________________________________________
___________________________________________
___________________________________________
___________________________________________
___________________________________________
___________________________________________
____________________________________________
____________________________________________
___________________________________________
___________________________________________
____________________________________________
___________________________________________
___________________________________________
____________________________________________

sepedi leleme la gae

Transkript

Podobné dokumenty