EDITOŘI ZDENĚK MĚŘÍNSKÝ et PAVEL KOUŘIL MASARYKOVA

EDITOŘI ZDENĚK MĚŘÍNSKÝ et PAVEL KOUŘIL MASARYKOVA

35/2010/1–2
EDITOŘI
ZDENĚK MĚŘÍNSKÝ et PAVEL KOUŘIL
MASARYKOVA UNIVERZITA, FILOZOFICKÁ FAKULTA,
ÚSTAV ARCHEOLOGIE A MUZEOLOGIE
MUZEJNÍ A VLASTIVĚDNÁ SPOLEČNOST V BRNĚ
VÝCHODOČESKÉ MUZEUM V PARDUBICÍCH
A UNIVERZITA PARDUBICE
ARCHEOLOGICKÝ ÚSTAV SLOVENSKEJ AKADÉMIE VIED NITRA
ARCHEOLOGICKÝ ÚSTAV AKADEMIE VĚD ČR, BRNO, v. v. i.
BRNO 2010
Vydáno v rámci grantu
Archeologického ústavu Slovenskej akadémie vied Nitra VEGA 2/0182/09
a výzkumných záměrů Ústavu archeologie a muzeologie FF MU, Brno MSM 0021622427
a Archeologického ústavu AV ČR, Brno, v. v. i., AVOZ80010507.
REDAKČNÍ RADA
prof. PhDr. ZDENĚK MĚŘÍNSKÝ, CSc. (MVS a ředitel ÚAM FF MU, Brno), předseda
doc. PhDr. PAVEL KOUŘIL, CSc. (ředitel ARÚ AV ČR, Brno, v. v. i.), místopředseda
prof. PhDr. JAN KLÁPŠTĚ, CSc. (ředitel ÚPRAV FF UK a pracovník ARÚ AV ČR, Praha, v. v. i.)
prof. PhDr. ALEXANDER RUTTKAY, DrSc. (pracovník ARÚ SAV a profesor FF UKF v Nitre)
doc. PhDr. MICHAL SLIVKA, CSc. (KA FF UKO v Bratislave)
prof. PhDr. PETR SOMMER, CSc., DSc. (ředitel CMS a pracovník ARÚ AV ČR, Praha, v. v. i.)
Univ.-Prof. Dr. FALKO DAIM (generální ředitel RGZM Mainz, SRN)
prof. dr. hab. JERZY PIEKALSKI (Instytut archeologii, Wydzial Nauk Historicznych i Pedagogicznych,
Uniwersytet Wrocławski, Wrocław, Polsko)
Prošlo recenzním řízením
Na přední straně obálky:
Sedm etap života (viz Měchurová, Z.: Středověký svět dětí a her v archeologických pramenech).
© 2010 Masarykova univerzita
ISBN 978-80-210-5272-7
ISSN 0231-5823
Muszla pielgrzymia z Góry Zamkowej w Cieszynie –
nowy punkt na mapie dróg do grobu św. Jakuba
w Composteli
JANA GRYC  ANDRZEJ M. WYRWA
Poutní mušle ze Zámecké hory v Cieszyně – nový bod na mapě cest ke svatému Jakubovi v Compostelle
Abstrakt: Příspěvek prezentuje fragment poutní mušle nalezené na Zámecké hoře v Cieszyně v roce 1942. Mušle
nalezená v druhotné poloze u rotundy sv. Mikuláše a Václava mohla pocházet z některého z porušených kostrových
hrobů z pohřebiště nacházejícího se u ní. Toto pohřebiště lze však pouze rámcově datovat do 11. (?) – 15. století. Příspěvek
shrnuje také dosavadní české i polské nálezy tohoto druhu. Chronologicky spadají do období mezi 13.–15. stoletím.
Klíčová slova: Cieszyn – poutnictví – mušle sv. Jakuba.
Pilgrimage Shell from Góra Zamkowa, Cieszyn – a New Landmark on the Map of Pilgrimage Routes of St. James
to the Apostle’s Shrine in Santiago de Compostela
Abstract: The contribution presents a fragment of a pilgrimage scallop shell found at Góra Zamkowa in Cieszyn,
Poland in 1942. The shell, dug up in a secondary position by the Rotunda of Sts. Nicholas and Wenceslas, may come
from a skeletal grave associated with a burial ground situated nearby, later disturbed. The burial ground can be dated
approximately to the 11th (?) – 15th century. The contribution also summarises the existing Czech and Polish finds of
this kind, spanning the 13th and 15th centuries.
Key words: Cieszyn – pilgrimage routes – St. James shell.
Pielgrzymka – jako peregrynacja inspirowana religijnie – kojarzona jest zazwyczaj
z chrześcijaństwem, choć nie jest ona ekskluzywnym zjawiskiem tylko tej religii. W ciągu
wieków sprawy wiary bywały motywem podróżowania we wszystkich niemal wielkich
religiach (judaizmie, islamie). Chrześcijańscy pątnicy, w pełnym tego słowa znaczeniu,
pojawiają się na europejskich szlakach stosunkowo późno, dopiero w IV wieku, przy czym
przełomowe, jak się wydaje, znaczenie w dziejach pielgrzymowania miała spektakularna
pąć cesarzowej Heleny do Ziemi Świętej oraz odnalezienie tam drzewa Krzyża Świętego,
a także bogata działalność budowlana Konstantyna Wielkiego – w Jerozolimie wzniesiono
bazylikę Zmartwychwstania Pańskiego (Anastasis) oraz bazylikę Krzyża Świętego, osobne
bazyliki pojawiły się w Betlejem i Hebronie. Owe budowle oraz ewangeliczna sława samych
miejsc kierowały ku nim oczy chrześcijan, wabiąc wkrótce rzesze pątników przemierzających
„drogi całego świata”. Popularność ruchu pielgrzymkowego szybko wzrastała, idąc w parze
z krzewiącym się kultem relikwii, który swoje apogeum osiągnął u schyłku średniowiecza.
Pielgrzymka staje się jedną z najistotniejszych form kultu chrześcijańskiego w wiekach
średnich, a wyjątkowe zaczenie zyskują trzy peregrinationes maiores – do jerozolimskiego
Bożego Grobu, do grobów apostołów Piotra i Pawła oraz do grobu apostoła Jakuba Większego w Composteli (Manikowska 2008).
Zagadnieniu pielgrzymowania poświęcono olbrzymią literaturę, wzbogacaną z roku na
rok. Obok źródeł pisanych, takich jak itineraria, testamenty czy miracula, istotnym elementem w badaniach nad historią pielgrzymek okazały się znaczki oraz wszelkie inne atrybuty
pielgrzymie, coraz częściej udostępniane przez archeologów (Slivka 1998; Velímský 1998;
2006; Wachowski 2005; Wyrwa 2009). Znaczny przyrost źródeł archeologicznych wpłynął
na wzrost zaiteresowania tą problematyką także u nich i – można powiedzieć – wtórnego
odkrywania tego typu zabytków w materiale pochodzącym ze starszych badań wykopaliskowych (przez lata zalegającym w muzealnych magazynach). Sama funkcja znaczków pielgrzymich wydaje się być oczywista. Masowo rozpowszechniane w miejscach kultu, z jednej
strony, stanowiły swoistą pamiątkę odbytej pielgrzymki, z drugiej zaś miały zapewnić opiekę
świętego patrona osobie lub grupie, która zdecydowała się podjąć trud odbycia niekiedy
bardzo dalekiej podróży. Szczególnym rodzajem dowodu odbycia pielgrzymki były tatuaże
443
(opisał je barwnie w swojej kronice pod rokiem 1710 żywiecki wójt Andrzej Komoniecki).1
Po powrocie znaczki pielgrzymie stawały się częścią codziennego życia. Chroniły ludzi i ich
dobytek – umieszczano je w kościołach jako wota, a niekiedy deponowano w wodzie. Po
śmierci często były wkładane do grobu zmarłego pielgrzyma lub jako zapis testamentowy
przechodziły w ręce spadkobierców (Köster 1983).
Wśród owych materialnych świadectw średniowiecznych wędrówek wyjątkowe miejsce
zajmują muszle pielgrzymie, będące atrybutem św. Jakuba Apostoła – patrona pielgrzymów.
Uważane są za najstarszy rodzaj „znaczków” pielgrzymich. Zbierano je wzdłuż wybrzeża
Atlantyku i sprzedawano następnie przed katedrą w Composteli. Dla pielgrzymów stawały
się pamiątką „spotkania ze św. Jakubem”, budzącym sympatię materialnym znakiem odbytej
religijnej podróży.
Do niedawna jedynym archeologicznym dowodem peregrynacji z ziem polskich do
hiszpańskiej Composteli była muszla pielgrzymia znaleziona na Ostrowie Lednickim
koło Gniezna jeszcze w latach 30. ubiegłego wieku, jednak poprawnie zidentyfikowana
i wprowadzona do literatury jako muszla pielgrzymia dopiero w latach 90. przez Teresę
Dunin-Wąsowicz (Dunin-Wąsowicz 1995). Nie dokonano jednak wówczas jej pełej identyfikacji gatunkowej, którą wykonano dopiero w 2009 roku (Wyrwa 2009). W ostatnim
okresie kolekcja tego typu zabytków znacznie się powiększyła, nie tylko za sprawą nowym
badań archeologicznych, ale także dzięki właściwej identyfikacji materiałów pochodzących
ze starszych wykopalisk.
Do tego rodzaju znalezisk „z odzysku” zaliczyć można fragment muszli pozyskany
w trakcie badań wykopaliskowych prowadzonych przez Georga Raschkego na Górze
Zamkowej w Cieszynie w 1942 roku. Wówczas uszedł on całkowicie uwadze niemieckiego
archeologa i dopiero niedawno został zidentyfikowany podczas kwerendy zbiorów muzealnych (ryc. 1, 2). To fragment lewej spodniej części muszli gatunku Pecten maximus L.,
z dobrze widocznymi żeberkami i stosunkowo głębokimi przestrzeniami międzyżebrowymi.
Wielkość zachowanego fragmentu wynosi 5,6 × 3 cm; od strony wewnętrznej ma barwę
różowo-czerwoną (Nývltová Fišáková 2007; patrz też Wyrwa 2009).
Podobnie jak w przypadku wielu innych zabytków pochodzących ze starszych eksploracji
archeologicznych, okoliczności znalezienia muszli nie są w pełni jasne. W latach 1941–1942
Raschke prowadził badania we wnętrzu oraz na zewnątrz cieszyńskiej rotundy św. Mikołaja
i Wacława, a ich wyniki zostały jedynie wstępnie opublikowane jeszcze w latach 40. (Raschke 1940; 1944). W trakcie niemieckich wykopalisk przede wszystkim w całości odsłonięto
zachowaną bryłę romańskiej świątyni (ryc. 3), a na zewnątrz, w niewielkim pasie dookoła
rotundy, częściowo zbadano relikty cmentarzyska. Eksplorację zakończono wówczas na
głębokości 3,5 m, ze względu na zalegającą w wykopie wodę, nie osiągając poziomu calca. Jak
wynika z metryczki oraz zachowanych częściowo dzienników badań Raschkego, fragment
muszli odkryto na złożu wtórnym, w świadku profilowym znajdującym się przed wejściem
do rotundy, na głębokości 0–1,5 m. Warstwa miała charakter zasypiskowy i oprócz gruzu
kamiennego i ceglanego zawierała fragmenty ceramiki późnośredniowiecznej i pojedyncze,
niecharakterystyczne fragmenty ceramiki prehistorycznej. Brak zatem jednoznacznych przesłanek umożliwiających precyzyjne stwierdzenie, w jakich okolicznościach i kiedy muszla
trafiła na cieszyńskie wzgórze zamkowe.
Wydaje się bardzo prawdopodobne, że muszla pielgrzymia – znaleziona na złożu wtórnym
przed wejściem do cieszyńskiej rotundy – pochodziła z jednego ze zniszczonych grobów
z otaczającego świątynię cmentarzyska, zwłaszcza że podczas badań prowadzonych w latach
1
„A ten pokazywał znaki, że był w Jeruzalem, mając na ręce prawej herby jerozolimskie, także Chrystusa
Zmartwychwstałego z grobu i kura piejącego Piotra Świętego, a na lewej głowę świętego Jakuba Apostoła
z literami wyrażone, powypychane aż do krwie, a potem wódkami albo czym inszym potarte, że się tak zgoiło, że wszystko wyrażone jakoby inkaustem wyrysowane pięknie były, że się zatrzyć nijakim sposobem nie
mogły. Mając na obydwu rękach te znaki, od rąk aż po pięści same na cielistym wyrażone, jako w Jeruzalem
pielgrzymom miasto attestacyjej to czynią.” (Chronografia, 342).
444
Ryc. 1. Fragment muszli pielgrzymiej z Góry Zamkowej
w Cieszynie, stan. 1. Rys. J. Gryc (Muzeum Śląska Cieszyńskiego w Cieszynie).
Abb. 1. Fragment einer Jakobsmuschel vom Schlossberg in
Teschen, Fundstelle 1. Zeichnung J. Gryc (Museum des Teschener Schlesien, Teschen).
Ryc. 2. Fragment muszli pielgrzymiej z Góry Zamkowej
w Cieszynie, stan. 1. Fot. J. Gryc (Muzeum Śląska Cieszyńskiego w Cieszynie).
Abb. 2. Fragment einer Jakobsmuschel vom Schlossberg in
Teschen, Fundstelle 1. Foto J. Gryc (Museum des Teschener
Schlesien, Teschen).
Ryc. 3. Rotunda św. Mikołaja i Wacława na Górze Zamkowej w Cieszynie, stan przed
rekonstrukcją (Muzeum Śląska Cieszyńskiego w Cieszynie).
Abb. 3. Rotunde des Hl. Nikolaus und Wenzel auf dem Schlossberg in Teschen, Zustand
vor der Sanierung (Museum des Teschener Schlesien, Teschen).
445
40., jak i później w latach 50., odkrywane były także pochówki wtórne, a kości ludzkie pochodzące ze zniszczonych grobów szkieletowych odnajdywano również w warstwie kulturowej
(Kietlińska 1960, 80). Brak dokładniejszych wyznaczników chronologicznych zmusza nas
do określenia jedynie ramowo czasu funkcjonowania cmentarzyska. Terminus ad quem to
wzniesienie romańskiej budowli, terminus ante quem to budowa średniowiecznego zamku,
która definitywnie zamyka okres funkcjonowania cmentarza. Rotunda św. Mikołaja i Wacława w Cieszynie należy do obiektów dobrze znanych i często przywoływanych w literaturze,
ponieważ jest jedyną w całości zachowaną rotundą na terenie Polski datowaną do ok. połowy
XII wieku. Tradycyjne datowanie rotundy z pierwszej połowy XI wieku jest obecnie kwestionowane. Budowlę wzniesiono wprawdzie w wątku płytkowym, który wskazywałby na
jej starszą metrykę, ale co najmniej dwa jej elementy powinny budzić wątpliwości. Przede
wszystkim umieszczona w grubości muru nawy klatka schodowa prowadząca na emporę,
a także – zaobserwowane podczas badań prowadzonych w latach 50. – nieregularności muru
fundamentowego. Cechy te wskazują na prawdopodobnie późniejsze wzniesienie kościoła,
najwcześniej w pierwszej połowie XII wieku (Rodzińska-Chorąży 2009, 81, 115). Z zachowanej dokumentacji fotograficznej i fragmentów dzienników Raschkego wynika dobitnie,
że mur istniejącej rotundy w kilku miejscach wyraźnie narusza starsze groby szkieletowe.
W świetle tego wydaje się bardzo prawdopobobne, że obecna budowla romańska, jak już
zręsztą wcześniej to sugerowano, powstała w miejscu starszej (Rodzińska-Chorąży 1995,
146–147, 154–156), a cmentarzysko funkcjonowało tutaj wcześniej, najpewniej już w wieku
XI. Niezbyt jasne jest także datowanie jego schyłku. Według ustaleń Aliny Kietlińskiej, na
podstawie badań prowadzonych w latach 1947–1954, wokół rotundy biegła drewniana droga,
powstanie której zapewne zamyka okres funkcjonowania cmentarzyska, co miało miejsce
najpóźniej w XIV wieku (Kietlińska 1960, 80). Jeśli więc muszla pochodziłaby z jednego
z grobów, i biorąc równocześnie pod uwagę ogólną dynamikę rozwoju ruchu pielgrzymkowego, jej datowanie zamykałoby się w granicach od XII (?) do XIV wieku.
Pierwsze znane nam z terenu Europy znaleziska muszli pielgrzymich datowane są
najpóźniej z pierwszej połowy wieku XI i pochodzą ze stanowisk grobowych. Najstarsze
występują w grobach w pobliżu kości miednicy lub pod łokciem, co wskazywałoby, że
przymocowane były do sakwy pielgrzymiej. Od XIII wieku występują także w okolicach
czaszki i tułowia, a więc pierwotnie musiały być zapewne umieszczone na kapeluszu bądź
kołnierzu płaszcza, co potwierdzają liczne źródła ikonograficzne (Dunin-Wąsowicz 2002,
152). Tego typu groby, zawierające jedną lub nawet kilka muszli, znane są poza Hiszpanią
z terenów Francji, południowej Anglii, Niemiec, Włoch i Szwajcarii, a licznie występują
także w Skandynawii (Andersson 1989). Choć tak wyposażone groby pojawiają się sporadycznie jeszcze w okresie nowożytnym, to ich występowanie związane jest przede wszystkim
z okresem wczesnego i późnego średniowiecza, a apogeum przypada na wiek XIII (Köster
1983; Haasis-Berner 1995).
Nieco inaczej prezentuje się sytuacja na terenach położonych na wschód od Łaby, gdzie
znaleziska grobowe należą do rzadkości, a najstarsze z nich mogą być datowane najwcześniej
z wieku XII.2 Z terenu Polski i Czech znamy, jak dotąd, jedynie 11 stanowisk (tab. 1), na
których odnotowano obecność muszli pielgrzymich (8 w Polsce, 3 w Czechach), natomiast
na terenie dzisiejszej Słowacji tego typu znalezisk dotychczas nie pozyskano. Część zabytków
pochodzi z badań prowadzonych jeszcze w latach 30. i 40. – dlatego informacje na temat
kontekstu archeologicznego bywają niepełne, lub odnalezione zostały na złożu wtórnym – co
umożliwia formułowanie jedynie bardzo ogólnych wniosków.
Pod względem kontekstu zalegania zabytku najbliżej cieszyńskiej muszli plasują się znaleziska z Ostrowa Tumskiego we Wrocławiu, Poznania oraz czeskich Lažan. W przypadku
dwóch pierwszych ośrodków muszle pochodzą najprawdopodobniej z warstw związanych
2
Z pierwszej połowy wieku XII datowana jest muszla odkryta w XIX wieku na grodzisku w Starej Lubece.
Jest bardzo prawdopodobne, że pierwotnie stanowiła ona wyposażenie jednego z grobów, należącego do
osoby o zapewne wysokim statusie społecznym (Rębkowski 2004, 158, przyp. 27).
446
Tab. 1. Zestawienie stanowisk z terenu Czech i Polski, na których zarejestrowano fragmenty muszli pielgrzymich.
Tab. 1. Übersicht der Fundstätten mit Jakobsmuschelfunden in Tschechien und Plen.
z cmentarzyskiem, choć ich pierwotna obecność „w grobie” nie jest w pełni udokumentowana. Jedynie fragment muszli ze stanowiska Lažany można bez większych wątpliwości
uznać za część wyposażenia grobowego. Tamtejszy zabytek odkryto w ossuarium (kostnicy),
związanym z gotycką fazą kościoła św. Wacława datowaną z 2. połowy XIV wieku. Znaleziska z ossuarium można ramowo datować z okresu między XIII a XV wiekiem i w takiej
chronologii mieści się również datowanie muszli.3
Kolejna grupa zabytków związana jest ewidentnie z ośrodkami miejskimi (Kołobrzeg, Racibórz, Elbląg, Most). Muszle znalezione zostały w obrębie zabudowy mieszkalnej (Kołobrzeg,
Racibórz), w drewnianej latrynie (Elbląg) i – zapewne nieprzypadkowo tam umieszczonej – na
dnie studni (Most). W przypadku Wrocławia i Lublina możemy jedynie stwierdzić, że zalegały
one w obrębie warstwy kulturowej. Do omawianego zespołu można by – z pewną ostrożnością,
brak bowiem pewności co do klasyfikacji gatunkowej – dołączyć również muszlę znalezioną pod podłogą tzw. Stajni Cesarskich (Císařská konírna) na Zamku Praskim, a datowaną
z okresu przed budową północnego traktu, a więc przed 1580 rokiem.4
Biorąc pod uwagę datowanie, należy skonstatować, że brak jest – jak dotąd – stanowisk
starszych niż trzynastowieczne. Wcześniejsze datowanie muszli z Ostrowa Lednickiego
z końca XI czy nawet z XII wieku wydaje się – w świetle dotychczas nieustalonej ostatecznie chronologii cmentarzyska oraz ogólnej dynamiki peregrynacji znanej ze źródeł pisanych – mało prawdopodobne (Wyrwa 2009). Za najstarsze w omawianym zespole należy
więc uznać obecnie znaleziska z Wrocławia i Mostu – datowane na ok. wiek XIII. Datacja
muszli wrocławskiej wymaga jednak pogłębionych analiz specjalistycznych. Według obecnej wiedzy wynikającej ze źródeł pisanych i względnych datacji archeologicznych muszli
pielgrzymich z ziem polskich widać bowiem, że główny proces peregrynacji z ziem polskich
do Santiago de Compostela zaczyna się rozwijać dopiero w XIV wieku. Mamy nadzieję, że
dotychczasowe spostrzeżenia będą weryfikowane w trakcie dalszych badań.
Ciekawe wyniki dały przeprowadzone niedawno analizy malakologiczne. Okazało się,
że część znalezisk muszli znanych nam z badań archeologicznych należy do gatunku małża
Pecten jacobaeus L. (Lublin, Ostrów Lednicki, Wrocław). Wbrew swojej nazwie ten gatunek
przegrzebka występuje głównie w Morzu Śródziemnym, w przeciwieństwie do właściwej
„muszli św. Jakuba” – łączonej z gatunkiem Pecten maximus L. występującym w Atlantyku,
od wybrzeży Norwegii po południową Hiszpanię. Trzeba jednak zaznaczyć, że dla przecięt3
4
Znalezisko z Lažan pochodzi z badań prowadzonych w 2006 roku i nie jest jeszcze opublikowane. Za
informacje na jego temat oraz możliwość ich wykorzystania w artykule serdecznie dziękujemy dr. J. Frolíkovi.
Za udostępnienie tych informacji serdecznie dziękujemy dr. J. Frolíkovi.
447
nego obserwatora muszle obu gatunków mogą być tożsame i w przeszłości zapewne tak je
postrzegano (Wyrwa 2009).
Biorąc pod uwagę rangę mniejsca znalezienia muszli oraz jego położenia względem
głównych szlaków komunikacyjnych, można zauważyć, że we wszystkich przypadkach
chodzi o ośrodki o dużym znaczeniu kulturowych, mające doskonałe połączenie z terytorium Niemiec, gdzie brały swój początek jedne z ważniejszych tras pielgrzymkowych do
Composteli – tzw. Niederstrasse i Oberstrasse. Wyjątkową lokalizację pod tym względem ma
Cieszyn – położony przy tradycyjnym szlaku łączącym ziemie polskie z krajami południowymi. Taką pozycję potwierdza umieszczenie tego ośrodka w pierwszej edycji znanej mapy
dróg prowadzących do Rzymu autorstwa Erharda Etzlauba, sporządzonej około 1500 roku.
Cieszyn – choć umiejscowiony z niewielkim błędem – widnieje tam przy drodze wiodącej
z Krakowa przez Ołomuniec i Wiedeń do Rzymu (Kupčík 1995, 35; Semotanová 2001, 41;
Manikowska 2008, ryc. 28).
Perspektywy badań nad różnego rodzaju znakami pielgrzymini i wszelkimi innymi materialnymi świadectwami podróżowania do miejsc świętych są bardzo obiecujące i dla wielu
badaczy wieków średnich niezwykle pociągające. Powiększająca się z roku na rok kolekcja
tego typu przedmiotów – pozyskiwanych zwłaszcza podczas archeologicznych badań miejskich, pozwala, z jednej strony, lepiej rozpoznać charakter samych znalezisk, z drugiej zaś
wnieść nowy element do bogatej już wiedzy historycznej o zjawisku średniowiecznej pąci.
Literatura i źródła
ANDERSSON, L., 1989: Pilgrimsmärken och vallfart. Medeltida pilgrimskultur i Skandinavien, Lund Studies
in Medieval Archeology VII, 161–165. Lund.
DUNIN-WĄSOWICZ, T., 1995: Średniowieczne znaki pielgrzymie w Polsce. Komunikat. In: Peregrinationes.
Pielgrzymki w kulturze dawnej Europy (Manikowska, H.–Zaremska, H., edd.), 328–331. Warszawa.
CHRONOGRAFIA: Chronografia albo Dziejopis Żywiecki (Grodziski, S.– Dwornicka, I., wyd.). Żywiec,
1987.
KIETLIŃSKA, A., 1960: Gród wczesnośredniowieczny na Górze Zamkowej w Cieszynie w świetle badań
w latach 1949–1954, Materiały wczesnośredniowieczne 5, 63–97. Warszawa.
KLÁPŠTĚ, J., 2002: Archeologie středověkého domu v Mostě (č. p. 226). Mediaevalia archaeologica 4.
Praha–Most.
KOZŁOWSKA, K.TURAKIEWICZ, R.: Początki i rozwój Raciborza. In: Początki i rozwój miast Górnego Śląska. Studia interdyscyplinarne (Abłamowicz, D.–Furmanek, M.–Michnik, M., edd.), 157–170.
Gliwice.
KÖSTER, K., 1983: Pilgerzeichen und Pilgemuscheln von Mittelalterlichen Santiagostraßen, Ausgrabungen
in Schleswig. Berichte und Studien 2. Neumünster.
KUPČÍK, I., 1995: Vývoj mapového zobrazení českých zemí na mapách poutnických cest do poloviny
16. století, Rozpravy Národního technického muzea v Praze – Z dějin geodézie a kartografie 8, 34–39.
MANIKOWSKA, H., 2008: Jerozolima – Rzym – Compostela. Wielkie pielgrzymowanie u schyłku średniowiecza. Wrocław.
NAWROLSKA, G., 2004: Dokąd pielgrzymowali elblążanie w średniowieczu? Znaki pielgrzymie świadectwem
pobożnych wędrówek. In: Archaeologia et historia urbana (Czaja, R.–Nawrolska, G.–Rębkowski, M., edd.),
517–527. Elbląg.
NÝVLTOVÁ FIŠÁKOVÁ, M., 2007: Zpráva o analýze hřebenatky ze Zámecké hory v polském Těšíně,
Brno (maszynopis ekspertyzy w Muzeum Śląska Cieszyńskiego w Cieszynie i Archeologickém ústavu
Akademie věd w Brnie).
RASCHKE, G., 1940: Grabungen an der frühromanischen Burgkapelle von Teschen, Altschlesien 10,
146–161. Breslau.
– 1944: Ausgrabungen an der frühromanischen Burgkapelle von Teschen, Mitteilungen des Schlesischen
Altertumsvereins. Breslau.
RĘBKOWSKI, M., 2004: Pielgrzymki mieszkańców średniowiecznych miast południowego wybrzeża Bałtyku
w świetle znalezisk znaków pątniczych. Wstęp do badań, Kwartalnik Historii Kultury Materialnej, t. 52,
z. 2, 153–188. Warszawa.
RODZIŃSKA-CHORĄŻY, T., 1995: Rozważania nad genezą wczesnośredniowiecznych rotund prostych,
Studia i Materiały do dziejów Pałuk II, 137–162.
– 2009: Zespoły rezydencjonalne i kościoły centralne na ziemiach polskich do połowy XII wieku. Kraków.
SEMOTANOVÁ, E., 2001: Mapy Čech, Moravy a Slezska v zrcadle staletí. Praha.
SLIVKA, M., 1998: Středověký homo viator – Der mittelalterliche homo viator, AH 23, 303–322.
448
SZYMBORSKI, W., 2006: Źródła do dziejów ruchu pielgrzymkowego – próba klasyfikacji, Peregrinus
Cracoviensis, z. 17, 33–43.
VELÍMSKÝ, T., 1998: K nálezům středověkých poutních odznaků v českých zemích – Zu den Funde der
mittelalterlichen Pilgerzeichen aus böhmischen Ländern, AH 23, 435–456.
– 2006: Reflection of Pilgrimages in the Material Culture of the Czech Middle Agens. In: Wallfahrten in
der europäischen Kultur-Pilgrimage in European Culture. Europäische Wallfahrtstudien, Band 1 (Doležal, D.–Kühne, H., edd.), 253–270. Frankfurt am Main.
WACHOWSKI, K., 2005: Średniowieczne pielgrzymki mieszkańców Śląska, Archeologia Polski 50, z. 1–2,
103–128.
WYRWA, A. M., 2007: Święty Jakub Apostoł i ślady pielgrzymowania pątników. In: Mnisi i pielgrzymi
w średniowieczu. Ląd na szlakach kulturowych Europy, Brzostowicz, M.–Mizerska, H.–Wrzesiński, J.,
61–102. Poznań–Ląd.
– 2009: Święty Jakub Apostoł. Malakologiczne i historyczne ślady peregrynacji z ziem polskich do Santiago
de Compostela. Lednica–Poznań.
Zusammenfassung
Jakobsmuscheln vom Schlossberg in Teschen – ein neuer Punkt auf der Karte der Wege nach Santiago
de Compostela
Eine bestimmte Erscheinungsform von Religiosität bzw. religiöser Praktik, die zur Neige des Mittelalters
eine vorher nie dagewesene Popularität erlangte, waren Pilgerreisen, bei denen Christen nahe gelegene
und auch sehr entfernte heilige Stätten besuchten. Unter diesen Wallfahrten nahmen die sogenannten
Peregrinationes maiores, zu denen auch die Jakobswallfahrt zum Grab des Apostels Jakobus in Santiago de
Compostela in Spanien gehörte, eine außergewöhnliche Stellung ein.
Noch bis vor kurzem waren die in den dreißiger Jahren des 20. Jahrhunderts im großpolnischen Ostrów
Lednicki gefundenen Jakobsmuscheln der einzige bekannte archäologische Beleg für die Wallfahrt nach
Santiago de Compostela von polnischem Gebiet aus. In den letzten Jahren wurde diese Kollektion beträchtlich
vergrößert, obwohl es sich dabei zumeist um Funde älteren Datums handelt, die aus unbearbeiteten musealen
Sammlungsbeständen stammen.
Zu diesen zählt auch das Fragment einer Jakobsmuschel, die man während den Grabungen fand,
die in den Jahren 1941–1942 von Georg Raschke auf dem Schlossberg in Teschen bei der Rotunde des
Hl. Nikolaus und Wenzel geleitet wurden (Raschke 1940; 1944). Das erhaltene Muschelfragment stammt
vom linken unteren Teil, hat die Maße von ungefähr 5 × 3 cm und die Innenfläche ist von rosaroter Farbe.
Gattungsmäßig wurde sie als Pecten Maximus L. bestimmt (Nývltová Fišáková 2007). Die Muschel wurde
im Kontrollprofil vor dem Eingang zur Rotunde in der 0 bis 1,5 m tiefen Aufschüttungsschicht gefunden.
Zusammen mit ihr fand man vor allem Keramikfragmente aus dem Hochmittelalter und einige Fragmente
urzeitlicher Keramik. Im Hinblick auf die Fundumstände erscheint es als sehr wahrscheinlich, dass die
Muschel aus irgendeinem der gestörten Skelettgräber vom Friedhof stammt, der um die Rotunde gelegen
war und grob in die Zeit zwischen 11. (?) und 14. Jahrhundert datiert wird.
Gegenwärtig sind uns auf polnischem Gebiet acht Funde von Jakobsmuscheln bekannt, wobei fünf von
ihnen zur Gattung Pecten maximus L. (Teschen, Elbląg, Kołobrzeg, Posen, Racibórz) und drei zur Gattung
Pecten jacobaeus L. (Ostrów Lednicki, Breslau, Lublin) gehören (Wyrwa 2009). Auf tschechischem Gebiet
sind uns bislang lediglich zwei sichere Muschelfunde (Lažany, Most) und ein Muschelfund bekannt, der
dieser Kollektion ohne nähere Gattungsbestimmung jedoch nicht zugeordnet werden kann (Prag-Kaiserliches
Gestüt). Die Datierung dieser Funde bewegt sich zwischen dem 13. und 15. Jahrhundert. Obwohl die
Jakobsmuscheln vor allem mit Grabkomplexen in Verbindung gebracht werden, lässt sich von den auf
polnischem und tschechischem Gebiet gemachten Funden lediglich das Fragment der Muschel aus Lažany
ganz sicher als eine solche ansehen. Die Mehrheit wird mit der städtischen Umgebung des Hochmittelalters
in Verbindung gebracht (Elbląg, Kołobrzeg, Most, Racibórz), ein Teil wurde in mit Friedhöfen verbundenen
Schichten gefunden, jedoch mit unsicherem Fundkontext (Teschen, Ostrów Lednicki, Posen), und nur in
einem Fall kann die Muschel eindeutig mit einem Grabkontext in Verbindung gebracht werden (Lažany).
Der Kontext der übrigen kann lediglich allgemein als Kulturschicht bezeichnet werden (Lublin, Breslau).
449
Seznam autorů
Mgr. Radek Bláha, Muzeum východních Čech v Hradci Králové
Mgr. Zuzana Bláhová-Sklenářová, Ústav pro pravěk a ranou dobu dějinnou FF UK v Praze
PhDr. Milena Bravermanová, Správa Pražského hradu
Mgr. Martin Čechura, Západočeské muzeum v Plzni
PhDr. Eva Černá, CSc., ÚAPP SZČ Most, v. v. i.
Mgr. Marián Čurný, AÚ SAV Nitra
RNDr. Miluše Dobisíková, Národní muzeum, Praha
prof. PhDr. Tomáš Durdík, CSc., ARÚ AV ČR, Praha, v. v. i.
PhDr. František Frýda, Západočeské muzeum v Plzni
doc. PhDr. František Gabriel, Ph.D., FF UJEP v Ústí nad Labem
Mgr. Jana Gryc, ARÚ AV ČR, Brno, v. v. i.
PhDr. Milan Hanuliak, DrSc., AÚ SAV Nitra
Mgr. Peter Harčar, Krajský pamiatkový úrad Prešov
Bc. Jan Hasil, Ústav pro pravěk a ranou dobu dějinnou FF UK v Praze
PhDr. Tomáš Klír, Ph.D., Ústav pro pravěk a ranou dobu dějinnou FF UK v Praze
Ing. Romana Kloudová, restaurátorka textilu, Praha
Mgr. Pavel Kodera, Ph.D., Katedra archeologie FF ZČU v Plzni, Národní technické muzeum, Praha
Mgr. František Kostrouch, Masarykovo muzeum v Hodoníně
PhDr. Lucie Kracíková, Regionální muzeum v Teplicích
Ing. Tomáš Kyncl, DendroLab, Brno
MUDr. Jakub Likovský, Ph.D., ARÚ AV ČR, Praha, v. v. i.
PhDr. Zdeňka Měchurová, CSc., Moravské zemské muzeum, Brno
prof. PhDr. Zdeněk Měřínský, CSc., ÚAM FF MU, Brno
Mgr. Martin Miňo, Krajský pamiatkový úrad Banská Bystrica
PhDr. Bořivoj Nechvátal, CSc., ARÚ AV ČR, Praha, v. v. i.
PhDr. Štefan Oriško, CSc., Katedra dejín výtvarného umenia FF UKO v Bratislave
MgA. Čeněk Pavlík, Praha
PhDr. Rudolf Procházka, CSc., Archaia Brno, o. p. s.
PhDr. Hedvika Sedláčková, CSc., Nymburk
PhDr. Jiří Sigl, Univerzita Pardubice
RNDr. Petra Stránská, ARÚ AV ČR, Praha, v. v. i.
PhDr. Markéta Tymonová, Slezské zemské muzeum, Opava
Mgr. Marián Uličný, Ph.D., Krajský pamiatkový úrad Prešov
PhDr. Zdeněk Vácha, NPÚ, ú. o. p. v Brně
JUDr. Jiří Varhaník, Ministerstvo kultury ČR, Praha
RNDr. Petr Velemínský, Národní muzeum, Praha
Radim Vrla, NPÚ, ú. o. p. v Kroměříži
Prof. dr. hab. Andrzej M. Wyrwa, Muzeum Pierwszych Piastów na Lednicy, Instytut Historii Uniwersytetu
im. Adama Mickiewicza w Poznaniu
Mgr. Petr Žákovský, ÚAM FF MU, Brno
503
Zkratky
Prameny
AČ
AKČ
BR
CDB
CDM
CDS
CIM
DZM
DZV
FRB
G-M II
KP
LE
MGH SS
NH
NK
RBM
RI
RTT
SUB
V-H
ZDB
Archiv český
Archiv Koruny české
Berní rula
Codex diplomaticus et epistolaris regni Bohemiae
Codex diplomaticus et epistolaris Moraviae
Codex diplomaticus Silesiae
Codex iuris municipalis
Desky zemské menší
Desky zemské větší
Fontes rerum Bohemicarum – Prameny dějin českých
Lehns- und Besitzurkunden Schlesiens und seiner einzelnen Fürstenthümer im
Mittelalter II (C. Grünhagen–H. Markgraf, eds.)
Knihy půhonné
Libri erectionum archidiocesis Pragensis
Monumenta Germania Historica Scriptores
Schlesische Nekrologien. Nekrologium des Stfts Heinrichau
Schlesische Nekrologien. Nekrologium des Stifts Kamenz
(obě In: Zeitschrift des Vereines für Geschichte und Alterthum Schlesiens IV,
1862, 278–337, W. Wattenbach, ed.)
Regesta diplomatica nec non epistolaria Bohemiae et Moraviae
Regesta imperii
Reliquiae tabularum terrae
Schlesisches Urkundenbuch
Geschichtsquellen der Grafschaft Glatz
Zemské desky moravské brněnské
Literatura
AH
AR
AVANS
BMD
CaBe
CB
CMB
ČČH
ČsČH
ČMM
ČMMZ
ČNM-A
ČSPS
ČSM B
ČSZM B
ČSPSČ
HČ
HG
ITM
JM
LCI
LTK
504
Archaeologia historica
Archeologické rozhledy
Archeologické výskumy a nálezy na Slovensku
Brno v minulosti a dnes
Castrum Bene
Castellologica bohemica
Castella Maris Baltici
Český časopis historický
Československý časopis historický
Časopis Matice moravské
Časopis Moravského muzea (Moravského zemského muzea), Vědy společenské
Časopis Národního muzea, řada A historická
Časopis Společnosti přátel starožitností
Časopis Slezského muzea, série B – vědy historické
Časopis Slezského zemského muzea, série B – vědy historické
Časopis Společnosti přátel starožitností českých v Praze (1893–1926); Časopis Společnosti
přátel starožitností československých (1927–1938)
Historický časopis
Historická geografie
Internationale Tagungen in Mikulčice
Jižní Morava
Lexikon der christlichen Ikonographie. Ed. E. Kirschbaum. Rom–Freiburg–Basel–Wien
1990
Lexikon für Theologie und Kirche 4. Freiburg–Basel–Rom–Wien 1995
MAG
MVP
OSN
PA
PHS
PRP
PSČ
PV
SbČSSA
SBM
SbNM A
SlAnt
SlArch
SM
SPFFBU C
SPFFBU E
SPFFBU F
SPFFBU M
SVPP
SZM
ŠZ
VSV
VVM
ZPP
ZbSNM
Mitteilungen der Anthropologischen Gesellschaft in Wien
Muzejní a vlastivědná práce
Ottův slovník naučný
Památky archeologické
Právněhistorické studie
Průzkumy památek
Památky středních Čech
Přehled výzkumů AÚ ČSAV v Brně (od r. 1993 ARÚ AV ČR v Brně)
Sborník Československé společnosti archeologické (při ČSAV)
Studien zum Burgwall Mikulčice
Sborník Národního muzea, řada A – Historie
Slavia Antiqua
Slovenská archeológia
Severní Morava
Sborník prací filozofické fakulty brněnské univerzity, řada C, historická
Sborník prací filozofické fakulty brněnské univerzity, řada E, archeologicko-klasická
Sborník prací filozofické fakulty brněnské univerzity, řada F, uměnovědná
Sborník prací filozofické fakulty brněnské univerzity, řada M, archeologická
Sborník vlastivědných prací z Podblanicka
Sborník Západočeského muzea v Plzni
Študijné zvesti
Vlastivědný sborník Vysočiny, oddíl věd společenských
Vlastivědný věstník moravský
Zprávy památkové péče
Zborník Slovenského národného múzea
Instituce a další zkratky
AP SZM
ARÚ AV ČR
AÚ ČSAV
AÚ SAV
AV ČR
BRD
CMS
CMTF
č. j.
ČSAV
ČSSA
ČVS
FF, FIF
FF UK
FF UKF
FF UKO
FF ZČU
FHV UMB
FPF SU
GAČR
GDR
inv. č.
KA FF UKO
KNM
KPÚ
k. ú.
MK
MM
MSM
MU
MuMB
MVS
MZA
MZM
NM
Archeologické pracoviště Slezského zemského muzea, Opava
Archeologický ústav Akademie věd České republiky, v. v. i.
Archeologický ústav Československé akademie věd
Archeologický ústav Slovenskej akadémie vied, Nitra
Akademie věd České republiky
Bundesrepublik Deutschland – Spolková republika Německo (SRN)
Centrum medievistických studií, Praha
Cyrilometodějská teologická fakulta Univerzity Palackého v Olomouci
číslo jednací
Československá akademie věd
Československá společnost archeologická při ČSAV
čelní vyhřívací stěna (u kachle)
Filozofická fakulta
Filozofická fakulta Univerzity Karlovy v Praze
Filozofická fakulta Univerzity Konštantína Filozofa v Nitre
Filozofická fakulta Univerzity Komenského v Bratislave
Filozofická fakulta Západočeské univerzity v Plzni
Fakulta humanitných vied Univerzity Mateja Bela v Banskej Bystrici
Filozoficko-přírodovědecká fakulta Slezské univerzity v Opavě
Grantová agentura České republiky
DDR – Deutsche Demokratische Republik (NDR – Německá demokratická
republika)
inventární číslo
Katedra archeológie Filozofické fakulty Univerzity Komenského v Bratislave
Knihovna Národního muzea, Praha
Krajský pamiatkovy úrad
katastrální území
Ministerstvo kultury ČR, Praha
Moravské muzeum (dnes Moravské zemské muzeum), Brno
Ministerstvo školství, mládeže a tělovýchovy, Praha
Masarykova univerzita, Brno
Muzeum města Brna
Muzejní a vlastivědná společnost v Brně
Moravský zemský archiv v Brně
Moravské zemské muzeum
Národní muzeum, Praha
505
NÖ
NPÚ, ú. o. p.
NŘ
NZ
OÖ
OM
o. p. s.
OSP
OSSPPOP
p. B.
parc. č.
PrF UKO
RGZM
rkp.
SAHI
SAV
SHP
SObA
SOkA
SNG
SNM
SPS
SU
SÚRPMO
ŠA MV SR BB
ŠGÚDŠ
ŠOkAB
ŠUBA
ŠÚPS
ÚAM FF MU
ÚAPP
ÚHM
UJEP
UK
UKO
UKF
ulož.
UP
ÚPRAV
VŠVU
VZ
ZA
ZČM-OZAV
ZČU
ZIP
ZSV
ZVSO
506
Niederösterreich, Dolní Rakousy, Rakousko
Národní památkový ústav, územní odborné pracoviště
Nová řada
nálezová zpráva
Oberösterreich, Horní Rakousy, Rakousko
Okresní muzeum
obecně prospěšná společnost
Okresní stavební podnik
Okresní středisko státní památkové péče a ochrany přírody v Olomouci
politischer Bezirk (Rakousko)
parcela číslo
Prírodovedecká fakulta Univerzity Komenského v Bratislave
Römisch-Germanisches Zentralmuseum Mainz (BRD)
rukopis
Slovenský archeologický a historický inštitút
Slovenská akadémie vied
stavebně historický průzkum
Státní oblastní archiv
Státní okresní archiv
Slovenská národná galéria, Bratislava
Slovenské národné múzeum, Bratislava
Společnost přátel starožitností
Slezská univerzita v Opavě
Státní ústav rekonstrukce památkových měst a objektů
Štátny archív Ministerstva vnútra Slovenskej republiky v Banskej Bystrici
Štátny geologický ústav Dionýza Štúra, Bratislava
Štátny okresny archív v Banskej Štiavnici
Štátny ústredny banský archív v Banskej Bystrici
Štátny ústav pamiatkovej starostlivosti
Ústav archeologie a muzeologie Filozofické fakulty Masarykovy univerzity, Brno
Ústav archeologické památkové péče
Ústav historie a muzeologie Filozoficko-přírodovědecké fakulty Slezské univerzity
v Opavě
Univerzita Jana Evangelisty Purkyně v Ústí nad Labem
Univerzita Karlova v Praze (též KU)
Univerzita Komenského v Bratislave
Univerzita Konštantína Filozofa v Nitre
uloženo
Univerzita Palackého v Olomouci
Ústav pro pravěk a ranou dobu dějinnou FF KU v Praze
Vysoká škola výtvarných umení, Bratislava
výzkumný záměr
Zemský archiv v Opavě
Západočeské muzeum v Plzni, oddělení záchranného archeologického výzkumu
Západočeská univerzita v Plzni
Západočeský institut pro ochranu a dokumentaci památek
zaniklá středověká vesnice
Zemská vláda slezská v Opavě
Obsah
ČÍSLO 1
A. KAŽDODENNOST
Zdeněk Měřínský–Rudolf Procházka: K některým aspektům každodenního a svátečního života
středověkého člověka na Moravě a ve Slezsku . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Tomáš Durdík: Několik poznámek k české hradní každodennosti . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Markéta Tymonová: Archeologické doklady každodenního života obyvatel hradu Cvilína
v období středověku a raného novověku . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Martin Miňo: Príspevok k životu v stredovekom vojenskom tábore . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Zdeňka Měchurová: Středověký svět dětí a her v archeologických pramenech . . . . . . . . . . . . . . . .
7
45
63
81
95
B. POHŘEBIŠTĚ
Martin Čechura: Pohřební ritus ve středověku a novověku ve světle archeologického a antropologického výzkumu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 111
Bořivoj Nechvátal: Záchranný výzkum v poloze tzv. „Tomanovny“ na raně středověkém pohřebišti v Radomyšli u Strakonic . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 121
Petra Stránská: Antropologická charakteristika kostrových pozůstatků z raně středověkého
pohřebiště v Radomyšli, okr. Strakonice (poloha „Tomanovna“) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 135
Petra Stránská–Miluše Dobisíková–Jakub Likovský–Petr Velemínský: Raně středověké pohřebiště v Lahovicích – základní antropologická charakteristika populační skupiny . . . . . . . 141
Jan Hasil: Problém chronologické synchronizace raně středověkých kostrových pohřebišť
v Čechách a v severovýchodním Bavorsku. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 159
Milan Hanuliak: Sociálna pozícia detských jedincov petrifikovaná v pohrebiskovom materiáli
z 9.–10. storočia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 169
František Kostrouch–Pavel Kodera: Výzkum hřbitova u kostela sv. Jana Evangelisty v Blovicích . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 183
Milena Bravermanová: Pohřební šaty jedné z českých královen z královské hrobky v katedrále
sv. Víta . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 203
ČÍSLO 2
C. KERAMIKA
František Gabriel–Lucie Kracíková: K funkci drobné keramické plastiky . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 225
Radek Bláha–Jiří Sigl: Středověká a raně novověká polévaná keramika ve sbírkách královéhradeckého muzea (Několik poznámek k problematice) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 233
Marián Čurný: Nové nálezy stredovekej a včasnonovovekej stavebnej keramiky z Košíc . . . . . . . 253
D. IKONOGRAFIE NA STŘEDOVĚKÝCH NÁLEZECH
Čeněk Pavlík: Draci na kachlích gotiky a renesance aneb kouzelný svět fantazie . . . . . . . . . . . . . . 273
Štefan Oriško: K otázkam pôvodu a typológie stredovekého náhrobku zo zbierky Západoslovenského múzea v Trnave . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 303
Petr Žákovský: Freska s motivem zápasníků z hradu Švihova v kontextu vývoje evropských
bojových systémů . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 311
E. STŘEDOVĚKÉ SKLO
Eva Černá–František Frýda: Sklo vrcholného středověku – současný stav a perspektivy studia
historických technologií . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 335
Hedvika Sedláčková: Vypovídací hodnota archeologických nálezů skla na Moravě z období
ca 1200–1550 (Teze) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 359
507
F. ARCHITEKTURA A OSÍDLENÍ
Tomáš Kyncl–Jiří Varhaník: K datování první etapy výstavby románského kostela sv. Martina
v Bernarticích, okr. Písek . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 369
Tomáš Klír: Osídlení horských oblastí Čech ve středověku a raném novověku – východiska
interdisciplinárního výzkumu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 373
Marián Uličný–Peter Harčar: Počiatky mesta Prešova na základe výsledkov najnovších archeologických výskumov . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 393
Zuzana Bláhová-Sklenářová: Na periferii periferie. Zaniklá ves Otětičky, k. ú. Velké Heřmanice,
okr. Benešov . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 405
Zdeněk Vácha–Radim Vrla: Nové poznatky o stavebním vývoji hradu Lukova . . . . . . . . . . . . . . . . 427
G. VARIA
Jana GrycAndrzej M. Wyrwa: Poutní mušle ze Zámecké hory v Cieszyně – nový bod na mapě
cest ke svatému Jakubovi v Compostelle . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 443
Bořivoj Nechvátal: Atomová absorpční analýza denárového depotu z raně středověkého
pohřebiště z Vrbna u Mělníka . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 451
Miroslav Plaček: K adaptaci a využití antických fortifikací na Peloponésu ve středověku . . . . . . . 463
KRONIKA
Zemřela Dagmar Hejdová (Bořivoj Nechvátal) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 481
Zemřel fotograf české a moravské archeologie Alois Kleibl (1915–2009) (Bořivoj Nechvátal) . . . . 482
PhDr. Tomáš Edel (Jan Klápště, Petr Sommer) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 484
RECENZE A ZPRÁVY
41. mezinárodní konference archeologie středověku (Miroslava Cejpová, Jiří Sigl) . . . . . . . . .
Helena Chybová: Kroměříž zmizelá a znovu objevená aneb Historie ukrytá pod dlažbou
města (Irena Loskotová). . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Jiří Langer–Karel Kuča: Dřevěné kostely a zvonice v Evropě (Zdeněk Měřínský) . . . . . . . . . . .
Bořivoj Nechvátal et. al.: Rotunda sv. Martina a bazilika sv. Vavřince na Vyšehradě
(Zdeněk Měřínský) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . 486
. . . . 487
. . . . 489
. . . . 501
SEZNAM AUTORŮ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 503
ZKRATKY . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 504
508
Dosavadní celostátní konference k problematice
historické archeologie a jejich publikace:
Bisherige Tagungen zur Problematik der mittelalterlichen Archäologie und ihre Schriften:
1. 1969: Praha, Archeologický ústav ČSAV
2. 1970: Brno, Historicko-archeologické oddělení Moravského muzea: Časopis MM, LV, 1970, oddíl vědy
společenské, s. 7–119
3. 1971: Uherské Hradiště, Slovácké muzeum, Sborník: Zaniklé středověké vesnice v ČSSR ve světle
archeologických výzkumů 1, 2, Uherské Hradiště 1973
4. 1972: Bratislava, Slovenské Národné múzeum: část příspěvků in: Sborník Slovenského Národného múzea
Historia 70, 1976
5. 1973: Solenice, Archeologický ústav ČSAV v Praze: Archeologické rozhledy 27, 1955, 243–345, 429–446
6. 1974: Brno, Historicko-archeologické oddělení Moravského muzea a Okresní středisko státní památkové
péče a ochrany přírody v Olomouci, Archaeologia historica 1, Brno 1976
7. 1975: Hradec Králové, Východočeské muzeum. Sborník: Středověká archeologie a studium počátků měst,
Praha 1977
8. 1976: Mikulov, Regionální muzeum, AH 2, Brno 1977
9. 1977: Nové Vozokany, Archeologický ústav SAV v Nitře, AH 3, Brno 1978
10. 1978: Plzeň, Západočeské muzeum, AH 4, Brno 1979
11. 1979: Tábor, Muzeum husitského revolučního hnutí, AH 5, Brno 1980
12. 1980: Košice-Zlatá Idka, Východoslovenské múzeum v Košiciach, AH 6, Brno 1981
13. 1981: Brno, Historicko-archeologické oddělení Moravského muzea, Archeologický ústav ČSAV, AH 7, Brno
1982
14. 1982: Roudnice n. L., Okresní muzeum Litoměřice, AH 8, Brno 1983
15. 1983: Praha, Muzeum hl. m. Prahy, Urbes medii aevi – Investigationes archaeologicae, Praha 1984
16. 1984: Nitra, Archeologický ústav SAV v Nitře, AH 10, Brno 1985
17. 1985: Olomouc, Okresní středisko státní památkové péče a ochrany přírody v Olomouci, AH 11, Brno
1986
18. 1986: Strážnice, Ústav lidového umění ve Strážnici, AH 12, Brno 1987
19. 1987: Pezinok, Slovenské Národné múzeum v Bratislave, AH 13, Brno 1988
20. 1988: Čelákovice, Okresní muzeum Praha-východ, AH 14, Brno 1989
21. 1989: Tábor, Muzeum husitského revolučního hnutí, AH 15, Brno 1990
22. 1990: Brno, Muzejní a vlastivědná společnost v Brně, AH 16, Brno 1991
23. 1991: Děčín, Památkový ústav v Ústí nad Labem, AH 17, Brno 1992
24. 1992: Čingov, Spišský dejepisný spolok v Levoči, AH 18, Brno 1993
25. 1993: Luhačovice, Muzeum jihovýchodní Moravy ve Zlíně, AH 19, Brno 1994
26. 1994: Čelákovice, Městské muzeum v Čelákovicích, AH 20, Brno 1995
27. 1995: Hradec Králové, Muzeum východních Čech, AH 21, Brno 1996
28. 1996: Nitra, Archeologický ústav SAV v Nitře, AH 22, Brno 1997
29. 1997: Prachatice, Muzeum Prachatice, AH 23, Brno 1998
30. 1998: Brno, Muzejní a vlastivědná společnost a Moravské zemské muzeum v Brně, AH 24, Brno 1999
31. 1999: Banská Bystrica, Pamiatkový ústav Bratislava, stredisko Banská Bystrica, AH 25, Brno 2000
32. 2000: Čáslav, Městské muzeum Čáslav a Archeologický ústav AV ČR Praha, AH 26, Brno 2001
33. 2001: Brtnice a Panská Lhota, Muzejní a vlastivědná společnost a Ústav archeologie a muzeologie Filozofické
fakulty Masarykovy univerzity, AH 27, Brno 2002
34. 2002: Opava, Archeologický ústav AV ČR v Brně a Zemské Slezské muzeum v Opavě, AH 28, Brno 2003
35. 2003: Hrabušice, Filozofická fakulta UK v Bratislavě, AH 29, Brno 2004
36. 2004: Telč, Filozofická fakulta MU v Brně, Ústav archeologie a muzeologie, Muzejní a vlastivědná společnost
v Brně, AH 30, Brno 2005
37. 2005: Chrudim,Regionální muzeum v Chrudimi, Město Chrudim, ARÚ KV ČZ, v. v. i., AH 31, Brno 2006
38. 2006: Bardejov-Zlaté, Pamiatkový úrad SR v Bratislave, AH 32, Brno 2007
39. 2007: Teplý Vrch, okr. Rimavská Sobota, AÚ SAV Nitra , AH 33, Brno 2008
40. 2008: Plzeň, Západočeské muzeum v Plzni, AH 34, Brno 2009
41. 2009: Pardubice, Východočeské muzeum v Pardubicích a Univerzita Pardubice, AH 35, Brno 2010
Mimo konference: Archaeologia historica 9, Brno 1984
ročník 35, 2010, číslo 1–2
Monotematické číslo přináší příspěvky přednesené
na XLI. mezinárodní konferenci archeologie středověku
s hlavním zaměřením Život středověkého člověka od kolébky do hrobu
Pardubice, 21.–25. září 2009
Toto číslo připravili Zdeněk Měřínský a Pavel Kouřil s redakční radou
Překlady německých resumé Bernd Magar, anglických abstrakt Irma Charvátová, Tony Long
Jazykové korektury Zuzana Doušková (čeština) a Anton Pasienka (slovenština)
Adresa redakce: Ústav archeologie a muzeologie, Filozofická fakulta MU. Arna Nováka 1, 602 00 Brno
Tajemnice redakce Irena Loskotová
Odpovědný redaktor Zdeněk Měřínský
Technická spolupráce Irena Loskotová a Miroslava Pluháčková
Zhotovila tiskárna Expodata-Didot, spol. s r. o., Brno
Náklad 1 000 výtisků
Vydává Masarykova univerzita, Žerotínovo nám. 9, 601 77 Brno, IČ 00216224
Vychází dvakrát ročně, toto číslo vychází 15. 9. 2010
Časopis je evidován MK ČR pod č. E 19435
ISBN 978-80-210-5272-7
ISSN 0231-5823