Program konferencji

Vzdělanec nad hranicemi „provincionality“
první z cyklu konferencí
Vzdělanec na provincii
pořádaných
Centrem pro hospodářské a sociální dějiny Filozofické fakulty Ostravské univerzity
a
Wydziałem Filologiczno-Historycznym Akademii im. Jana Długosza w Częstochowie,
která se uskuteční kongresovém centru GONG v Dolní oblasti Vítkovice
ve dnech 25.–26. 4. 2013
Téma sociálních rolí a funkcí inteligence v procesu modernizace společnosti není bílým místem ani
domácí, ani zahraničí historiografie. V interdisciplinárně pojímaných společenských vědách bylo
v posledních letech dosaženo úzu, že sociální habitus inteligence se zakládá na absolvovaném
univerzitním vzdělání. Z aspektu sociální stratifikace inteligence tvoří nedílnou součást středních
vrstev společnosti; některým reprezentantům se na základě výkonu povolání a občanské
angažovanosti podařilo etablovat mezi lokální elity společnosti. Inteligence jako sociální skupinu pojí
výše uvedené univerzitní a vysokoškolské vzdělání, vnitřně se člení na jednotlivé vysoce
specializované profesní skupiny, tj. lékaři, právníci, inženýři atd. Intelektuální špičky mohou aspirovat
až k pojmenování intelektuálové, přičemž diskuze k tématu, kdo a proč může být tímto termínem
označován, je v středoevropské historiografii otevřena.
Léta studií a následně výkon profesní kariéry představitelů inteligence „dlouhého“ 19. století
jsou nedílně spojena se životem v metropolích, velkoměstech a regionálních správních centrech.
Rodící se moderní město s rozvinutou sítí vzdělávacích institucí a širokou škálou kulturního dění
(periodický tisk, knihovny, muzea, divadelní scény, kavárny i spolky) spoluutvářelo pro inteligenci
typické vzory chování a jednání sociální, tj. touhu po vzdělání a jeho celoživotním rozvíjení, zájem
o věci veřejné a kultivované trávení volného času. Uvedené mentality si vzdělaní muži zachovávali
i v případě, že jejich profesní kariéra byla spojena s odchodem z centra na periferii, tj. do provinčních
konzervativně smýšlejících maloměst, popř. utvářejících se průmyslových aglomerací. Reprezentanti
inteligence (advokáti, lékaři, středoškolští profesoři, inženýři i učitelé) výkonem profese a občanskou
angažovaností překročili na přelomu 19. a 20. století provinčnost prostředí a nesmazatelně se
podepsali na rozvoji kulturního niveau měst a kultivaci širokých vrstev městského obyvatelstva.
Představovali kulturotvornou i kulturonosnou vrstvu utvářející se moderní společnosti.
Cyklus konferencí Vzdělanec na provincii, který otevřeme tématem Vzdělanec nad hranicemi
„provincionality“, si klade za cíl přinést nové poznatky k působení vzdělaných mužů v „provinciích“,
míní analyzovat proměny jejich postojů k centru a otevře témata vážící se k vzorům chování a jednání
dané sociální skupiny.
1
Na temat historycznej i społecznej roli inteligencji napisano już bardzo dużo, podobnie jak
rozpoznano jej najważniejsze charakterystyczne cechy, w tym podstawowy wyróżnik (posiadanie
„wykształcenia”) ale też bardzo dwoisty charakter jako pewnego rodzaju między-klasy społecznej,
pośredniczącej pomiędzy elitami politycznymi i elitami bogactwa a zwykłymi ludźmi (ludem). Jednak
w rzeczywistości historycznej nie działają umowne kategorie i pojęcia naukowe, nawet najbardziej
precyzyjne, ale konkretne jednostki. Stąd zasadne jest zajęciem się raczej należącymi do klasy
inteligencji jej członkami: ogólnie inteligentami, którzy w uzasadnionych przypadkach mogli
aspirować do miana intelektualistów. Dyskusja na temat tego kto i dlaczego może być nazwany
intelektualistą jest cały czas otwarta.
Matecznikiem inteligencji w XIX wieku niewątpliwie było miasto, i to miasto duże, najczęściej
spełniające funkcje centrum, stolicy. Tu najczęściej przybysze z różnych stron kraju mogli nabyć
pożądane wykształcenie, tu w okresie nauki przejmowali także typowe dla tej grupy społecznej
wzorce zachować i rozumienia świata, tu także uczyli się „produkować” idee, które przy pomocy
dostępnych mediów starali się zaszczepiać w ludzie, w przekonaniu, że w ten sposób zmienią świat na
lepszy. Tu także znajdował narzędzia, które pozwalały mu na wewnętrzny rozwój (biblioteki, prasę
itd.). Problem zaczynał się w momencie, kiedy wykształcony człowiek musiał opuścić kulturalną
stolicę i osiąść na stałe z dala od niej, na prowincji w sensie rzeczywistym, jak również (z punktu
widzenia centrum) w sensie duchowym. Niezmiernie interesującym jest więc badanie, w XIX wieku
bardzo społecznie ważnej, sytuacji i dylematów wykształconej jednostki postawionej w obcym sobie
środowisku, często niechętnym osobom z aspiracjami do wypowiadania się na tematy ogóle w
oparciu jedynie o przywilej wiedzy, dodatkowo bez dostępu albo z utrudnionym dostępem do źródeł
aktualnych informacji i fermentu duchowego.
Puntem wyjście jest musi być oczywiście określenie terminu „prowincja”, które w istocie ma
sens dopiero w ścisłym powiązaniu z kategorią stolicy, metropolii, centrum. W istocie dopiero wraz z
szybkim rozrostem dużych ośrodków miejskich, kumulujących w sobie coraz większą część kapitału
kulturowego (w tym większość aktywnie czynnej inteligencji) możemy mówić o szerszym stosowaniu
przeciwstawnego pojęcia „prowincja”.
Istnienie opozycji centrum- prowincja wywołuje wiele ważnych dla żyjących na prowincji
jednostek dylematów. Jedną z najważniejszych jest fakt, że najczęściej w centrum powstaje
„centralny system wartości” danego społeczeństwa, sankcjonowany przez instytucje i autorytety
centralne, a propagowany przez inteligencję. Jaka była rola w ich przenoszeniu w środowiska
peryferyjne różnych inteligentów, na ile tylko reprodukowali w swoich środowiskach idee
przejmowane z „góry”, na ile zaś ich własne idee i przemyślenia mogły wpłynąć na normy narzucane
ogółowi przez władze albo autorytety centralne.
Jednak znaczna, może większa część wykształconych osób działających na prowincji (i nie
tylko), poprzestawała jedynie na wykonywaniu swojego nabytego zawodu, nie wykazując aspiracji
oddziaływania na innych. Może to być punktem wyjścia do rozróżnienia działalności inteligencji i
inteligentów/ intelektualistów ograniczających się jedynie do wykonywania specyficznej „pracy
umysłowej”, od tych którzy swoją działalność traktowali jako powołanie, czyli uprawnienie (nadane
im albo same sobie przyznane) do wypowiadania się w imieniu ogółu. To drugie z przyczyn
2
politycznych i socjologicznych częstsze było u narodów pozbawionych w XIX wieku własnego państwa
jak Polacy czy Czesi. W tym przypadku inteligencja przypisała sobie prawo do wypowiadania w
imieniu wspólnoty narodowej, aby jednak formułowane przez nią idee trafiały do szerokich grup
społecznych niezbędny był współudział inteligentów działających na prowincji.
Dyskusyjna jest zresztą także to, członkowie jakich podgrup zawodowych bazujących na
zdobytym wykształceniu, mogą być zaliczeni do inteligentów/intelektualistów. Wewnętrzne
zróżnicowanie jest sporym wyzwaniem badawczym zwłaszcza na prowincji, gdzie osoby wykształcone
często musiały wykonywać różne zadania i zajęcia. Bardzo ważne jest też określenie miejsca danej
osoby pretendującej do bycia intelektualistą w strukturze społecznej, bowiem w nowoczesnym
społeczeństwie wiedza (kapitał kulturowy) daje mniejszy lub większy udział we władzy, ale faktyczna
„władzę” (znaczenie) daje dopiero w związku z funkcję urzędniczą albo przez służbę narodowi czy
szerzej opinii publicznej.
Generalnie celem cyklu konferencji pt. „Intelektual na prowincji” jest przebadania dylematów
jednostek posiadających wielkie aspiracje kulturowe (i inne) a działających w niesprzyjających
warunkach, choć oczywiście także grupowych i historycznych uwarunkowań i efektów oddziaływania.
3
Program:
První konferenční den 25. 4. 2013
9:30–10:00
Prezence
10:00–10:30
Slavnostní zahájení
10:30–10:45
Prof. PhDr. Aleš Zářický, Ph.D.
I.
Úvodní představení problému
blok: Témata všeobecná a syntetická
10:50
Prof. PhDr. Jiří Štaif, CSc.
(UHSD FF UK)
Metodologická invence a neprovincionální
regionalismu Milana Myšky
11:10
Mgr. Petr Kadlec, Ph.D.
(CHSD FF OU)
Inteligence, intelektuálové či vzdělanci?
K terminologii a definici pojmů
11:30
dr Krzysztof Czajkowski
(AJD w Częstochowie)
11:50
Prof. PhDr. Dušan Škvarna, Ph.D.
(UMB Bánská Bystrica)
12:10
dr hab. Sławomir Gawlas, prof. UW
(Uniwersytet Warszawski)
Pomiędzy stolicą a prowincją: topografia losów i
przygód „człowieka myślącego” (Mezi hlavním
městem a provincií: topografie osudů a příběhů
„člověka myslícího“)
Slovenský vzdělanec v 19. století
Inteligencja prowincjonalna w Rzeczpospolitej
Polskiej przed powstaniem inteligencji (XVI-XVIII
wiek) (Inteligence na provincii v Polském království
před „zrodem“ inteligence (16.–18. století)
12:30–13:00
Diskuze
13:00–14:00
Teplý raut
4
II. blok: Inteligence na provincii jako společenská skupina a její struktury I.
14:00
Prof. PhDr. Lumír Dokoupil, CSc.
Mgr. Petr Kadlec, Ph.D.
(CHSD FF OU)
Středoškolský profesor daleko od centra – pedagog,
badatel, veřejný činitel
14:15
PhDr. Martin Jemelka, Ph.D.
(CHSD FF OU / VŠB-TUO)
Duchovní
14:30
PhDr. Andrea Pokludová, Ph.D.
(CHSD FF OU)
Profesní peripetie představitelů svobodných povolání
na přelomu 19. a 20. století
14:45
Doc. PhDr. Marie Macková, Ph.D.
(FF UP)
Exkluzivní osamění – úřednictvo mimo zemská centra
15:00–15:30
Diskuze
15:30–16:00
Občerstvení
III. blok: Inteligence na provincii jako společenská skupina a její struktury II.
16:00
Prof. PhDr. Aleš Zářický, Ph.D.
(CHSD FF OU)
16:15
Doc. Mgr. Lukáš Fasora, Ph.D.
(HÚ FF MU)
16:30
Doc. PhDr. Ludmila Nesládková, CSc.
(CHSD FF OU)
Technická inteligence
Dělnický aristokrat, vzdělanec, byrokrat… K jedné
problematické sociální kategorii v českých zemích do
r. 1914
Žena v Moravské Ostravě a na okraji ostravskokarvinské průmyslové aglomerace na přelomu 19.
a 20. století
16:45
Prof. PhDr. Jana Geršlová, CSc.
(EF VŠB-TUO)
Ženy, které čtou, jsou nebezpečné (obchodnice
a podnikatelky)
17:00–17:30
Diskuze
18:00
Slavnostní večeře pro zvané host
5
Druhý konferenční den 26. 4. 2013
IV. blok: Inteligence na provincii jako společenská skupina a její struktury III.
10:00
Mgr. Radim Macháň, Ph.D.
10:15
Mgr. Hana Šústková, Ph.D.
(CHSD FF OU /
Archiv Vítkovice, a. s.)
10:30
PhDr. Radoslav Daněk
(CHSD FF OU / AMO)
10:45
Doc. PhDr. Ing. Antonie Doležalová, Ph.D.
(NF VŠE Praha)
11:00
dr hab. Marek Rembierz
(Uniwersytet Śląski w Katowicach,
Instytut Nauk o Edukacji w Cieszynie )
Zrod moderního důstojníka
Mezigenerační kontinuita inteligence na
provincii
„Skladatelé zkamenělé hudby“ v Ostravě.
Provinční město jako tvůrčí výzva pro
architekta
Být mecenášem vzdělance na provincii
Filozof wśród pedagogów na prowincji –
uczestnictwo Kazimierza Twardowskiego w
Wykładach Uniwersyteckich Towarzystwa
Pedagogicznego Księstwa Cieszyńskiego i jego
kontakty z Towarzystwem
11:15–11:45
Diskuze
11:45–12:15
Raut
V. blok: Inteligence na provincii jako společenská skupina a její struktury IV.
12:15
dr Marzena Bogus
(Akademia im. Jana Długosza
w Częstochowie)
12:30
Mgr. Jiří Němec, Ph.D.
(HÚ FF MU)
Inteligencja „od czarnej roboty” czyli rola
nauczycieli szkół elementarnych w
modernizującym się społeczeństwie Śląska
Cieszyńskiego w 2 połowie XIX i na początku
XX wieku
Katolický teolog a historik Eduard Winter:
sudetoněmecký vzdělanec v první republice
6
12:45
mgr Stefan Król
(Pedagogiczna Biblioteka
Wojewódzka w Cieszynie)
dr hab. Janusz Spyra, prof. AJD
(Akademia im. Jana Długosza
w Częstochowie)
Na studia do stolicy. Kariery absolwentów
cieszyńskich szkół średnich zydowskiego
pochodzenia w 2 poł. XIX i na pocz. XX wieku /
Za studii do hlavního města. Kariéry židovských
absolventů těšínských středních škol ve 2. pol. 19.
a na poč. 20. stol.
13:00
PhDr. Jiří Jung, Ph.D.
(CHSD FF OU)
Aristokratický salon na periferii – návštevníci a hosté
knížat Lichnowských na zámku v Hradci
13:15
Prof. PhDr. Milan Hlavačka, CSc.
(HÚ AV ČR, v. v. i)
Mé virtuální setkání s Milanem Myškou
13:30
Diskuze a závěrečné slovo
7