catalogus Wereldbeeld, Worldview

WORLD
VIEW
The worldview of Comenius
History of the Orbis sensualium pictus
Worldview depicted by artists
Colophon
Exhibition:
Wereldbeeld / Worldview
23 juni 2016 - 22 januari 2017
Comenius Museum Naarden
© 2016 PubArt Kunstprojecten, www.pubart.nl
Comenius Museum Naarden, www.comeniusmuseum.nl
Design: Elganan Jelsma & Rob Schultheiss
Publisher: Aandacht-communicatie
ISBN/EAN:978-90-79628-25-4
NUR-code:
640 - beeldende kunst
Comenius Museum
Naarden
www.comeniusmuseum.nl
Lakeland
Foundation
www.lakelandfoundation.nl
Elganan Jelsma
Special thanks to: All 26 participant artists
Elganan Jelsma, curator PubArt Kunstprojecten
Rob Schultheiss, graphic design PubArt Kunstprojecten
Project-team exhibitions Comenius Museum, Naarden
Lucie Urbánková, curator Comenius Museum, Uherský Brod
Petr Zemek, curator Comenius Museum, Uherský Brod
Miroslav Vaškových, director Comenius Museum, Uherský Brod
Hans van der Linde, director Comenius Museum, Naarden
Ministerie van cultuur
Tsjechië
www.mkcr.cz
Kunstenaarsvereniging
AKKV
www.akkv.nl
PubArt
Kunstprojecten
www.pubart.nl
2
Comeniusmuseum
Uherský Brod
www.mjakub.cz
M.A.O.C. Gravin van Bylandt
Stichting
www.bylandtstichting.nl
Prins Bernhard
cultuurfonds
www.cultuurfonds.nl
Content
4
Foreword
4
Het wereldbeeld van Comenius
5 - 21
The worldview of Comenius
5 - 21
Komenského pohled na svět
Geschiedenis van de
Orbis sensualium pictus
22 - 29
History of the
Orbis sensualium pictus
22 - 29
Historie knihy
Orbis sensualium pictus
31
Worldview
depicted by artists.
31
32
Marcel Bastiaans
32
33
Udo Brähler
33
34
Peggy Eras
34
35
Louisa Francine
35
36
Louise Ellen van Gorkom
36
37
Desiré Haverkamp
37
38
Bea van der Heijden
38
39
Barbara Houwers
39
40
Marijke Jager
40
41
Elganan Jelsma
41
42
Petra Knol Daudeij
42
43
Marleen Leysen
43
44
Wim van Loon
44
45
Carola Mokveld
45
46
Hester Pilz
46
47
Xandra Richters
47
48
José van ‘t Rood
48
49
Louise Schoon
49
50
Rob Schultheiss
50
51
Petra Smits
51
52
Joke Struik
52
53
Saskia Spitz
53
54
Helga Troll
54
55
Inger Vonkeman
55
56
Elize van der Werff
56
57
Diklah Zohar
57
58
Comenius Museum Naarden
58
59
Muzeum Jana Amose Komenského
Uherský Brod
59
Helga Troll
Pohled na svět
znázorněný umělci.
Peggy Eras
Bea van der Heijden
Petra Smits
Rob Schultheiss
Wereldbeeld verbeeld
door kunstenaars
Předmluva
Louise Ellen van Gorkom
Voorwoord
3
Foreword
Hans van der Linde, Comenius Museum Naarden
Miroslav Vaškových, Comenius Museum Uherský Brod
The first edition of the book Orbis sensualium První vydání knihy Orbis sensualium
In 1658 verscheen de eerste druk van
pictus, the physical world summarized in
het boek Orbis sensualium pictus, vrij
pictus, fyzický svět vyjádřený v obrazech,
pictures, was published In 1658. This edition
vertaald: de zintuiglijk waarneembare
bylo publikováno v roce 1658. Toto
contained 150 subjects, each provided
wereld samengevat in afbeeldingen. Deze
vydání obsahovalo 150 námětů, každý
with an image. The topics and graphics
editie bevatte 150 onderwerpen die ieder
doprovázený obrázkem. Témata a
were designed to give students an idea of
voorzien waren van een afbeelding. De
grafiky byly navrženy tak, aby předaly
the world in which they would operate in
onderwerpen en afbeeldingen waren
žákům pojem o světě, ve kterém budou
bedoeld om leerlingen een indruk te geven the future. It was one of the first illustrated
v budoucnu žít. Byla to jedna z prvních
van de wereld waarin zij later zouden gaan textbooks in the world.
ilustrovaných učebnic na světě.
functioneren. Daarmee was het één van de
allereerste geïllustreerde schoolboeken ter Simultaneously, this book also reveals the
Současně tato kniha odkrývá pohled
worldview of its author Jan Amos Comenius
wereld.
na svět svého autora Jana Amose
(1592-1670). In his time scientists explored
Tegelijkertijd onthult dit boek ook het
Komenského (1592–1670). V jeho době
the world and the knowledge of heaven and
wereldbeeld van zijn auteur Jan Amos
vědci objevovali svět a znalosti o nebi a
Comenius (1592-1670). In zijn tijd werd
zemi rapidně
de wereld verder in kaart gebracht en
rostly díky
The bulk of the exhibition
nam de kennis over hemel en aarde
četným
snel toe door tal van ontdekkingen.
objevům.
consists of the work of 26 artists
In dezelfde periode werd het leven
who have been inspired by this book Ve stejné
van velen gedomineerd door
době byl
to inspire us with their work.
godsdienstoorlogen, machtspolitiek
život mnoha
en hun gewelddadige gevolgen.
lidí ovládán
earth grew rapidly by numerous discoveries.
Zelf zag Comenius zich al in 1628
náboženskými válkami, mocenskou
At the same time the life of many people was politikou a jejich násilnými důsledky.
gedwongen om zijn vaderland om
dominated by religious wars, power politics
godsdienstige redenen te ontvluchten om
Již v roce 1628 byl Komenský donucen
and their violent consequences. Already in
er nooit meer terug te kunnen keren.
uprchnout z vlastní země kvůli
De oorzaak van veel ellende zag Comenius 1628 Comenius saw himself forced to escape náboženským důvodům a nikdy se již
his country for religious reasons never to
in de onwetendheid van mensen.
nevrátil do svého života.
return in his lifetime.
Onderwijs moest volgens hem mensen
helpen om werkelijk mens te worden door
Podle Komenského bylo mnoho utrpení
In Comenius opinion much misery was
te leren het goede te doen.
způsobeno lidskou neznalostí. Podle
caused by the ignorance of people. According něj mělo vzdělání pomoci lidem stát se
to him, education was to help people to be
Het leven en wereldbeeld van
skutečně lidskými a naučit se činit dobro.
truly human and learn te do the good thing.
Comenius boden inspiratie voor dit
samenwerkingsproject van het Comenius
Život a Komenského pohled na svět
The life and worldview of Comenius
Museum Naarden, PubArt Kunstprojecten
poskytl inspiraci pro společný projekt
en het Comenius Museum in Uherský Brod. provided inspiration for this joint project of
Comenius Musea Naarden, Pubart
the Comenius Museum Naarden, PubArt
Het resultaat is een selectie van 15 van
productions a Muzea Jana Amose
Artprojects and Comenius Museum in
de 150 onderwerpen waarin de wereld
Komenského v Uherském Brodě.
Uherský Brod. The result is a selection of 15
van Comenius doorschemert. Daarnaast
Výsledkem je výběr 15 ze 150 námětů, v
of the 150 subjects in which the world of
wordt de geschiedenis van het boek zelf
nichž prosvítá Komenského svět. Kromě
Comenius shines through. In addition the
gepresenteerd.
toho je prezentována historie samotné
history of the book itself is presented.
knihy.
Het grootste deel van de tentoonstelling
The bulk of the exhibition consists of the work Velká část výstavy sestává z práce 26
wordt gevormd door het werk van 26
kunstenaars die zich door dit boek hebben of 26 artists who have been inspired by this
umělců, kteří se inspirovali touto knihou,
book to inspire us with their work.
laten inspireren en ons daarmee weer stof
aby zase inspirovali nás svými díly.
tot nadenken geven.
4
The worldview of Comenius
Hans van der Linde
Wereldbeeld
Comenius leefde in een wereld die werd
verscheurd door godsdienstoorlogen,
machtspolitiek en onrecht. Maar ook in
een tijd van ontdekkingen en toenemende
kennis en informatie. Onwetendheid is
voor hem de kern van de problemen in de
wereld. De jeugd moet worden voorbereid
op wijsheid, welsprekendheid en de taken
in het leven. Daarom is het nodig dat zij
eerst leren hoe de wereld in elkaar zit. In
die wereld leven de mensen met elkaar
en staan zij in onze ogen dicht bij de
natuur. Geboorte, leven en sterven vormen
voor Comenius een proces waarvan wij
zelf het einde niet kennen. Comenius
is overtuigd van een leven na de dood
en vindt dat mensen zich daar ook op
moeten voorbereiden. De voorbereiding
op het leven op aarde én het leven na
de dood brachten Comenius tot het
schrijven van de Orbis sensualium pictus,
de zintuiglijk waarneembare wereld, dat in
1658 verscheen. Met de 150 afbeeldingen
en informatie uit dit boek zien wij zijn
wereldbeeld.
Worldview
Comenius lived in a world torn apart by
religious wars, power politics and injustice.
But also during a time of discoveries and
increasing knowledge and information.
Ignorance is for him the core of the problems
in the world. The youth should be prepared
for wisdom, eloquence and tasks in life.
Therefore it is necessary that they first learn
how the world works.
In this world, people live with each other and,
in our eyes, close to nature. Birth, life and
death are in the eye of Comenius a process
of which we do not know the end. Comenius
is convinced of a life after death and firmly
believes that people should prepare for it.
Comenius efforts to prepare for life on
earth and the afterlife led him to write the
Sensualium Orbis pictus, the phenomenal
world, which appeared in 1658.
With 150 images and information in this
book we see his view on the world. Twenty-six
professional artists have been asked to take
note of this world and be inspired by this.
5
Pohled na svět
Komenský žil ve světě rozvráceném
náboženskými válkami, mocenskou
politikou a nespravedlností. Současně však
žil v době objevů a rostoucího poznání a
informací. Kořenem problémů světa je pro
něj nevědomost. Mládež má být připravena
pro vědění, výřečnost a životní úkoly. Proto
je nezbytné, aby děti poznaly, jak svět
funguje.
V tomto světě žijí lidé pospolu, pozorují
se, jsou blízko přírodě. Narození, život a
smrt jsou v očích Komenského procesem,
o kterém nevíme, kdy končí. Komenský je
přesvědčen o životě po smrti a pevně věří,
že lidé se na něj mají připravit.
Komenského snaha, aby se lidé připravili
pro život na zemi i život posmrtný jej vedla
k sepsání díla Sensualium Orbis pictus, svět
v obrazech, který byl vydán v roce 1658.
Na 150 obrazech a textech této knihy
vidíme jeho pohled na svět. Dvacet šest
profesionálních umělců bylo požádáno,
aby se seznámilo s tímto světem a nechalo
se jím inspirovat.
1 Leren leren
1Education
1Učení
In de wereld bestaat de mens niet op
zichzelf. Hij leert van anderen wat wijsheid
is, wat nodig is om alles goed te begrijpen
en goed te doen. En daarom moet in
de eerste plaats geleerd worden om te
communiceren. En dat kan met behulp
van het alfabet. Als de mens langs alle
dingen wordt geleid, en alles bij naam leert
kennen, kan hij erover nadenken.
In the world a man does not exist by himself.
He learns from others what is wisdom, what
is necessary to understand everything well
and do the good thing. And therefore he
must learn in the first place to communicate.
And that can be done with the alphabet. If
man is guided through all things, and knows
everyting by name, he can think about it.
Ve světě nemůže člověk existovat sám o
sobě. Učí se od ostatních, co je moudrost,
co je nezbytné k správnému pochopení
všeho a konání dobrých věcí. Proto se
musí nejprve naučit komunikovat. A toho
lze dostáhnout prostřednictvím abecedy.
Jestliže je člověk veden prostřednictvím
všech věcí a vše dokáže pojmenovat, může
o tom přemýšlet.
De afbeeldingen zijn voor de leerlingen
herkenbaar. De geluiden ook. Door
klank en lettertekens te verbinden,
biedt Comenius de sleutel tot het leren
lezen. Met de weergave van woorden in
verschillende talen maakt hij het mogelijk
om andere talen te leren.
The images are familiar to the students.
Sounds too. By connecting sounds and
letters, Comenius provides the key to learning
to read. With the display of words in different
languages, he makes it possible to learn
different languages.
Obrazy jsou studentům známy, zvuky
též. Spojením zvuků a písmen získává
Komenský klíč k naučení čtení. Zobrazením
slov v různých jazycích umožňuje výuku
cizích jazyků.
6
2 Begin en einde
2 Beginning and End
2 Začátek a konec
God is God. Alles in allen overal. De
schepper, stuurman en beschermheer
van de wereld. Ooit zal de mens
verantwoording moeten afleggen voor
alles wat hij gedaan heeft. Want de wereld
is niet de uiteindelijke bestemming van de
mens.
God is God. All in all around. The creator,
gouvernor and protector of the world.
Someday man will be held accountable for
everything he has done. Because the world is
not the ultimate destiny of man.
Bůh je Bůh. Vše ve všem, co nás obklopuje.
Stvořitel je řiditel a ochránce světa. V
budoucnu mu bude člověk skládat účet ze
všeho, co vykonal. Proto svět není poslední
úděl člověka.
Het eerste onderwerp in de Orbis
sensualium pictus is God, het laatste
onderwerp is het Laatste Oordeel. Daarmee
plaatst Comenius het leven van de mensen
in een educatief perspectief: de mens moet
leren de juiste keuzes te maken.
The first item in the Orbis pictus Sensualium
is God, the last subject is the Last Judgement.
Comenius puts the lives of the people in an
educational perspective: man must learn to
make the right choices.
První položkou v Orbis pictus Sensualium
je Bůh, poslední téma je Poslední soud.
Komenský staví životy lidí na výchovné
perspektivě: člověk se musí naučit dělat
správná rozhodnutí.
7
3 Hemel en aarde
3 Heaven and earth
3 Země a nebe
In de wereld heeft alles zijn plaats. De vier
elementen vuur, lucht, water en aarde
geven structuur en samenhang. Het vuur
van de zon in de hemel, de vogels in de
lucht, de vissen in het water en bergen,
bossen, velden, dieren en mensen op de
aarde. De aarde staat vast want de hemel
draait om de aarde. De zon schijnt altijd
ook al hangt er soms een wolk voor. Zelfs
de nacht is nooit helemaal donker dankzij
de maan en de sterren.
In the world everything is in place. The four
elements of fire, air, water and earth provide
structure and coherence. The sun in the
sky, the birds in the air, the fish in the water
and mountains, forests, fields, animals and
humans on the earth. The earth is fixed for
the sky revolves around the earth. The sun
is always shining even though sometimes
there hangs a cloud. Even the night is never
completely dark due to the moon and the
stars.
Ve světě má vše své místo. Čtyři elementy:
oheň, vzduch, voda a země zajišťují stavbu
a soudržnost. Slunce je na obloze, ptáci ve
vzduchu, ryby ve vodě a hory, lesy, pole,
zvířata a lidé na zemi. Země je pevná a
obloha se otáčí kolem ní. Slunce stále svítí, i
když je někdy zastíněno mrakem. Dokonce
v noci není zcela tma zásluhou měsíce a
hvězd.
In zijn studietijd kocht Comenius een
eerste druk van Revolutionibus Orbium
Coelestium van Copernicus waarin deze
zijn theorie over de hemellichamen
beschreef. Comenius hield vast aan de
opvatting dat de aarde het middelpunt
is waar alles om draait. De theorie van
Copernicus dat de aarde rond de zon
draait, werd pas in de achttiende eeuw
algemeen aanvaard.
During his study Comenius bought a first
edition of Revolutionibus Orbium Coelestium
in which Copernicus described his theory
of celestial bodies. Comenius held the view
that the earth is the center around which
everything revolves. The Copernican theory
that the earth revolves around the sun,
was not generally accepted untill the the
eighteenth century.
Během svého studia si Komenský koupil
rukopis Revolutionibus Orbium Coelestium,
ve kterém popisuje Koperník svou teorii
oběhu nebeských těles. Komenský zastával
názor, že Země je centrum, kolem kterého
se všechno otáčí. Kopernikánská teorie,
podle které se země otáčí kolem slunce,
nebyla všeobecně přijímána až do 19.
století.
8
4 Mens
4Man
Adam is de eerste mens die op de zesde
dag van de schepping door God naar zijn
evenbeeld is gemaakt. Eva, de eerste vrouw
is uit de rib van de man geschapen. De
duivel, als slang vermomd, verleidde hen
om van de vrucht van de verboden boom
te eten. Zij en hun nakomelingen werden
tot ellende en dood verdoemd en uit het
paradijs verstoten.
Adam was the first man created by God in his
own image on the sixth day of creation. Eve,
the first woman was created from the man’s
rib. The devil, disguised as a serpent, tempted
them to eat the fruit of the forbidden tree.
They and their descendants were condemned
to misery and death and expelled from
paradise.
De ziel is het leven van het lijf. Het
is de groeikracht in de planten, de
bewegelijkheid van de dieren en het
verstand in de mensen. Het verstand
bestaat uit drieën: het verstand waarmee
goed en kwaad, echt en vals worden
onderscheiden; de wil waardoor hij de
handeling verkiest, verlangt, verwerpt
of verafschuwt; het geweten of gemoed
waardoor hij het gekozen goede nastreeft
en het slechte ontvlucht. De ware kennis
van iets is wetenschap.
The soul is the life of the body. It is the vigor
of the plants, the mobility of the animals
and the understanding of the people. The
mind consists of three parts: the intellect that
distinguishes between good and evil, true
and false ; the will by which he prefers the
act required or to be, rejected; conscience
by which he pursues the chosen good and
renounces the bad. The true knowledge of
anything is science.
4 Člověk
Sinds Adam en Eva zich lieten verleiden in
het paradijs is de wereld niet meer zoals
God die had bedoeld. Maar omdat de mens
geschapen is naar het evenbeeld van God
en een vrije wil heeft, kan hij ervoor kiezen
om het goede te doen. En dat is iets wat hij
moet leren.
Since Adam and Eve were tempted in
paradise the world is no longer as God
intended. But because man is created is in the
image of God including anfree will, he can
choose to do good. And that’s something he
needs to learn.
Adam byl prvním mužem stvořeným
Bohem šestého dne stvoření k jeho
vlastnímu obrazu. Eva, první žena, byla
stvořena z mužova žebra. Ďábel, skrytý do
podoby hada, pokouší ke konzumaci ovoce
zakázaného stromu. Oni a jejich potomci
jsou odsouzeni k bídě a smrti a vyhnáni z
ráje.
Duše je životem těla. Je to síla rostlin,
pohyblivosti zvířat a inteligence lidí. Mysl
sestává ze třech složek: z rozumu, který
rozlišuje mezi dobrem a zlem, pravdou a lží;
z vůle, kterou člověk se člověk rozhoduje
pro chtěné nebo nechtěné; svědomí,
kterým usiluje o zvolené dobro a uniká
před zlem. Pravé poznání všeho je věda.
Od té doby, co Adam a Eva byli pokoušeni
v ráji, již není svět takový, jak Bůh zamýšlel.
Poněvadž však je člověk stvořen k obrazu
Božímu, včetně svobodné vůle, může se
rozhodnout dělat dobro. A toto je něco, co
se potřebuje naučit.
9
5Eten
5 Food
5Jídlo
Het eerste voedsel van de mens waren
de aardvruchten die Adam oogstte in het
paradijs. De tuinbouw is dan ook het oudst.
De akkerbouwer zaait en oogst het graan.
Akkerbouw en veeteelt waren in de oude
tijden het werk van koningen en helden.
Nu wordt het werk gedaan door mensen
uit de onderste laag van de samenleving.
The first human food were the fruits reaped
by Adam in paradise. Horticulture is also the
oldest from of agriculture. The farmer sows
and harvests the grain. Crops and livestock
were in the old times the work of kings and
heroes. Now the work is done by people from
the bottom layer of society.
Prvním lidským jídlem bylo ovoce sklizené
Adamem v ráji. Zahradní kultura je starší
než polní kultura. Sedlák seje a sklízí zrno.
Péče o rostliny a hospodářská zvířata byla
v dávných dobách prací králů a herojů.
Nyní je tato práce vykonávána lidem
nacházejícím se na dně společnosti.
Mensen leven in een directe relatie
met de natuur om zich heen. Voedsel
wordt in de directe omgeving van de
mens geproduceerd. Maar er is in de
samenleving wel een arbeidsverdeling
ontstaan waardoor niet iedereen aan elkaar
gelijk is.
People are living in a direct relationship with
the nature around them. Food is produced in
the immediate vicinity of the human being.
But gradually a division of labor arises by
which no longer everyone is equal in society
Lidé žijí v přímém vztahu s přírodou kolem
nich. Potraviny se vyrábí v bezprostřední
blízkosti člověka. Ale postupně v souvislosti
s dělbou práce dochází ke společenské
nerovnosti.
10
6 Wonen
6 Housing
6Bydlení
Eerst woonden mensen in holen, later in
loof- of strohutten en tenten en uiteindelijk
in huizen. De houthakker bewerkt de
bomen en zaagt het bouwhout. Hij meet
met het richtsnoer en zet het hout vast
met klinknagels. Het huis is verdeeld in
verschillende kamers. In het hof staan de
waterput, de stal en het badhuis.
De kamers worden verlicht door de
vensters en verwarmd door de kachel.
In de slaapkamer staat onder het bed de
nachtpot om de blaas te ledigen.
In the beginning people lived in caves, later
in straw huts and tents, and eventually in
houses.
The lumberjack edited trees and saws the
lumber. He measures with the guidance and
put the timber with solid rivets.
The house is divided into several rooms. In
the court are the well, the house and the
bathhouse. The rooms are lit by windows and
heated by the stove. In the bedroom under
the bed is the chamber pot to empty the
bladder.
Na počátku žili lidé v jeskyních, potom ve
slaměných chýších a stanech, případně v
domech. Dřevorubec kácí stromy a řeže
stavební dříví. Měří s pravítkem a řezivo
spojuje pevnými čepy.
Dům je rozdělen do několika pokojů.
Na dvoře je studna, dům a lázeň. Pokoje
jsou osvětleny okny a vytápěny kamny. V
ložnici pod postelí je nočník k vyprázdnění
měchýře.
In zijn boek toont Comenius allerlei
ingenieuze machines waarmee de mens
heeft geleerd om de krachten van de
natuur aan zich ondergeschikt te maken
zoals wind- en watermolens, hijskranen
en hei-installaties. Dankzij dergelijke
uitvindingen is de mens niet meer
uitsluitend op zijn eigen spierkracht
aangewezen.
In his book Comenius shows all kinds of
ingenious machines that man has learned
to subjugate the forces of nature such as
wind and water mills, cranes and pile drivers.
Thanks to such inventions man is no longer
solely to rely on his own strength.
V této knize ukazuje Komenský všechny
druhy důmyslných strojů, které se naučil
člověk využívat k podmanění sil přírody,
jako jsou větrné a vodní mlýny, jeřáby a
beranidla. Díky takovým vynálezům není
člověk více odkázán pouze na svou vlastní
sílu.
11
7Werken
De mijnwerker haalt het erts met korven
naar boven en waarna het metaal eruit
gesmolten wordt. De smid verhit het
ijzer en bewerkt het met een hamer op
zijn aambeeld. Zo maakt hij spijkers,
kettingen en sloten. De barbier knipt
en scheert het haar maar doet ook aan
aderlaten. De dokter verbindt de wonden.
De meubelmaker bewerkt het hout en
de pottenbakker maakt op de draaischijf
schotels en kannen. In de oven bakt hij
ook de tegels voor de kachel met glazuur.
De stalknecht zorgt voor de paarden. De
kleermaker snijdt het laken en naait de
stukken aaneen tot mantels met kragen,
wambuizen, broeken en sokken. De
schoenmaker maakt uit leer op zijn leest
pantoffels, schoenen en laarzen.
De klok telt de uren. De zonnewijzer wijst
het uur met de schaduw aan, de zandloper
met het zand en de klok met de klokslag.
7Crafts
7Řemesla
The miner gets the ore baskets up and then
the metal is melted out. The blacksmith
heats the iron and edit it with a hammer
on his anvil. So he makes nails, chains and
locks. The barber cuts and shaves the hair
but also does bloodletting. The doctor takes
care of the wounds. The carpenter workes
the wood and potter makes the platters and
jugs on his turntable. In the oven he also
bakes the enamelled tiles for the stove . The
groom takes care of the horses. The tailor
cuts the cloth and sews the pieces together
into jackets with collars, doublets, pants and
socks. The shoemaker makes of leather on his
shape slippers, shoes and boots.
Horník vynáší koš s rudou a potom je
kov vytaven. Kovář ohřívá železo a ková
je kladivem na své kovadlině. Tak vyrábí
hřebíky, řetězy a zámky. Holič stříhá a holí
vlasy, ale též pouští žilou. Lékař ošetřuje
rány. Tesař zpracovává dřevo, hrnčíř vyrábí
talíře a džbány na svém hrnčířském kruhu.
V peci se vypalují glazované kachle na
kamna. Ošetřovatel se stará o koně. Krejčí
stříhá látku a sešívá části k sobě do podoby
kabátů s límci, krátkých kabátců, kalhot
a ponožek. Švec vyrábí z kůže na svém
kopytě střevíce, boty a holínky.
The clock counts the hours. The sundial
indicates the time with the shadow, the
hourglass with the sand and the clock with
the stroke of the clock.
De natuur levert de grondstoffen die door
de ambachtslieden tot producten worden
verwerkt. In de Orbis sensualium pictus
noemt Comenius tientallen ambachten
en beroepen waar de leerlingen zich een
beeld van kunnen vormen. Tot aan de
industriële revolutie in de negentiende
eeuw bleef deze manier van produceren
dominant.
Nature provides the raw materials processed
into products by the artisans. In the Orbis
sensualium pictus Comenius cites dozens
of trades and professions where students
construct their own image. Until the
industrial revolution in the nineteenth
century this way of producing continued to
be dominant.
12
Hodinový stroj počítá hodiny. Sluneční
hodiny ukazují čas za pomoci stínu,
přesýpací hodiny za pomoci písku a hodiny
svými údery.
Příroda dává suroviny, které se řemeslníci
přeměňují na produkty. V Orbis sensualium
pictus Komenský uvádí tucty řemesel
a povolání, které si studenti mohou
představit. Až do průmyslové revoluce v 19.
století byl tento způsob výroby převažující.
8Travel
8 Cestování
The traveler carries his luggage on his back.
With his stick he travels along the country
roads and ask his fellow travellers the right
way. He should beware of muggers, even at
the inn. The rider saddles the horse and takes
off. In the saddlebag is a gun. Similarly travels
the postman.
Cestovatel nese zavazadlo na svých
zádech. Se svou holí cestuje krajinou a ptá
se spolucestovatelů na správnou cestu.
Musí být na pozoru před lupiči, dokonce
i v hospodě. Jezdec sedlá koně a odjíždí.
V brašně sedla je zbraň. Podobně cestuje
pošťák. Námořník upravuje plachty, aby
mohl cestovat po moři. Když bouře zvedá
plachty, jsou staženy, aby nedošlo k
nárazu na skálu. V případě ztroskotání jsou
lidé i náklad ztraceni. Náklad a těla jsou
vyplavena na pláž.
The boatmen operate the sails so they can
travel over the sea. When a storm picks up the
sails they are lowered so as not to smash on
the rocks. In case of e shipwreck people and
cargo are lost. The cargo and the bodies wash
up on the beach.
8Reizen
De reiziger draagt zijn bagage op zijn rug.
Met zijn stok reist hij langs de landwegen
en vraag zijn medereizigers de weg. Hij
moet oppassen voor straatrovers, zelfs in
de herberg. De ruiter zadelt het paard stijgt
op en geeft het de sporen. In de zadeltas zit
een pistool. Zo reist ook de postbode.
De bootslui bedienen de zeilen en zo reizen
ze over de zee. Als een storm opsteekt
worden de zeilen gestreken om niet op de
klippen kapot te slaan. Als er schipbreuk
geleden wordt zijn de mensen en de lading
verloren. De lading en de lijken spoelen
aan op het strand.
In Comenius tijd is de wereld een onveilige
plek. Reizen is gevaarlijk maar dat heeft
Comenius zelf er niet van weerhouden om
over grote afstanden in Europa te reizen.
Tijdens een van deze reizen heeft hij zelf
bijna schipbreuk geleden.
In Comenius time the world is an unsafe
place. Travelling is dangerous but that did not
stop Comenius from travelling himself over
great distances in Europe. During one of these
trips he himself was almost shipwrecked.
13
V Komenského době byl svět nejistým
místem. Cestování je nebezpečné, ale to
neodradilo Komenského od jeho cestování
na velké vzdálenosti v Evropě. Během jedné
z těchto cest sám téměř ztroskotal.
9School
9School
9Vzdělávání
In de school worden de jonge geesten tot
deugdzaamheid gevormd. In de klas zit de
meester op de leerstoel en de leerlingen
op de banken. Sommigen schrijven op
het bord, anderen aan tafel. Weer anderen
worden overhoord en sommigen kletsen.
Zij worden getuchtigd met de plak en de
roe.
In de muzenkamer (museum) worden
boeken gelezen en in een handboek
overgeschreven wat van belang is. Wie
’s nachts studeren wil, steekt de snuiter aan
voor wat licht.
In the school the young minds are formed
to virtue. The classroom is the master on his
chair and the students at the banks. Some
write on the board, others at the table. Still
others are overheard and some chat. They are
chastened by the slice and the roe.
Ve škole jsou mladé mysli formovány ke
ctnosti. V učebně sedí učitel na svém křesle
a studenti na lavicích. Jeden píše na tabuli,
ostatní na stole. Klidní poslouchají a někteří
si povídají. Ti jsou trestáni prutem a metlou.
Kennis is belangrijk voor Comenius, maar
dan wel kennis die nuttig is voor het
leven. Zielloze feitenkennis maakt scholen
tot martelkamers van de geest. Scholen
moeten werkplaatsen zijn voor humaniteit.
De mens moet er leren mens te worden.
Knowledge is important for Comenius, but
only knowledge that is useful for life. Schools
should not be torture chambers of the mind
while memorising useless facts. Schools
should be workshops for humanity. Man
must learn to be human.
In the muse chamber (museum) books are
read and what is important is written in a
handbook. Who wants to study at night puts
on the candle for some light.
14
V komoře múz (museu) jsou čteny knihy a
co je důležité, je psáno v příručce. Kdo chce
studovat v noci, staví svíci na svícen.
Poznání je pro Komenského důležité, ale
jen takové, které je užitečné pro život.
Školy nemají být mučírnami mysli, když se
učí neužitečná fakta. Školní dílny mají být
dílnami lidskosti. Člověk se musí učit být
lidský.
10Wereldwijs
10Wisdom
De fysicus onderzoekt alle schepselen
van God in de wereld. De metafysicus
onderzoekt de oorzaken en werking van
dingen. De aarde is rond en verdeeld in 360
graden en lengte- en breedtegraden. De
aarde omvat de oceaan en is doorsneden
met zeeën. Ze is verdeeld in twee koude
streken waar niemand woont. De twee
gematigde en de hete streken worden
wel bewoond. De aarde is verdeeld in
drie continenten: Europa samen met Azië,
Afrika en Amerika. Wij wonen in Europa.
The physicist investigates all creatures of God
in the world. The metaphysician investigates
the causes and effects of things. The earth
is round and is divided into 360 degrees of
longitude and latitude. The earth covers the
ocean and is intersected by seas. It is divided
into two cold regions where no one lives. Both
temperate and hot zones are well occupied.
The earth is divided into three continents:
Europe along with Asia, Africa and America.
We live in Europe.
Volgens Comenius hebben de mensen
drie boeken van God gekregen: de
natuur (Gods schepping), de mens (Gods
evenbeeld) en de bijbel (Gods woord).
Daarmee heeft de mens alles wat hij nodig
heeft. Met de zintuigen leert de mens van
de natuur. Met verstand onderzoekt hij
de werking van alles. Door openbaringen
maakt hij kennis met Gods wil.
According to Comenius people were given
three books by God: nature (God’s creation),
man (God’s image) and the Bible (God’s
word). This is all man needs. With the senses
man learns from nature. With his intellect
he examines the effect of everything. By
revelations he gets aquainted with the will
of God.
10 Moudrost
Fyzik zkoumá všechna Boží stvoření na
zemi. Metafyzik zkoumá příčiny a důsledky
věcí. Země je kulatá a je rozdělena do 360
stupňů délky a šířky. Zemi pokrývá oceán
a je protnut moři. Je rozdělen na dva
chladné regiony, kde nikdo nežije. Obě
mírné a teplé zóny jsou zaplněny. Země je
rozdělena na tři kontinenty: Evropu s Asií,
Afriku a Ameriku. Žijeme v Evropě.
Podle Komenského byli lidé obdařeni třemi
Božími knihami: přírodou (Boží stvoření),
lidmi (Boží obraz) a Biblí (Boží slovo). To je
vše, co člověk potřebuje. Smysly se člověk
učí z přírody. Svým rozumem zkoumá
účinek všeho. Zjevením je seznámen s Boží
vůlí.
15
11Ctnosti
Tento život je cesta s rozcestím. Nechoď
snadnou cestou, neboť můžeš být oklamán.
Odolávej svým pokušením a vydej se na
správnou cestu a nech se vést ctností, díky
které nezabloudíš.
Moudrost (prudentia) bere vše v potaz.
Nahlíží do minulosti i budoucnosti. Její cíle
jsou čestné a užitečné.
11Deugden
11Virtues
Dit leven is een weg met een splitsing. Ga
niet over de makkelijke weg want die kan
je misleiden. Weersta je neigingen en volg
het rechte pad en laat je leiden door de
deugd want die kent geen omwegen.
This life is a road with a fork. Do not go for
the easy way because you can deceive. Resist
your tendencies and follow the right path
and be guided by the virtue for it knows no
detours.
De bedachtzaamheid (prudentia) houdt
met alles rekening. Zij kijkt naar het
verleden en naar de toekomst. Haar
doelen zijn eerbaar en nuttig en zij past de
middelen en de werkwijze daarop aan.
The prudence (prudentia) takes everything
into account. She looks at the past and into
the future. Her goals are honorable and
useful, and it fit the means and the method
thereon.
De bedrijvigheid (sedulitas) houdt net als
de mier van werken en haat luiheid. Wat
zij begint, maakt zij af. Een vlijtige leerling
lijkt op een bij die uit vele bloemen honing
verzamelt.
Activity (sedulitas) is like the ant who works
and hates laziness. What she starts, she finishes. A diligent student is like a bee collecting
honey from many flowers.
De matigheid (temperantia) houdt maat bij
eten en drinken en houdt de begeerte in
toom. Bij wilde feesten ontstaat geilheid en
Temperance (temperantia) tempers the urge
to eat and drink and keeps the appetite in
check. Wild parties lead to an immoral life of
whoring and layabout.
16
Přičinlivost (sedulitas) je jako mravenec,
který pracuje a nesnáší lenost. Co začne, to
dokončí. Pilný student je jako včela sbírající
med z mnoha květů.
Uměřenost (temperantia) mírní nutkání
k jídlu a pití a drží žádostivost na uzdě.
Divoké večírky vedou k nemravnému
životu, chlípnosti a neřesti.
Statečnost (fortitudo) je neohroženost,
která se štítem trpělivosti a mečem
udatnosti bojuje s žádostivostí.
Trpělivost (patientia) snáší pohromy a
křivdy jako otcovské Boží napomenutí.
Netrpělivý propadá při nespravedlnosti
hněvu ze zoufalství a končí sebevraždou.
Lidskost (humanitas) zajišťuje zdvořilost,
upřímnost, oddanost a lásku, takže lidé
mohou žít pospolu, tak, jak Bůh zamýšlel.
dat leidt weer tot een ontuchtig leven van
lamzakken en hoereren.
De stoutmoedigheid (fortitudo) is
standvastig en weert het ongeluk af met
het schild van verdraagzaamheid en met
het zwaard van dapperheid bestrijd zij de
begeerten.
Het geduld (patientia) duldt calamiteiten
en onrecht als een vaderlijke vermaning
Gods. De ongeduldige raakt vertwijfeld
door zijn woede over onrecht en pleegt
zelfmoord.
De medemenselijkheid (humanitas) zorgt
voor hoffelijkheid, oprechtheid, trouw en
liefde zodat mensen met elkaar kunnen
leven zoals God bedoeld heeft.
De rechtvaardigheid (justitia) oordeelt
zonder aanziens des persoons. Men moet
zich houden aan afspraken. Wie een ander
besteelt of verwondt, wordt gestraft met
galg en rad.
De vrijgevigheid (liberalitas) geeft aan wie
kleding en voedsel nodig heeft. Maar hij
spaart ook zodat hij altijd iets heeft. De
vrijgevige is de goederen de baas. Bij de
vrek zijn de goederen de baas.
Comenius noemt de vier klassieke deugden
(voorzichtigheid, rechtvaardigheid,
gematigdheid en moed) en vult
deze aan met bedrijvigheid, geduld,
medemenselijkheid en vrijgevigheid.
Opvallend is dat de christelijke deugden
(geloof, hoop en liefde) in dit rijtje
ontbreken. Misschien waren ze voor de
theoloog Comenius zo vanzelfsprekend,
dat hij ze niet het vermelden waard vond.
The boldness (fortitude) is steadfast and
wards setback with
the shield of tolerance
and with the sword
of valor she fights the
cravings.
The patience (patientia) tolerates disasters
and injustice as a fatherly admonition of God.
The impatient touches despair by his anger
over injustice and commits suicide.
The humanity (humanitas) ensures courtesy,
sincerity, loyalty and love so that people can
live together as God intended.
Justice (Justitia) judges without respect of
persons. One must adhere to agreements.
Who steals from another or injures someone
shall be punished by the gallows.
Spravedlivost (justitia) soudí bez ohledu na
osoby. Člověk má zachovávat dohody. Kdo
okrade jiného nebo někoho zraní, bude
potrestán na popravišti.
Štědrost (liberalitas) dává potřebnému
oděv a potravu. Ale též šetří, takže vždy
něco má. Štědrý je pánem svého majetku.
Lakomec je otrokem svých věcí.
The generosity (liberalitas) gives to who
needs clothing and food. But she also saves
so she always has something. The generous
one is the boss of his property . The miser is
the slave of his goods.
Comenius mentions the four classic virtues
(prudence, justice, temperance and courage)
and he adds activity, patience, humanity and
generosity. Interestingly, the threeChristian
virtues (faith, hope and love) are missing
from this list. Maybe they were so obvious to
the theologian Comenius that he considered
them not worth mentioning .
17
Komenský zmiňuje čtyři klasické ctnosti
(moudrost, spravedlivost, statečnost a
uměřenost) a přidává aktivitu, trpělivost,
lidskost a štědrost. Zajímavé je, že na
jeho seznamu scházejí tři křesťanské
ctnosti (víra, naděje a láska). Snad je to
proto, že teologovi Komenskému byly tak
samozřejmé, že nepotřeboval za potřebné
je zmínit.
12Trouwen
12Marriage
12Svatba
Een jonge man die trouwen wil moet geld
hebben of met kunst en wetenschap zijn
dagelijks brood kunnen verdienen zodat hij
het huishouden kan onderhouden. Als hij
een huwbare vrouw zoekt let hij meer op
deugd en eerbaarheid dan op schoonheid
en de bruidsschat. De vrijer vraagt haar
hand aan haar vader en moeder. Dan volgt
de verloving en de huwelijksbrief. Bij de
trouwerij door de priester geven zij elkaar
een ring en houden zij een maaltijd met de
uitgenodigde getuigen. Daarna zijn zij man
en vrouw. De huisvader heeft knechten
en de huismoeder heeft meiden die het
werk doen. Zij doen dat trouw en krijgen
daarvoor hun loon. Vroeger waren zij
lijfeigenen en kon de heer over hun leven
beschikken. Nu zijn het de armen die zo
loon verdienen.
A young man who wants to marry should
have money or be able to earn his daily bread
in art and science so that he can maintain
a household. In seaching a marriageable
woman he pays more attention to virtue and
honor than beauty and dowry. The suitor
asks her hand to her father and mother.
Then comes the betrothal and the marriage
letter. At the wedding they give each other
a ring and they take a meal with the invited
witnesses. After that they are husband and
wife. The house father has servants and the
housewife has girls who do the work. They do
so faithfully and in return receive their wages.
Previously they were serfs and the lord could
decide about their lives. Now it are the poor
who earn their wages this way.
Mladý muž, který se chce ženit, by měl mít
peníze nebo být schopen si vysloužit svůj
denní chléb řemeslem nebo věděním, aby
uživil domácnost. Při hledání ženy vhodné
ke sňatku upírá více pozornosti na ctnosti
a čest než na krásu a věno. Nápadník
žádá jejího otce a matku o její ruku. Poté
následují zásnuby a svatební smlouva. Při
svatbě si dají navzájem prsteny a hodují
s pozvanými svědky. Potom jsou mužem
a ženou. Pán domu má služebníky a paní
domu má dívky, které pracují. Pracují
věrně a naoplátku dostávají mzdu. Dříve
byli otroky a pán mohl rozhodovat o
jejich životech. Nyní si tímto způsobem
vydělávají chudí lidé.
Het huwelijk is gebonden aan voorwaarden
en regels. Het is niet alleen een verbintenis
tussen twee mensen maar ook een
zakelijke overeenkomst tussen families die
de basis vormt voor het organiseren van
een eigen huishouding. En een kerkelijke
inzegening hoort er gewoon bij.
Marriage is subject to conditions and rules.
It is not only a union between two people,
but also a business arrangement between
families that creates the basis for the
organization of their own household. And a
church ceremony’s is a natural part of it.
Sňatek je podřízen okolnostem a zákonům.
Není to jen spojení dvou lidí, ale též
dohoda o podnikání mezi rodinami, která
tvoří základnu pro organizaci jejich vlastní
domácnosti. A církevní obřad je toho
přirozenou součástí.
18
13Samenleven
13Coexistence
13Spolužití
Uit verschillende huizen ontstaat een dorp,
stadje of stad. In de voorstad liggen de
tuinen, de buitenhuizen en het kerkhof.
In de binnenstad zijn geplaveide straten,
stegen en markten. Gemeenschapshuizen
zoals de kerk, de school, het raadhuis en
het warenhuis. Bij de muur en de toren
zijn het arsenaal, de korenopslag en de
herbergen en kroegen, het theater en het
ziekenhuis. Wat verder weg zijn de toiletten
en de gevangenis.
From several houses grows a village, town or
city. In the suburb are the gardens, country
houses and the cemetery. In the city are
cobbled streets, alleys and markets. Also
community centers such as the church, the
school, the town hall and the department
store. At the wall and towers there are the
arsenal, the grain stores, taverns and bars,
the theater and the hospital. A little further
away are the toilets and the prison.
Z několika domů vyrůstá vesnice,
městečko, město. Na předměstí jsou
zahrady, vesnické domy a hřbitov. Ve městě
jsou dlážděné ulice, uličky a náměstí, stejně
tak společné objekty obce jako kostel,
škola, radnice a obchodní dům. U hradeb
a věží jsou zbrojnice, sýpky, hostince a
hospody, divadlo a špitál. O něco dále jsou
toalety a vězení.
Het beste recht is de overeenstemming
tussen de strijdende partijen door
henzelf of een scheidsrechter. Lukt dit
niet dan komen zij voor de rechter in het
gerechtsgebouw. Klager en beklaagde
hebben een eigen advocaat en de rechter
legt een geldboete of lijfstraf op. De
misdadiger wordt in de kerker gefolterd.
Dieven gaan aan de galg, echtbrekers
worden onthoofd, moordenaars en rovers
worden geradbraakt of aan een paal
gespietst of op de brandstapel verbrand.
Sommigen wordt voor hun terechtstelling
de tong uitgerukt of de hand afgehakt of
met gloeiende tangen bewerkt. Wie het
leven houdt wordt aan de schandpaal
gezet, gegeseld, gebrandmerkt,
gedegradeerd,
verbannen, naar
de galeien of
voor altijd in
de gevangenis
opgesloten.
Vijanden van het
vaderland worden
in vieren gedeeld.
Mensen leven in een gemeenschap met
elkaar. Maar waar mensen dicht op elkaar
zitten, liggen conflicten op de loer. Regels
en bijbehorende straffen moeten het
samen leven reguleren. Wat nu opvalt is
de gewelddadigheid van de straffen. De
beoogde afschrikwekkende werking zal
ook voor Comenius reden zijn geweest om
ze in zijn schoolboek op te nemen.
The best law is the agreement between
the warring parties themselves or by an
arbitrator. If this fails then they come
before the judge in the courthouse. The
complainant and the accused have their
own lawyer and the court imposes a fine or
corporal punishment. The criminal is being
tortured in prison. Thieves go to the gallows,
adulterers be beheaded, murderers and
robbers are broken on the wheel or impaled
on a pole or burned at the stake. Some are
plucked out their tongue or cut off a hand
or edited with red-hot pincer before their
execution. Those who keep their life are put
in the pillory, whipped, branded, demoted,
exiled, imprisoned in the galleys or put in
prison forever. Enemies of the fatherland are
quartered.
People live in a community with each
other. But where people sit close together,
conflicts lie in wait. Rules and punishments
should regulate living together. Now what
is striking is the violence of the punishment.
The intended deterrent effect will have been
for Comenius reason to include them in his
textbook.
19
Nejlepší právo je dohoda mezi soupeřícími
stranami buď mezi nimi nebo před
rozhodčím. Jestliže toto selže, předstoupí
před soudce v soudní budově. Stěžovatel a
obžalovaný mají své právníky a soudní dvůr
ukládá pokutu nebo tělesný trest. Zločinec
je mučen ve vězení. Zloději jdou k šibenici,
cizoložníci ke stětí, vrazi a lupiči jsou lámáni
v kole nebo jsou naraženi na kůl nebo
upáleni na hranici. Některým je vytržen
jazyk, useknuta ruka nebo jsou před
popravou trháni rozžhavenými kleštěmi.
Ti, kteří si zachránili život, jsou postaveni
na pranýř, mrskáni, ocejchováni, vyloučeni
ze společnosti, posláni do vyhnanství,
uvězněni na galejích nebo doživotně
žalářováni. Nepřátelé vlasti jsou čtvrceni.
Lidé žijí v obci pospolu. Ale kde lidé sídlí
blízko, je třeba očekávat konflikty. Zákony
a tresty mají regulovat společný život.
Co je nyní sporné, je násilí při trestání.
Zamýšlený odstrašující účinek patrně vedl
Komenského, aby je zahrnul do této knihy.
14 Battle
14 Bitva
Many cities and towns form a country. The
king or prince has his headquarters in the
capital. The nobles live on the surrounding
castles. The farmers in the villages. If one
draws to war, soldiers are recruited. A city
under siege is first asked to surrender. When
surrender is refused, the storming follows.
The city is looted and sometimes razed to the
ground.
Mnoho měst a městeček utváří krajinu.
Král nebo kníže má své ústředí v hlavním
městě. Šlechta žije v okolních hradech,
sedláci ve vesnicích. Jestliže někdo vytáhne
do války, jsou najímáni vojáci. Obléhané
město je nejprve vyzváno ke kapitulaci.
Jestliže odmítne, následuje útok. Město je
vypleněno a někdy srovnáno se zemí.
War is in the life of Comenius and his students
who use the book part of reality. With topics
in the book such as the military, the camp, the
battlfield,, the battle at sea and the siege of a
city students will become familiar with it.
Válka je součástí reality v životě
Komenského i jeho studentů, kteří užívali
knihu. Seznámí je s tématy jako je armáda,
tábor, bitevní pole, námořní bitva a
obléhání města.
14Strijd
Veel steden en dorpen vormen een land.
De koning of vorst heeft zijn zetel in de
hoofdstad. De edellieden wonen op de
omliggende kastelen. De boeren in de
dorpen. Als men ter oorlog trekt, worden
soldaten geworven. Als een stad wordt
belegerd, wordt eerst om de overgave
gevraagd. Wordt dit geweigerd, dan volgt
de bestorming.
De stad wordt
geplunderd en
soms met de grond
gelijk gemaakt.
Oorlog is in het
leven van Comenius
en de leerlingen die
zijn boek gebruiken
een reëel gegeven.
Met onderwerpen
als de militair, het
legerkamp, de
veldslag, de zeeslag
en de belegering
van een stad
worden leerlingen
ermee vertrouwd
gemaakt.
20
15 Goddelijke voorzienigheid
Vroomheid is de koningin van alle deugden
want zij maakt gebruik van de kennis van
God uit het boek van de Natuur (want het
werk looft zijn meester) en uit de Heilige
Schrift (de Bijbel met zijn Tien Geboden) en
de rede die het geloof geeft en in de bijbel
hulp vindt bij tegenslag. De eredienst vindt
plaats in de kerk. Dat er een God bestaat,
weten alle mensen maar niet iedereen
heeft God echt leren kennen. Daarom
bestaan er verschillende religies waarvan er
vier de voornaamste zijn: heidenen, joden,
christenen en mohammedanen.
Het menselijk geluk is niet toe te schrijven
aan het geluk, toeval of de invloed van de
sterren maar aan Gods Alziende Oog, zijn
al regerende hand, onze voorzichtigheid,
onbedachtzaamheid of zonde. God heeft
zijn dienaren en engelen die de mensen
vanaf hun geboorte vergezellen om hen
te beschermen tegen boze geesten of de
duivel .
Zo heb je in een kort overzicht alle
dingen gezien die zich laten voorstellen
en daarbij de belangrijkste Latijnse en
Duitse woorden geleerd. Ga nu verder en
lees andere goede boeken. Dan word je
geleerd, wijs en vroom.
Bid tot God dat hij jou de geest van de
wijsheid geeft. Vaarwel.
15 Divine providence
15 Boží prozřetelnost
Piety is the queen of all virtues because
it makes use of the knowledge of God in
the book of Nature (as the work praises its
master) and the Scriptures (the Bible with
its Ten Commandments) and reason gives
faith and the Bible will help in adversity.
The worship takes place in the church. That
there is a God is known to all people, but
not everyone has really come to know God.
Therefore, there exist different religions of
which the four main ones are: pagans, Jews,
Christians and Muslims.
Zbožnost je královnou všech ctností,
protože využívá poznání Boha v knize
přírody (jak dílo chválí svého mistra) a
Písma (Bible s jejím Desaterem) a rozumu,
dává víru a při strastech pomůže Bible.
Bohopocta se koná v církvi, protože tam
je Bůh znám všem. Ve skutečnosti ale ne
všichni poznali Boha. Proto existují rozličná
náboženství, mezi kterými jsou čtyři hlavní:
pohanství, židovství, křesťanství a islám.
Human happiness is not due to luck, chance
or the influence of the stars but on God’s
All-Seeing Eye, his alreigning hand, our care,
thoughtlessness or sin. God has his servants
and angels who accompany people from
birth to protect them from evil spirits or the
devil.
So you’ve seen in a brief overview of all the
things you might encounter and thereby
learned the most important Latin and
German words. Now go ahead and read
some good books. Then you will become
learned, wise, and pious.
Pray to God that he gives you the spirit of
wisdom. Goodbye.
Lidská blaženost neplyne ze štěstí, náhody
nebo vlivu hvězd, ale vděčíme za ni pouze
vševidoucímu Božímu oku, jeho vševládné
ruce, naší péči, bezohlednosti nebo hříchu.
Bůh má své služebníky a anděly, kteří
doprovázejí lidi od narození, aby je chránili
před zlými duchy nebo ďáblem.
Viděli jste krátký přehled všech věcí,
se kterými se můžeš setkat, a tímto jsi
se naučil nejdůležitějším latinským a
německým slovům. Nyní pokračuj a čti
jiné dobré knihy. Potom se staneš učeným,
moudrým a zbožným.
Pros Boha, aby ti dal ducha moudrosti. Bůh
s tebou.
Illustrations:
Page 5–21, John Amos Comenius, Orbis sensualium pictus, Michaelis Endteri Noribergae, 1660
21
History of the Orbis sensualium pictus
Lucie Urbánková
1
2
3
De oorsprong en de eerste editie
van de Orbis pictus
The Origin and First Edition
of the Orbis pictus
Vznik a první vydání
Orbis pictus
De Orbis sensualium pictus is een
sleutelwerk in het oevre van Jan Amos
Comenius waarin hij zijn pedagogische
opvattingen op het taalonderwijs toepaste.
Omdat hij streefde naar een alomvattende
opleiding ontwikkelde hij zijn Orbis pictus
als een encyclopedie die niet alleen
door tekst, maar ook door middel van de
zintuigen begrepen kon worden. De directe
voorganger van de Orbis pictus was een
ander boek, de Janua linguarum reserata,
de poort der talen ontsloten (1631, Leszno).
Dit boek was oorspronkelijk alleen in het
Latijn gedrukt en werd zeer snel in een
groot aantal exemplaren in verschillende
edities verspreid . Het tekstboek was echter
heel moeilijk voor beginners dus schreef
Comenius een eenvoudigere versie onder
de toepasselijke titel Januae linguarum
reseratae vestibulum, (de ruimte vóór de
poort der talen) (1632, Leszno). De kern
van beide boeken bestond uit eenvoudige
zinnen verdeeld over thematische
hoofdstukken (religie, natuur, het menselijk
lichaam, ziel, woningen, ambachten
etc.) waarmee ook de basis voor een
woordenschat en grammatica werd gelegd.
The Orbis sensualium pictus is a key
pedagogical work of John Amos Comenius,
in which he applied his educational views on
language teaching. Since he always strove
for a uniform and complete education, he
conceived his Orbis as an encyclopaedia
that was understandable not only through
its text but also through the senses. Its direct
predecessor was another textbook, the
Janua linguarum reserata (1631, Leszno),
originally printed only in the Latin. It spread
very rapidly in large numbers of copies of
different editions. The textbook was quite
difficult for beginners, though, and so
Comenius compiled a simpler version aptly
titled Januae linguarum reseratae vestibulum
(1632, Leszno). The core part of both books
consisted of simple sentences divided into
chapters separated by topics (religion, nature,
human body, soul, dwellings, crafts etc.),
which also included basic vocabulary and
grammar.
Učebnice Orbis sensualium pictus
představuje stěžejní pedagogické dílo Jana
Amose Komenského, v němž aplikoval své
didaktické názory na jazykové vyučování.
Protože vždy usiloval o jednotné a
úplné vzdělání, koncipoval Orbis jako
encyklopedii pochopitelnou nejen textem
ale také pomocí jiných smyslů. Přímým
předchůdcem Orbisu byla původně
pouze latinská učebnice Janua Linguarum
reserata (1631, Lešno). Ta se rozšířila velmi
rychle i ve vysokém počtu různých vydání.
Pro začátečníky však byla tato učebnice
poměrně obtížná, proto Komenský sestavil
jednodušší variantu s příznačným názvem
Januae linguarum reseratae Vestibulum
(1632, Lešno). Jádrem obou spisů byly
jednoduché věty sestavené do tematicky
ucelených kapitol (náboženství, příroda,
lidské tělo, duše, obydlí, řemesla ad.),
které obsahovaly základní slovní zásobu i
gramatiku.
The Orbis sensualium pictus was in fact an
abbreviated and simplified version of the
Janua and served as propaedeutic to the
Vestibulum and Janua.
Orbis sensualium pictus pak vznikl
zkrácením a zjednodušením textu Januy
a sloužil jako příprava pro Vestibulum i
Januu.
22
11
De Orbis sensualium pictus was in feite
een verkorte en vereenvoudigde versie van
de Janua en diende als voorloper voor de
Vestibulum en Janua.
De Orbis sensualium pictus werd voor
het eerst uitgebracht door de uitgever
Michael Endter in Neurenberg in 1658.
In 1657 werd een proefdruk uitgebracht
onder de titel Lucidarium. Vanwege het
grote succes van deze tweetalige LatijnsDuitse editie (het was in het Duits vertaald
door de dichter Sigmund von Birken),
bracht de uitgeverij van Endter tijdens het
leven van Comenius nog ongeveer tien
edities van de Orbis Pictus uit. Ook andere
uitgevers deden dit. Het boek werd continu
aangepast en aangevuld. De LatijnsDuitse versie van het boek werd al snel op
grote schaal in de steden van Midden- en
Noord-Duitsland gebruikt. Comenius
hechtte belang aan grondig inzicht in en
kennis van een onderwerp en benadrukte
daarom het zintuigelijke aspect van leren
want “er is niets in de geest, dat niet eerst
in de zintuigen is geweest’’. Deze aanpak
resulteerde in een visuele verbinding
van afbeeldingen en tekst door middel
van kruisverwijzingen met behulp van
nummers. Zo ontstond een samenhangend
geheel van hoofdtukken met betrekking
tot de omringende wereld en de
hedendaagse cultuur, ethiek en moraal.
Om het volledige potentieel van het boek
te kunnen benutten, moest het worden
vertaald naar de volkstaal. De Tsjechische
lezer zal zeker de viertalige editie hebben
gewaardeerd die 1685 door Samuel Brewer
werd gedrukt in Levoča . De Tsjechische
taal in deze editie was een mix van
Tsjechische, Slowaakse en zelfs Poolse
taalelementen en vertegenwoordigde
daarmee een fase in de ontwikkeling van
het standaard Slowaaks.
Om het lezen te vergemakkelijken liet
12
13
The Orbis sensualium pictus was first published by the publisher Michael Endter in
Nuremberg in 1658 (and was preceded by a
test sample print titled the Lucidarium, 1657).
Due to the great success of this bilingual
Latin-German textbook (it was translated
into German by the poet Sigmund von Birken), the Endter publishing house published
approximately another ten editions of the
Orbis during Comenius’ life, and so did other
publishers. It was continuously modified and
supplemented. The Latin-German version of
the textbook became soon widespread in the
cities of central and northern Germany. Since
Comenius emphasized a thorough understanding and knowledge of an explored
subject, he put emphasis on the sensual
aspect of learning, because ‘nothing is into
intellect that had not been in the senses’. This
approach resulted in a visual connection
between the text and images made by numbered cross-references and in a coherent cycle
of separate chapters that covered a variety of
topics related to the surrounding world and
contemporary culture, ethics or morality.
Orbis sensualium pictus vyšel poprvé
v nakladatelství Michaela Endtera v
Norimberku roku 1658 (předcházel
mu zkušební ukázkový tisk s názvem
Lucidarium, 1657). Vzhledem k velkému
úspěchu, který tato dvojjazyčná latinskoněmecká učebnice zaznamenala (překlad
textu do němčiny opatřil básník Zikmund
von Birken), byl Orbis během Komenského
života u Endterů vydán ještě přibližně
desetkrát (vedle toho i u jiných vydavatelů)
a průběžně upravován a doplňován.
V této latinsko-německé verzi se Orbis
začal velmi rychle aktivně užívat jako
učebnice ve městech středního a severního
Německa. Protože Komenskému šlo o
dokonalé pochopení a poznání látky, o
níž se učí, položil důraz na smyslovou
rovinu, neboť „v rozumu pak nic není, co
dříve nebylo ve smyslech.“ Výsledkem je
potom názorné propojení textu s obrazem
pomocí číselných odkazů a logicky ucelený
cyklus jednotlivých kapitol, které zahrnují
nejrůznější témata týkající se okolního
světa i dobové kultury, etiky či morálky.
If the full potential of the textbook was to be
exploited, the textbook had to be translated
to the vernacular. The Czech reader definitely
appreciated the 1685 four-language edition,
which was printed by Samuel Brewer in
Levoča. The Czech language of the Orbis
was a mixture of the Czech, Slovak and even
Polish language elements, which ultimately
represented the preparatory phase of the
standard Slovak language. To make the
reading easier, Comenius prefaced the
textbook with a so-called living alphabet.
Translated into the mother tongue, the
Orbis served not only as a textbook of Latin
but became a source of visual learning for
preschool children.
Aby byl nejen ve výuce jazyků skutečně
využit celý potenciál, bylo důležité, aby
byl text přeložen i do mateřského jazyka.
Pro českého čtenáře bylo významné
čtyřjazyčné vydání z roku 1685, které
vyšlo z tiskárny Samuela Brewera v Levoči.
Čeština je zde směsí českých i slovenských,
případně polských jazykových prvků,
které ve svém výsledku reprezentují
přípravnou fázi spisovné slovenštiny.
Pro usnadnění čtení zařadil Komenský
hned na začátku tzv. živou abecedu.
Překlad Orbisu do mateřského jazyka tak
ulehčil nejen osvojování latiny, ale vůbec
posloužil k názornějšímu poznání i pro děti
předškolního věku.
The Orbis Spreads Out
The Orbis pictus became a world popular
Rozšíření Orbisu
Orbis pictus se stal světově oblíbenou
23
Comenius een levend alfabet voor in
het boek opnemen. De Orbis pictus in
combinatie met de moedertaal maakte het
boek niet alleen geschikt als schoolboek
voor het leren van Latijn maar dankzij de
afbeeldingen werd het boek ook geschikt
voor kinderen in de voorschoolse leeftijd.
De Orbis pictus verspreidt zich
De Orbis pictus werd wereldwijd een
populair leerboek voor het taalonderwijs.
Het hoogtepunt van de populariteit en
invloed van dit boek lag tussen de dood
van Comenius (1670) en het jaar 1780.
Het boek verspreidde zich snel vanuit de
Duitstalige landen naar Engeland, waar het
al in 1659 werd gedrukt door de Londense
uitgever Charles Hoole. De twaalfde editie
die wordt toegeschreven aan William
Jones, werd in 1798 gedrukt in New York.
De eerste Poolse editie werd gepubliceerd
in 1667 dankzij de Poolse uitgever Kaspar
Müller in Wroclaw. De Orbis pictus was ook
erg populair in Noord-Europa, Denemarken
en Zweden. Het werk werd steeds
aangepast en aangevuld, afhankelijk van
de behoeften en taal van het betreffende
land.
5b
5
language textbook, reaching its highest
popularity and influence between Comenius’
death (1670) and the year 1780. It quickly
spread from the German-speaking countries
to England, where it was printed by the
London publisher Charles Hoole as early as
1659. The twelfth edition, which is credited
to William Jones, was printed in New York in
1798. The first Polish edition was published in
1667 thanks to the publisher Kaspar Müller
of Wroclaw. The Orbis was very popular also
in northern Europe, Denmark and Sweden.
It was always adapted and supplemented
depending on the language needs of the
respective country.
Illustrations and Developments
Although the authorship of the original
Nuremberg woodcuts is disputed, one thing is
sure: all subsequent editions of the Orbis built
on them. As for concrete names, for example,
4
Illustraties en Ontwikkelingen
Hoewel het auteurschap van de originele
houtsneden in de Neurenbergse editie
wordt betwist, is één ding zeker: alle latere
edities van de Nieuwe Wereld zijn op deze
editie gebaseerd. Er zijn enkele namen
bekend. Het openingsbeeld van de leraar
en de leerling in de Neurenbergse editie
van 1666 is gesigneerd door I Spörl sc. Een
ander voorbeeld is de Levoča editie waarin
de illustraties werden bewerkt door Jonah
Bubenka, een Slowaakse evangelische
priester, leraar, componist, autodidact
tekenaar en houtsnijder die in Prešov en
jazykovou učebnicí, vrcholem vydávání
pak bylo období ohraničené Komenského
smrtí v roce 1670 a rokem 1780. Kromě
německého prostředí se Orbis pictus velmi
rychle rozšířil i do Anglie, kde byl již roku
1659 vytištěn londýnským vydavatelem
Charlesem Hoolem. Dvanácté vydání,
o které se zasloužil Wiliam Jones, bylo
dokonce roku 1798 vytištěno v New
Yorku. První polské vydání zase vyšlo 1667
zásluhou nakladatele Kašpara Müllera ve
Vratislavi. Oblíbenou učebnicí byl Orbis
také v severní Evropě, Dánsku a Švédsku.
Všude byl upravován a doplňován podle
jazykových potřeb dané země.
Ilustrace a vývojový původ
Přestože se o autorství původních
norimberských dřevořezů vedou spory,
nelze zpochybnit, že veškerá vydání Orbisu
stavěla na jeho základech. Konkrétní jméno
lze spojit např. s pozdějším norimberským
výtiskem z roku 1666, v němž se na
úvodním obrázku učitele a žáka podepsal I.
Spörl. Sc. Další příklad je vázán na levočské
vydání, ve kterém ilustrace přepracoval
slovenský evangelický kněz, učitel a
hudební skladatel, působící v Prešově a
později v Levoči, Jonáš Bubenka, který se
kresbě a dřevořezbě věnoval jako samouk
(signován v obr. LXXVII jako Sculpsit Jonas
Bubenkius Leutschoviae 1679). Vratislavské
vydání z roku 1667 zase nese na několika
obrazech přípis Sturm (např. Justitia CXVI,
6
an opening image of the teacher and pupil
in the 1666 copy printed in Nuremberg is
signed I. Spörl. Sc. Another example is that of
the Levoča edition, in which the illustrations
were reworked by Jonah Bubenka, a Slovak
Evangelical priest, teacher, composer, and
an autodidact drawer and woodcarver,
7
Christianismus CXLVII aj.), přičemž na
vyobrazení knihařství (obr. XCIII) je potom
signován Abraham von Wert.
Každá kapitola knihy Orbis pictus je
obohacena o ilustrující obrázek, jehož
4b
6b
24
7b
14
9
10
later in Levoča werkte.
Hij signeerde figuur LXXVII als: sculpsit
Jonas Bubenkius Leutschoviae 1679.
Verschillende afbeeldingen in de editie uit
Wroclaw van 1667 zijn ondertekend door
G. Sturm. (bijv. Justitia CXVI, Christianismus
CXLVII ) terwijl de afbeelding van het
boekbinden (fig XCIII is gesigneerd door
Abraham von Wert.
who worked in Prešov and later in Levoča
(he is signed in the figure LXXVII as: sculpsit
Jonas Bubenkius Leutschoviae 1679).
Several pictures in the 1667 Wroclaw edition
are signed by G. Sturm (e.g. Justitia CXVI,
Christianismus CXLVII et al.), while the
illustration of the bookbinding (Fig. XCIII) is
signed by Abraham von Wert.
dílčí části jsou pak číselně propojeny s
příslušným vysvětlujícím textem. Přestože
se ve své době jednalo o průlomovou
didaktickou pomůcku, nelze pominout její
vizuální podobnost s knihami emblémů a
staršími ikonologickými příručkami.
Tři části v knihách emblémů, tedy motto,
pictura a subscriptio, jsou ve vzájemné rovnováze, kdy motto a obraz spolu vytvářejí
něco jako hádanku, jejíž řešení naznačuje
subscriptio. Naproti tomu nadpisy v Orbis
pictus fungují jako prosté názvy, obrazy
jako ilustrace a texty jako popis znázorněného. Co však mají společného, je jejich
záměr instruovat pomocí obrazů a částí
svého textu a společný základ v některých
vyobrazeních. Výmluvným příkladem může
představovat kapitola XXI s vyobrazením
polního a lesního ptactva. Zobrazený jestřáb s kamenem v jednom ze svých pařátů,
je stručně charakterizován jako „pervigil
grus“ (v překladu notoricky bdělý), což je
označení, které vychází ze spisů Aristotela a
Plinia a které často figuruje právě v knihách
emblémů.
Elk hoofdstuk van de Orbis pictus
is geïllustreerd met een afbeelding
waarvan de onderdelen met nummers
zijn verbonden met de verklarende tekst.
Hoewel het een doorbraak betekende in
het onderwijs van die tijd, moeten we niet
voorbijgaan aan de visuele gelijkenis met
de emblemata en oudere iconografische
handboeken. De drie onderdelen die we
vinden in de emblemata ( motto, pictura
en subscriptio) zijn in evenwicht. Samen
creëren motto en het beeld een puzzel
waarvan de oplossing wordt gesuggereerd
in het onderschrift. De koppen in de
Orbis pictus stellen eenvoudige namen
of begrippen voor, de afbeeldingen
zijn illustraties en de teksten zijn de
beschrijving van afgebeelde scènes. Wat
ze gemeen hebben is de instructie door
middel van afbeelding en tekst en ook
een gemeenschappelijke basis van een
aantal figuren. Een sprekend voorbeeld
is hoofdstuk XXI met een afbeelding van
landbouwgrond en bosvogels. De havik
wordt kort weergegeven met een steen
in zijn klauw en gekarakteriseerd als
Each chapter of the Orbis pictus is
embellished with an illustration whose
component parts are linked numerically
with the explanatory text. Although it was a
breakthrough teaching aid at that time, we
must not overlook its visual similarity with
the emblem books and older iconographical
handbooks. The three components that
could be find in the emblem books, i.e. the
motto, pictura, and subscriptio, are in an
equilibrium; together, the motto and the
image create something like a puzzle whose
solution is suggested in the subscriptio.
Quite the opposite, the headlines in the Orbis
pictus act as simple names, the images are
illustrations, and texts describe the depicted
scenes. What they have in common, though,
is their intention to instruct through pictures
and texts, and also a common basis of some
figures. A telling example may be the Chapter
XXI with a picture of farmland and forest
birds. The hawk displayed with a stone in
his claw is briefly characterized as ‘pervigil
grus’ (i.e. ‘habitually vigilant’), a designation
that comes from the writings of Aristotle and
Pliny, which had often figured in the emblem
books.
Other examples are the illustrations that
were inspired to a greater or lesser degree
by older and allegorical traditions. This
is the case of the personification of the
moral virtues CIX–CXVII (Ethica, Prudentia,
Sedulitas, Temperantia, Fortitudo, Patientia,
Humanitas, Justitia, Liberalitas), of which
e.g. the Wisdom (Prudentia) looks back to the
8
19
25
15
‘pervigil grus’ ( ‘gewoonlijk waakzaam ‘),
een omschrijving die afkomstig is uit de
geschriften van Aristoteles en Plinius, die
vaak figureerden in de emblemata.
Andere voorbeelden zijn de illustraties in
meer of mindere mate geïnspireerd door
oudere en allegorische tradities. Dit is het
geval met de personificatie van de morele
deugden CIX – CXVII (Ethica, Prudentia,
Sedulitas, Temperantia, Fortido, Patientia,
Humanitas, Justitia, Liberalitas) waarvan
bijvoorbeeld de Wijsheid (Prudentia ) in
een spiegel terug naar het verleden kijkt en
de toekomst door een telescoop ziet. De
spiegel vinden we terug in de standaard
iconografie van de deugden zoals die is
vertegenwoordigd in de Iconologia van
Cesare Ripa. Een telescoop als instrument
van ‘voorbereiding’ op de toekomst zou
geïnspireerd kunnen zijn door emblemata
XIV in het boek van Hermann Hugo Pia
Desideria (1624), of door zijn afgeleide in
het boek Emblemes door Francis Quarles
(1635).
16
past as to a mirror, and observes the future
through a telescope. The aspect of the mirror
reflects very well the standard iconography
of the virtues, which is represented in the
Iconologia by Cesare Ripa. A telescope as
an instrument of ‘anticipation’ of the future
might have been be inspired by the emblem
XIV in Hermann Hugo’s book Pia Desideria
(1624) or by its derivation in the book
Emblemes by Francis Quarles (1635).
The Baroque Bookbinding
Even though there were numerous printing
shops in the 17th century that could print
books in higher volumes, they were still
relatively expensive and therefore had
to be protected against adverse effects.
Understandably enough, one of the
elementary means of protection was the
bookbinding, which protected the book
itself and also had an aesthetic value. The
most common type of the bookbinding
decoration of that time was the blind
blocking. The decoration itself often consisted
20
Het barokke boekbinden
Hoewel er tal van drukkerijen in de
17e eeuw bestonden die boeken in
grote hoeveelheden konden drukken,
waren boeken nog steeds relatief duur
en werden zij daarom beschermd
of Renaissance motifs, but the new elements
of Baroque ornamentation appeared, too, in
in particular different types of ornamental
cartouches, mauresque netting motifs,
narrow or broad bands with naturalistic floral
motifs, but often also figural motifs.
26
17
Dalšími příklady mohou být ta znázornění,
která byla z větší či menší míry inspirována
předcházejícími či alegorickými tradicemi.
Jsou to případy personifikací morálních
ctností CIX–CXVII (Ethica, Prudentia,
Sedulitas, Temperantia, Fortitudo, Patientia,
Humanitas, Justitia, Liberalitas), z nichž
např. Moudrost (Prudentia) se ohlíží zpět do
minulosti jako do zrcadla a do budoucnosti
se dívá skrze dalekohled. Prvek zrcadla
18
dobře odráží standardní ikonografii ctností,
kterou reprezentuje Iconologia Cesara
Ripy. Dalekohled jako nástroj „předvídání“
budoucnosti mohl být inspirován zase XIV.
emblémem v knize Hermanna Huga Pia
Desideria (1624) nebo jeho odvozením v
knize Emblemes Francise Quarlese (1635).
Knižní vazba baroka
Přestože již v období 17. století existuje
množství tiskáren, v nichž bylo možné
knihy tisknout ve vyšších nákladech, stále
se jednalo o poměrně drahé zboží, které
bylo potřeba chránit před nepříznivými
vlivy. Jedním z nejzákladnějších
ochranných prvků byla samozřejmě knižní
vazba, která chránila samotný knižní blok
a měla také funkci estetickou. Nejčastějším
typem vazby byly vazby kožené (nejčastěji
zpravidla teletinka) zdobené slepotiskem,
v nichž byl také Orbis nejčastěji vázán.
Ornamentika nezřídka přebírala ještě
renesanční motivy, avšak z nových prvků
tegen schadelijke effecten. Een van de
elementaire beschermingsmiddelen
was het boekbinden, waardoor het boek
zelf werd beschermd maar de band
tegelijkertijd ook een esthetische waarde
had. De meest voorkomende decoratie
op de banden bestond uit Renaissance
motieven. Nieuwe elementen kwamen met
de barokke versiering zoals in het bijzonder
de siercartouches, Moorse en figuratieve
motieven en smalle of brede banden met
op planten geïnspireerde vormen. De
omslagen werden meestal bedekt met
leer( licht koeleer, varkensleer gebleekt met
krijt of gips, kalfs- of geitenleer) of textiel
(fluweel, zijde, brokaat).
Eenvoudiger boeken (gebedenboeken,
ballades, kalenders, liedboeken, enz.)
werden ook gebonden in perkament,
karton of papier. De omslagen waren
versierd met behulp van speciale
gereedschappen voor het boekbinden;
de zogenaamde rollen. De binding van
waardevolle boeken werd vaak verguld.
In de 17e eeuw was gebleekt leer met
gouden ornamenten en inscripties op de
rug en de op de voorzijde van de band erg
populair. De rug van het boek werd steeds
belangrijker omdat die altijd door de
bezoeker werd gezien zelfs al ligt het boek
op een boekenplank. Zilver of goud beslag,
vaak vakkundig verwerkt in de binding,
had vooral een decoratieve functie.
Veranderingen in de periode na 1800
In de loop der jaren heeft de Orbis
pictus vele veranderingen ondergaan.
Actuele thema’s werden behandeld
in de leerboeken en de illustraties zijn
gemoderniseerd zodat het leerboek
up-to-date was en het ware beeld van
de buitenwereld weergaf. Vooral in de
eerste helft van de 19e eeuw verouderde
de inhoud van alle hoofdstukken als
gevolg van de ontwikkeling van de
natuurwetenschappen. Achteraf lijkt de
opname van moderne middelen van
vervoer in de editie van 1883 misschien
de meest significante verandering (Jan
Pospíšil in Hradec Králové). De impact
van de technologische revolutie en de
vooruitgang is al merkbaar in de afbeelding
met voertuigen en vervoersmiddelen.
Tegelijkertijd verschenen gekleurde en
bewerkte afbeeldingen die het boek
The boards were usually covered with leather,
either light cow leather, pigskin bleached
with chalk or gypsum, calfskin or goatskin, or
textiles (velvet, silk, brocade). Simpler books
(books of prayers, broadside ballads, calendars, songbooks, etc.) were bound also in
parchment, cardboard or paper. The boards
were decorated using special bookbinding
tools, so-called rollers, rulers or filets. The
binding of valuable books was often gilded.
In the 17th century, bleached leather with
gold ornaments and inscriptions on the spine
and front cover were very popular. The book
spine grew in importance and was almost
always gilded, notwithstanding the material
of which a bookbinding was made: the spine
is always exposed to the view of a visitor, even
if a book lies based on a shelf. Silver or gold
fittings, often skilfully incorporated into the
binding, had mainly a decorative function.
Changes during the 1800s
Over the years, the Orbis pictus had
undergone many changes. Current issues
were addressed in the textbook and the
illustrations were modernized, so that the
textbook was up-to-date and reflected the
true image of the outside world. Especially in
the first half of the 19th century the content
of all chapters was becoming obsolete due
to the development of natural sciences. In
retrospect, the inclusion of modern means
of transport to the 1883 edition it may
seem as the most significant change (Jan
Pospíšil in Hradec Králové). The impact of
the technological revolution and progress
is already noticeable in the illustration
depicting vehicles and transport. Similarly,
coloured and reworked drawings began to
appear in that period, which made the book
more attractive for the readers.
barokní výzdoby vynikají různé typy
ornamentálních kartuší, síťové maureskní
motivy, různě široké pásy s florálními
motivy naturalistických forem, výjimkou
však nejsou ani figurální náměty. Pokryv
desek tvořila zpravidla kůže, ať již světlá
useň, vepřovice bílená křídou či sádrou,
teletina či kozinka, ale i textil (samet,
hedvábí, brokát), prostší knihy (např.
nebeklíče, kramářské písně, kalendáře,
zpěvníky apod.) měly vazby i pergamenové,
lepenkové či papírové. Dekor byl aplikován
pomocí speciálního knihařského nářadí,
tzv. válečků, linkovátek, filet apod. Na vazby
významných knih nebo z významných
sbírek bylo často aplikováno zlacení.
Velmi oblíbené byly v 17. století bělené
kůže se zlatými ornamenty a nápisy na
hřbetech i předních deskách. Knižní hřbet
nabyl v tomto období na významu, takže
byl takřka vždy, bez ohledu na materiál
pokryvu, zlacen – hřbety knih jsou totiž
vždy vystaveny pohledu návštěvníka, i když
je kniha založena v regále. Stříbrné či zlaté
kování, mnohdy umě zakomponované do
vazby, mají hlavně dekorativní funkci.
Proměna Orbisu v 19. století
Během historie svého vydávání prošel
Orbis pictus mnohými proměnami.
Docházelo k obohacování o aktuální
témata a k modernizaci jednotlivých
obrazů tak, aby učebnice odpovídala
své době a dokládala pravdivou podobu
okolního světa. Zejména v první polovině
19. století zastarával v důsledku rozvoje
přírodních věd obsah jednotlivých
kapitol. Z dnešního pohledu se může zdát
jako nejvýraznější změna např. zařazení
moderních dopravních prostředků do
vydání z roku 1883 (Jan Pospíšil, Hradec
22
27
Králové). V obrazu se znázorněním vozidel
či dopravy je patrný již vliv technické
revoluce a pokroku v dopravě. Stejně tak
se v této době začínají objevovat barevná
i přepracovaná vyobrazení jednotlivých
hesel, která knihu opět více přiblížila jejím
uživatelům.
21
aantrekkelijker maakten voor de lezer.
De snelle ontwikkeling van de industrie
en wetenschap leidde uiteindelijk tot
een verandering in de gehele structuur
van de Orbis pictus. Nieuwe concepten
verschenen het eerst in de Duitstalige
landen in de late 18e eeuw (Johann
Basedow, Elementarwerk, 1774). Comenius’
boek werd opgevolgd door de Nieuwe
Orbis pictus van Eberhart Gailis die in 1832
verscheen. De afbeeldingen in dit boek
waren nog meer systematisch geordend. In
het Tsjechische milieu werd de Orbis pictus
op een vergelijkbare manier ontwikkeld
door Karel Slavoj Amerling (1807-1884)die
de Orbis pictus in 1852 uitgaf als De wereld
in platen, tweede deel, als voortzetting
van het eerste deel geschreven door Amos
Comenius (1852). De originele versie wordt
losjes opgevolgd door een boek waarin de
belangrijkste nadruk ligt op wetenschap,
wetenschappelijke terminologie en kleine
schematische tekeningen.
Comenius’ erfenis werd op soortgelijke
wijze verrijkt door Pavel Jehlička, die de
Wereld in Platen uitgaf bij de uitgeverij
van Leopold Kober (1865). Echter in plaats
van een leerboek voor het taalonderwijs
werd het een kinderencyclopedie
met beschrijvingen van de natuur,
aardrijkskunde, de industrie, geschiedenis,
etc. Paginagrote gekleurde illustraties
gedrukt door Voigt en Gunter aan het eind
van het boek tonen scènes met mensen
die zich bezighouden met verschillende
activiteiten.
De Orbis pictus werd verschillende malen
herdrukt in de tweede helft van de 19e
The rapid development of industry and
sciences eventually resulted in a change
in the whole structure of the Orbis. New
concepts first began to appear in the
German-speaking countries in the late 18th
century (Johann Basedow, Elementarwerk,
1774). Comenius’ work was followed up
by Jacob Eberhart Gailer who published
the New Orbis pictus in 1832, in which the
images were even more systematically
arranged. In the Czech milieu, the Orbis
pictus was analogously developed by Karel
Slavoj Amerling (1807–1884), who issued the
Orbis pictus, or The World in Pictures, second
volume, as a continuation of the first volume
written by Amos Comenius (1852). The
original version is followed up very loosely
and the main emphasis is put on science,
scientific terminology, and small schematic
drawings.
Comenius’ legacy was similarly enriched
by Pavel Jehlička, who edited the World in
Pictures for the publishing house of Ignatius
Leopold Kober (1865). However, rather than
a language textbook, it was a children’s
encyclopaedia describing the nature,
geography, industry, history, etc. Full-page
coloured illustrations printed by Voigt and
Günter at the end of the book depict genre
scenes with people engaged in various
activities.
The Orbis pictus was reprinted several times
during the second half of the 19th century in
new and new editions. In the 20th century,
facsimiles of the original editions in different
languages were published, as well as some
more reprints, bibliophile editions, or critical
editions comparing various original prints.
28
Díky rychlému rozvoji průmyslu a vědění
docházelo také ke změně celé struktury
Orbisu. Nové koncepty se jako první
začaly objevovat v německých zemích
již koncem 18. století (Johann Basedow,
Elementarwerk, 1774). Na Komenského
dílo navázal roku 1832 Jacob Eberhart
Gailer, když vydal Nový Orbis pictus, v
němž jsou obrázky ještě více systematicky
uspořádány. V českém prostředí obdobně
na Orbis pictus navázal Karel Slavoj
Amerling (1807–1884), který v roce 1852
vydal Orbis pictus čili Svět v obrazích,
stupeň druhý, co pokračování prvního
stupně, jejž sepsal Amos Komenský.
Na původní verzi navazuje velmi volně
a hlavní důraz klade na přírodní vědy,
vlastní odbornou terminologii a drobné
schematické nákresy.
Obdobně se ke Komenskému odkazu
přihlásil také Pavel Jehlička, který vydal
Svět v obrazích u Ignáce Leopolda
Kobera (1865), nejednalo se však ani tak
už o jazykovou učebnici jako o dětskou
encyklopedii popisující přírodu, zeměpis,
průmysl, historii atd. Celostránkové
kolorované ilustrace vytištěné Voigtem a
Günterem jsou umístěny až v závěru knihy
a zachycují žánrové výjevy osob při různých
činnostech.
Během 2. poloviny 19. století vyšel Orbis
pictus ještě několikrát, mnohdy jako
druhé či třetí vydání již rozebraného
nákladu. Ve 20. století byly pak vydány
přetisky původních vydání různých
jazykových mutací, výběrové reprinty,
reprinty v bibliofilských úpravách či vydání
komparující různá původní vydání.
Netradiční vydání
Orbis pictus je v současnosti známý
nejen v Evropě a Americe, ale např. i v
Japonsku, kde roku 1998 vyšel tiskem s
původními dřevoryty, nebo Mexiku (1993).
Zajímavým je pak i vydání pro nevidomé,
eeuw in nieuwe edities. In de 20e eeuw
werden facsimile’s van de originele
uitgaven gepubliceerd in verschillende
talen, evenals een aantal herdrukken,
bibliofiele uitgaven, of kritische edities
waarin originele drukken met elkaar
vergeleken worden.
Onorthodoxe edities
Momenteel is de Orbis pictus niet alleen
in Europa en Amerika bekend maar ook in
Mexico (1993) en in
Japan waar het met
de oorspronkelijke
houtsneden in 1998
werd gepubliceerd.
Een interessant boek
is de Orbis voor
blinden in vier talen
(Servo-Kroatisch,
Tsjechisch, Frans
en Duits) die door
V. Ramadanović in
zijn Nova Svetlost
drukkerij werd
gedrukt.
Unorthodox Editions
Currently, the Orbis pictus is known not only
in Europe and America, but also in Japan,
where it was published with the original
woodcuts in 1998, or in Mexico (1993).
které vytiskl ve své tiskárně „Nova Svetlost“
V. Ramadanovič jako čtyřjazyčné vydání
(srbochorvatsky-česky-francouzskyněmecky).
An interesting book is the Orbis for the blind
printed by V. Ramadanović in his Nova
Svetlost printing shop as a four-language
version (Serbo-Croatian, Czech, French, and
German).
23
Numbers of the illustrations:
1. Title page. John Amos Comenius, Orbis sensualium pictus quadrilinguis, Noribergae, 1760.
2. Title page. John Amos Comenius, Johnua linguarum reserata, Amsterodami, 1665.
3. „Living Alfabet“. (John Amos Comenius, Orbis sensualium pictus quadrilinguis, Noribergae, 1760.)
4. Signature „I. Spörl“. (John Amos Comenius, Orbis sensualium pictus quadrilinguis, Noribergae, 1666.)
5. Signature „Sculpsit Jonas Bubenkius Leutschoviae 1679“. (John Amos Comenius, Orbis sensualium pictus quadrilinguis, Leutschoviae, 1685.)
6. Signature „G. Sturm“. (John Amos Comenius, Orbis sensualium pictus quadrilinguis, Wratislavia 1667, reprinted by František Borový, Prague 1941.)
7. Signature „Abraham von Wert f[ecit]“. (J. A. Comenius, Orbis sensualium pictus quadrilinguis, Wratislavia 1667, reprinted by František Borový, Prague 1941.)
8. Aves Campestres et Sylvestres, XXI. (John Amos Comenius, Orbis sensualium pictus, Noribergae, 1666.)
9.- 17. (John Amos Comenius, Orbis sensualium pictus, Noribergae, 1666.)
9. Ethica, CIX. / 10. Sedulitas, CXI. / 11. Temperantia, CXII. / 12. Fortitudo, CXIII. / 13. Patientia, CXIV. / 14. Humanitas, CXV. / 15. Justitia, CXVI. /
16. Liberalitas, CXVII. / 17. Prudentia, CX.
18. Prudenza. (Cesare Ripa, Iconologia, Padova 1625, p. 536)
19. Pia desideria, XIV. (Hermann Hugo, Pia desideria, London 1686, p. 72)
20. The Baroque Bookbinding. (John Amos Comenius, Johnua linguarum reserva aurea, Pragae 1694.)
21. Traffic, LXXXIX. (John Amos Comenius, Orbis sensualium pictus, Hradec Králové, John Pospíšil, 1883, reprint 1896.)
22. Machines, CXI. (John Amos Comenius, Orbis sensualium pictus, Hradec Králové, John Pospíšil, 1883, reprint 1896.)
23. Amphibien, 43. (Jacob Eberhart Gailer, Neuer Orbis pictus, 1832.)
24. Orbis sensualium pictus, Japan, 1998.
Photographic Credits:
1–17, 20–24, J. A. Comenius Museum in Uherský Brod, photos by Marie Kadlčíková
18 – https://archive.org/stream/dellanovissimaic00ripa#page/536/mode/2up [2016-05-18]
19 – https://archive.org/stream/piadesideriaordi00hugo#page/66/mode/2up [2016-05-18]
29
24
30
Inger Vonkeman
Marijke Jager
Barbara Houwers
Louise Schoon
Saskia Spitz
Petra Knol Daudeij
Joke Struik
Desiré Haverkamp
Marcel Bastiaans
Udo Brähler
Wim van Loon
Marleen Leysen
Diklah Zohar
Xandra Richters
Louisa Francine
Carola Mokveld
José van ‘t Rood
Hester Pilz
Worldview depicted by artists
Elganan Jelsma
Worldview depicted by artists
Pohled na svět znázorněný umělci
In 1658 schreef de Tsjech Jan Amos
Comenius de Orbis sensualium pictus, wat
algemeen gezien wordt als het eerste echte
prentenboek speciaal voor kinderen. Het
was bedoeld als leerboekje voor jonge
kinderen en bevatte allerlei afbeeldingen
van alledaagse voorwerpen, dieren en
werkzaamheden, vergezeld met een stukje
uitleggende tekst, in het Latijn en in de
nationale taal. De eerste uitgave verscheen
in 1658 en werd in de eeuwen daarna in
vele landen vertaald en herdrukt. Ook in
de huidige prentenboeken herken je nog
elementen uit dit eerste prentenboek ter
wereld.
In 1658 the Czech Jan Amos Comenius
wrote the Orbis sensualium pictus, which
is generally considered the first real picture
book for education of children in school. It
contained all sorts of images of everyday
objects, animals and activities, together with
an explanatory
text in Latin and
in the national
language. The
first edition
appeared in
1658, but it
was translated
and reprinted
for centuries in
many countries.
Even in the current modern picture books
you can still recognize elements from this
extraordinary book.
V roce 1658 publikoval Jan Amos
Komenský Orbis sensualium pictus,
který je obecně pokládán za první
ilustrovanou učebnici pro výuku dětí
ve škole. V knize byly znázorněny různé
druhy každodenních předmětů, zvířat
a činností spolu
s vysvětlujícím
textem v latině a ve
vlastním, národním
jazyce. První vydání
je z roku 1658 a
poté byla kniha
překládána a znovu
vydávávána až
do 19. století v
mnoha zemích, v
dalších překladech a v různých jazykových
variacích. Ještě v moderních obrazových
knihách v současnosti můžeme stále
rozpoznat prvky z této výjimečné knihy.
De theoloog, filosoof en pedagoog
Comenius was er van overtuigd dat
opvoeding en scholing onmisbaar zijn
voor een betere wereld. Tijdens zijn leven,
1592 - 1670, was onderwijs voorbehouden
aan kinderen van gegoede ouders, in het
bijzonder aan jongens. Maar ‘alles leren aan
allen’ was voor Comenius een voorwaarde
voor een wereld waarin elk individu zich
kan ontwikkelen en mensen begrip en
respect voor elkaar opbouwen. Geen strijd,
maar harmonie.
Wij vroegen aan hedendaagse kunstenaars
om zich te laten inspireren door dit boek
van Comenius. In deze catalogus vindt u
een deel van de werken en de toelichting
van de kunstenaars. Wij hopen dat de
vernieuwende blik van de hedendaagse
kunstenaars op dit thema interessante
standpunten en inzichten zal weten
te koppelen aan de interpretatie van
Comenius.
Comenius bracht de wereld in beeld. Hoe
brengen hedendaagse kunstenaars de
wereld in beeld?
Elize van der Werff
Wereldbeeld verbeeld door kunstenaars
The theologian, pedagogue and political
philosopher Comenius was convinced that
education and training are essential for
the realisation of a better world. During his
lifetime, 1592 - 1670, education was reserved
for children of wealthy parents, especially
boys. But Comenius thought that ‘teaching
everything to everybody’ was a prerequisite
for a world in which every individual can
develop and people can understand and
respect each other. No battle, but harmony.
We asked contemporary artists to be inspired
by this book of Comenius. In this catalog
you will find some of the works and a short
explanation of the artists. We hope that the
innovative look of the contemporary artists
on this topic gives interesting views and
insights and will be able to connect to the
interpretation of Comenius.
Comenius pictured a view of the world. How
do contemporary artists portray the world?
31
Teolog, pedagog a politický filosof
Komenský byl přesvědčen, že výchova a
vyučování jsou podstatné pro realizaci
lepšího světa. Během jeho života, 15921670, bylo vyučování omezeno na děti
bohatých rodičů, zvláště na chlapce.
Komenský však byl přesvědčen, že
“vyučování všech všemu” je podmínkou pro
vytvoření světa, ve kterém se může rozvíjet
každý jednotlivec a lidstvu pomůže k vývoji
vzájemného porozumění a respektu. Ne
konflikt, ale harmonie.
Požádali jsme současné umělce, aby se
nechali inspirovat touto Komenského
knihou. V katalogu naleznete některé
z jejich děl a krátká objasnění umělců.
Doufáme, že inovativní pohled soudobých
umělců na toto téma poskytne další
zajímavé názory a výklady interpretace
Komenského.
Komenský zprostředkoval svět v obrazech.
Jak současní umělci portrétují svět?
(1958)
3x - 80x80 cm
Marcel Bastiaans
www.marcelbastiaans.com
Bewustzijn
Bewustzijn betekent dat je je ervan bewust
bent dat er meer is dan wat je ziet. Zoals
Comenius overtuiging: ‘Er is Leven na de
Dood’.
Bewustzijn betekent dat je je ervan bewust
bent dat we EEN zijn. Zoals Comenius zei:
‘Harmonie, Inlevingsvermogen en Respect
voor ons allen’.
Deel I van het drieluik: Bewustzijn,
Transformatie, Vertrouwen.
Awareness
Awareness is being aware that there is
more than what we see. As Comenius was
convinced of: ‘There is Life after Death’.
Awareness is being aware that we are ONE.
As Comenius said: ‘Harmony, Empathy and
Respect for all of us’.
Všímavost
Všímavost znamená být vnímavý, což je víc
než to, co vidíme. Komenský byl podobně
přesvědčen, že: “Existuje život po životě”.
Všímavost znamená být vnímavý, protože
jsme JEDNO. Jak řekl Komenský: “Harmonie,
Empatie a Respekt pro všechno, co je naše”.
Part I of the triptych: Awareness,
Transformation, Faith.
Část triptychu: Všímavost, Přeměna, Víra.
32
(1940)
120x90 cm
Udo Brähler
www.udokunst.com
Here we go again
God heeft alles gemaakt (Comenius).
Zintuigelijke waarneming is de start van
alle kennis. Daarna volgt de training van
geest om het goede van het slechte te
onderscheiden.
In mijn werk geef ik deze zintuigelijke en
geestelijke “waarnemingen” weer door
beelden uit het verleden of toekomst te
mixen met het Nu.
Here we go again
God created everything (Comenius). Sensory
perception is the beginning of all knowledge.
Next the training of the mind, how to
distinguish the good from the bad.
In my work, I project these sensory and
spiritual perceptions by mixing images from
the past or future with the Now.
33
Here we go again
Bůh stvořil všechno (Komenský). Smyslové
vnímání je počátkem všeho poznání. Dále
navazuje cvičení mysli, jak rozlišit dobro
od zla. V mé práci vykresluji smyslové a
duchovní vnímání promícháním obrazů z
minulosti nebo budoucích se současností.
(1955)
ca. 180x80x80 cm
Peggy Eras
www.peggyeras.nl
Wereld in beeld
De bol symboliseert de wereld, als je
om je heen kijkt is de wereld een groot
prentenboek. Je moet het volgens
Comenius wel waarnemen en aan de
zintuigen voorleggen, zodat het begrepen
kan worden. Je ontwikkelt taal door
het uitbeelden en benoemen van de
fundamentele zaken in de wereld en alle
bezigheden in het leven.
Global images
The globe symbolizes the world. Looking
around you’ll find the world resembling a
picturebook. But, according to Comenius,
you’ll have to be able to observe and transmit
it to the senses to understand it.
Language will develop by naming and
framing the fundamental global issues and
all activities in life as such.
34
Globální obrazy
Glóbus symbolizuje svět. Když se
rozhlížíme kolem, můžeme vidět svět
podobný obrázkové knize. Ale v souladu
s Komenským, jsme schopni pozorovat a
pozorování předat smyslům a porozumět
mu.
Řeč se bude rozvíjet s pojmenováním a
vymezením globálních otázek a všech
činností jako takových.
Louisa Francine
Geïnspireerd door Comenius heb ik
een ronddraaiende tafel ontworpen die
diverse doelen dient en op verschillende
cognitieve niveau’s gebruikt kan worden.
Net als Comenius maak ik gebruik van
beeld en tekst maar ik heb beweging,
kleuren en spelelement toegevoegd.
Aan de slag!
http://louisafrancine.eu/
(1969)
Inspired by Comenius I’ve designed a rotating
table that serves different purposes and can
be used on different cognitive levels. Just
as Comenius did I make use of words and
images but I added movement, colours and
the idea of playing a game.
Hope you enjoy!
35
Inspirován Komenským jsem vytvořila
otočný stůl, který slouží k různým účelům
a může být užíván na různých kognitivních
úrovních. Jako Komenský jsem i já použila
slov a obrazů, ale přidala jsem pohyb, barvy
a myšlenku hry.
Doufám, že si to užijete.
(1955)
70x90 cm
Louise Ellen van Gorkom
www.ateliervangorkom.nl
In het begin ...
Het leven in de zee heeft voor een mooie
verscheidenheid aan creaties gezorgd door
een proces van geleidelijke ontwikkeling.
In de tijd van Comenius waren fossiele
vondsten en de betekenis daarvan nog
niet algemeen bekend, anders had hij het
zeker in zijn boek Orbis sensualium pictus
opgenomen.
In the beginning ...
Life in the sea has caused a beautiful variety
of creations through a process of gradual
development. At the time Comenius lived,
fossil finds and their meaning weren’t
commonly known. Otherwise he would’ve
surely added them in his book Orbis
sensualium pictus.
36
Na počátku...
Mořský život stál na počátku nádherné
pestrosti stvoření, ke které dospěl
postupným vývojem. V době života
Komenského nebyly všeobecně známy
fosilie a jejich význam. Jinak by byly jistě
přidány do jeho knihy Orbis sensualium
pictus.
(1963)
ca. 40x60x30 cm
Desiré Haverkamp
www.desirehaverkamp.nl
Driven by religion
Alle pinguïns zijn hetzelfde, wat we ook
verkondigen, we zijn allemaal gelijk, ook
al staat de een op de kansel of op een
smeltende tempel, of op een vergane
spiegel, we willen in het leven vooruit, ons
ontwikkelen, die gedrevenheid kan ook als
een religie ervaren worden.
Driven by religion
All Penguins are the same, no matter what
we proclaim, we are all equal, even if one is
on the pulpit or on a melting Temple, or on
a decayed mirror, we want ahead in life, to
develop, that passion can also be experienced
as a religion.
37
Poháněn náboženstvím
Všichni tučňáci jsou stejní. Bez ohledu
na to, co hlásáme, jsme si všichni rovni.
Také když jeden stojí na kazatelně nebo
na rouzpouštějícim se chrámu nebo na
vybledlém zrcadle, chceme v životě uspět
a vyvíjet se. Tato touha může být prožívána
jako náboženství.
(1963)
4x - ca. 21x21 cm
Bea Van der Heijden
www.beavanderheijden.nl
Horen, zien en zwijgen
Mijn werk voor deze expositie betreft een
selectie uit de serie Horen, zien en zwijgen
geïnspireerd op de uitdrukking ‘horen, zien
en zwijgen’. Oorspronkelijk is dit een regel
van Confucius, die net als Comenius het
leven van de mens wilde verbeteren, en
invloed had op opvoeding en onderwijs.
Hear, see and speak no evil
My work for this exhibition is a selection
from the series Hear, see and speak no evil,
inspired by the expression ‘See no evil, hear
no evil, speak no evil’. Originally this is a rule
of Confucius, who like Comenius wanted
to improve people’s lives, and influenced
education.
38
Slyšet, vidět a mluvit
Má práce pro tuto výstavu je výběrem z
řady Slyšet, vidět a mluvit, inspirované
vyjádřením “Neslyšet, nevidět a nemluvit
nic zlého”. Původně je to Konfuciův zákon,
který chtěl podobně jako Komenský
napravit životy lidí a ovlivnil výchovu.
(1958)
Several - 10x10 cm
Barbara Houwers
www.barbarahouwers.com
Kleuren van de wereld
Gedachtengoed van Comenius: Bewust
leven en omgaan met morele vraagstukken
zoals opvoeden, politiek, samenleving.
In mijn werk raken die disciplines elkaar
en verbeeld ik de mens in een kwetsbare
wereld. Colours of the world maakt je
bewust van de verantwoordelijkheid die
wij hebben over onze omgeving, de natuur
en het milieu.
Colours of the world
Comenius’ thoughts and believes: Conscious
living and dealing with moral issues, such as
raising children, politics and society.
In my work, these disciplines meet and I
portray human beings in a vulnerable world.
Colours of the world makes you aware of
the responsibility that we carry over our
surroundings, nature and the environment.
39
Barvy světa
Komenského myšlenky a víra: život v
souladu se svědomím a jednání podle
morálních zásad, stejně jako edukace dětí,
politiky a společnosti.
V mém díle se setkávám s těmito obory
a vykresluji lidské bytosti ve zranitelném
světě. Barvy světa vás činí vědomy
odpovědnosti, kterou neseme za naše
okolí, přírodu a životní prostředí.
(1948)
ca. 105x160 cm
Marijke Jager Burggraaff
www.marijkejager.nl
De Manteltjes van geef door…
De negen manteltjes symboliseren de
kennis die Comenius door zijn boek Orbis
sensualium pictus aan kinderen door wil
geven.
Zij ‘dragen’ de kennis met zich mee op hun
weg de wereld in en deze kennis bepaalt
mede de kijk op die wereld.
Zij op hun beurt zullen deze kennis weer
doorgeven…
The little cloaks of pass-it-on…
These nine small cloaks symbolise the
knowledge Comenius wishes to pass on to
children in his book Orbis sensualium pictus.
The children are ‘cloaked’ in this knowledge,
which guides their perception as they find
their way in the world.
In time, they too will pass on all they know…
40
Malé pláštíky k předávání . . .
Devět těchto malých pláštíků symbolizuje
poznání, které si Komenský přeje předat
dětem v jeho knize Orbis sensualium
pictus.
Děti jsou “zahaleny” v tomto poznání, které
vede jejich vnímání, jak nacházejí jejich
cestu ve světě.
Časem budou také chtít předat všechno, co
znají . . .
(1964)
95x130 cm
Elganan Jelsma
www.elganan.nl
De Wereld Ontdekken
De ruimte krijgen om de wereld te
ontdekken. Om te leren begrijpen hoe de
wereld in elkaar zit. Comenius: “Er is immers
niets in het verstand dat niet eerst in de
zintuigen was. Onze zintuigen oefenen in
de juiste perceptie van dingen betekent:
de grondslag leggen voor alle wijsheid, alle
wijze redevoeringen en alle verstandige
handelingen in het leven.”
Discover the World
To be free to explore the world. To understand
how the world works. Comenius: “Now, there
is nothing in our understanding that has not
passed through our senses. Exercising our
senses in correct perception of differences
between things means: laying the foundation
for all wisdom, all wise discourse and all wise
acts in life.”
41
Objevovat svět
Být svobodným ke zkoumání světa.
Porozumět, jak svět funguje. Komenský:
“Nyní zde není nic v našem rozumu, co
neprošlo našimi smysly. Cvičení našich
smyslů ke správnému vnímání rozdílů
mezi věcmi znamená pokládání základů
pro všemoudrost, všemoudrou debatu a
všemoudré skutky v životě.”
www.petraknoldaudeij.nl
Petra Knol Daudeij
100x80 cm
(1964)
Christenen, Jodendom en de Islam
In de Orbis sensualium pictus beschrijft J.A.
Comenius drie geloofs-stromingen.
Hij was er van overtuigd dat opvoeding en
scholing onmisbaar zijn voor een betere
wereld waarin de samenleving is gebouwd
op liefde en respect.
Hij was zijn tijd ver vooruit, zelfs nu kunnen
wij nog van hem leren!
Christianity, Judaism, Mahometism
J.A. Comenius describes in Orbis sensualium
pictus three faith currents.
He was convinced that education and
training are indispensable for a better world
in which the Society is built on love and
respect.
He was far ahead in his time, even now we
can still learn from him!
42
Křesťanství, židovství a islám
Komenský popisuje v Orbis sensualium
pictus tato tři náboženství.
Byl přesvědčen, že výchova a výuka jsou
nezbytné pro svět, ve kterém je společnost
vybudována na lásce a respektu.
Daleko předstihl svou dobu, dokonce i my
se od něj stále můžeme učit!
(1962)
Several - ca. 30x30 cm
Marleen Leysen
www.marleenleysen.nl
Comenius vergeleek het drukproces met
het leerproces: de inktkwaliteit (leraar)
is belangrijker dan de papierkwaliteit
(kind). Ik heb het grafisch onderzocht en
vastgesteld dat je niet elke papiersoort
hetzelfde kunt behandelen en soms wil
je dat ook niet, je werkt in functie van het
gewenste resultaat.
Comenius compared the printing proces
with the proces of learning: the quality of
ink (teacher) is far more important than
the quality of paper (child). I’ve done the
experiment by printing on different types
of paper and I’ve come to the conclusion
that some kind of papers need a different
treatment. Sometimes I simply adapted the
process in function of the desired result.
43
Komenský srovnával proces učení s tiskem:
kvalita inkoustu (učitel) je mnohem
důležitější než kvalita papíru. Podnikla jsem
experiment s tiskem na různých druzích
papíru a došla jsem k závěru, že určitý druh
papíru vyžaduje odlišné zacházení. Někdy
jsem prostě přizpůsobila proces v závislosti
na zamýšleném výsledku.
(1963)
85x129 cm
Wim van Loon
www.wimvanloon.nl
Schoolkinderen
Comenius beschrijft in zijn Orbis
sensualium pictus de hem bekende
wereld. Dit schilderij is een portret van 17
individuen, elk het middelpunt van zijn of
haar eigen wereld.
Individu zijn en onderdeel van een groot
collectief is het spanningsveld dat ik
onderzoek in ieder portret, elk een kleine
wereld in die ene grote.
School children
In his Orbis sensualium pictus Comenius
describes the world as it is known to him. This
painting is a portrait of 17 individuals, each
the centre of his or her own world.
Being an individual and being part of a large
collective is the field of tension that I explore
in every portrait, each one a tiny world in that
larger one.
44
Školní děti
Ve svém díle Orbis sensualium pictus
popisuje Komenský svět, jak byl jemu
znám. Tato malba je portrétem sedmnácti
jedinců, každý je centrem svého vlastního
světa.
Být jedincem a být součástí většího
kolektivu je polem napětí, které zkoumám
na každém portrétu, malinký svět každého
v onom velkém.
(1959)
ca. 150 cm hoog
Carola Mokveld
www.carolamokveld.nl
Voor alles is er een uur...
In dit werk probeer ik, zoals Comenius
deed, mijn visie op de huidige wereld in
beeld te brengen. Zijn boek geplaatst in
de wereld van nu, waar op dit moment
mensen moeten knielen om onthoofd te
worden, de natuur ten onder gaat aan ons
consumptiegedrag. Het kind probeert nog
te reiken naar….?
For everything there is an hour...
In this work I tried like Comenius, to show my
vision of today’s world. His book placed in
today’s world. Where currently people have
to kneel down to be decapitated, nature
disappear due to our consumption. The child
is still trying to reach out to...?
45
Pro všechno je hodina...
V této práci jsem se pokusila jako
Komenský ukázat můj pohled na dnešní
život. Jeho kniha je zasazena do života
jeho doby, kdy lidé si mají kleknout, aby
byli sťati. To se přirozeně z našeho života
vytratilo. Dítě se snaží stále dosáhnout
na...?
(1959)
4x - ca. 70x70x50 cm
Hester Pilz
www.hesterpilz.nl
De lessen
Mijn werk: “De lessen” is een installatie van
met klei geboetseerde schoolbankjes en
keramische figuren. Voor de figuren heb ik
een aantal tekeningen uit het “alfabet” van
Comenius als uitgangspunt genomen. Uit
de encyclopedische volheid van het boek
heb ik steeds een paar figuurtjes gekozen,
die samen een “les” vormen, met een
knipoog naar de actualiteit.
The lessons
My work: “The lessons” is an installation,
consisting of ceramic objects and school
tables. The ceramic figures were based on
some of the drawings in Comenius’ alphabet.
I choose only a few characters from the
encyclopedic abundance in the book, to form
a “lesson”, with a nod to current events.
46
Lekce
Moje dílo: “Lekce” je instalace sestávající
z keramických objektů a školních lavic.
Keramické postavy byly postaveny
založeny na některé z rytin v Komenského
abecedě. Vybrala jsem jenom několik znaků
z encyklopedické hojnosti v knize, abych
vytvořila “lekci” se svolením k aktuálním
událostem.
(1961)
55x73 cm
50x75 cm
Xandra Richters
www.kijkrichting.nl
Kijken is ontdekken
Kijken is ontdekken is mijn motto,
ontdekken is leren zien. Hierdoor ontstaan
verwondering en nieuwsgierigheid,
volgens mij voorwaarden om te leren,
aansluitend bij de visie op ‘het leren’
via de zintuiglijk waarneembare wereld
van Comenius. In dit werk wil ik de
onuitputtelijke fantasie in de natuur laten
zien.
Looking means discovering
Looking means discovering, that is my device.
The process of discovery means learning to
look as a condition to wonder and curiosity
and these are prerequisites to the desire
to learn, in relation with Comenius’ vision
on learning. In my work I want to show the
endless fantasy of nature.
47
Dívat se znamená objevovat
Dívat se znamená objevovat, to je také můj
prostředek. Proces objevování znamená
naučit se dívat na stav věcí se zvědavostí
a obdivem, to jsou předpoklady k touze
po vzdělání podle vize Komenského. Ve
své práci chci ukázat nakonečnou fantazii
přírody.
(1946)
60 x50 cm
José van ‘t Rood
www.ateliervantrood.nl
Comenius
Comenius: Erudiet onderzoeker, schrijver,
tekenaar, vluchteling en gepassioneerd
docent die de mensen door middel van
kennis op een hoger plan wilde brengen.
In het toenmalige Tsjechië werd hem het
zwijgen opgelegd en vluchtte hij naar
Nederland. Dit drieluik is een hommage als
dank voor zijn gift aan de mensheid.
Comenius
Comenius: An erudite researcher, illustrator,
refugee and passionate teacher, who wanted
to raise people to a higher level through
education.
The Czech Republic of the time compelled
him to remain silent, so he fled to the
Netherlands. This triptych is a tribute to him,
in thanks for his services to mankind.
48
Komenský
Komenský: Erudovaný badatel, ilustrátor,
utečenec a nadšený učitel, který chtěl, aby
lidé vzrostli na vyšší úroveň skrze vzdělání.
Česká republika ho ve své době donutila
mlčet, proto uprchl do Nizozemí. Tento
triptich je projev úcty, jako díky za jeho
službu lidstvu.
(1959)
50x50 cm
Louise Schoon
www.louiseschoon.nl
De revolutie van Comenius
In de 21e eeuw beleven we een revolutie
in ons denken over de zintuiglijk
waarneembare wereld: ons onmetelijke
sterrenstelsel is maar een van de vele en we
vermoeden buitenaards leven.
Hoe zou Comenius deze ontwikkeling in de
126e druk van zijn Orbis sensualium pictus
hebben weergegeven? Vast volgens mijn
vier illustraties.
The revolution of Comenius
In the 21st century we experience a revolution
in our thinking of the sensory perceptible
world: our unmeasurable galaxy is only one
of many and we suspect extraterrestrial life.
How would Comenius have reproduced
this development in the 126th edition of his
Orbis sensualium pictus? Surely as my four
illustrations.
49
Revoluce Komenského
Ve 21. století zažíváme revoluci v našem
myšlení smyslového zřetelného světa:
naše neměřitelná galaxie je pouze jednou
z mnoho a předpokládáme mimozemský
svět.
Jak by Komenský reprodukoval tento rozvoj
ve 126 edicích jeho díla Orbis sensualium
pictus? Jistě jako mé čtyři ilustrace.
www.robsch.nl
Rob Schultheiss
(1958)
7
5
3
2
8
6
ca. 160x80x50 cm
4
1
9
Motum necessaria est
Ik beweeg. De wereld (1) dwingt me te
bewegen (2). Onderweg let ik op alles dat
voorbij gaat. Ik kijk (3) en luister (4). Ik proef
(5) en ruik (6). En probeer de veranderingen
in de wereld aan te voelen (7). Misschien
worden anderen bewogen door mijn
aantekeningen (8), en helpen ze de wereld
in een nieuwe richting (9) te bewegen.
Motum necessaria est
I’m on the move. The world (1) makes it
necessary for me to move. And while I
move (2) I take notice of all things passing
by. I watch (3) and listen (4). I taste (5) and
smell (6). And try to feel (7) the changes in
the world. Maybe my notes (8) may move
others, and help to move the world in a new
direction (9).
50
Motum necessaria est
Pohybuji se. Svět (1) mě nutí, abych
se hýbal. A zatímco se hýbu (2)
zaznamenávám všechny věci okolo. Dívám
se (3) a poslouchám (4). Ochutnávám (5)
a cítím (6). A zkouším cítit (7) změny ve
světě. Možná mé poznámky (8) mohou
rozpohybovat ostatní a pomoci pohnout
svět novým směrem (9).
www.petrasmits.nl
119x118 cm
Petra Smits (1967)
Freedom
Het (sterren)stof waaruit de elementen
en planeten gevormd werden (IV + VI: de
hemel en de lucht).
Vanuit water (VII: water) is leven ontstaan
en uiteindelijk de mens (CXII: humanity).
Alles is met elkaar verbonden, één geheel.
De cirkel (CVI: de hemelse cirkel)
symboliseert het goddelijke, oneindige en
de cycli.
Freedom
The (star)dust from which the elements and
planets were formed (IV + VI: the sky and the
air).
From water (VII: water) life arose, humanity
came to existence (CXII: humanity).
Everything is connected to each other, all is
one.
The circle (CVI: celestial circle) symbolizes the
divine, infinite and the natural cycles.
51
Svoboda
(Hvězdný) prach, z něhož byly formovány
elementy a planety (IV + VI: obloha a
vzduch).
Z vody (VII: vody) vznikl život, začala
existova lidskost (CXII: lidskost). Všechno je
spojeno se vším, vše do jednoho.
Cyklus (CVI: nebeský cyklus) symbolizuje
božskost, nekonečno a přírodní cykly.
(1959)
ca. 150x170 cm
Saskia Spitz
www.saskiaspitz.nl
Zintuigelijke wereldbol
In Spitz’s werk zijn zintuigen belangrijk en
in dit schilderij alom prominent aanwezig.
Een boek in een wereldbol omringd
door dier-koppen. Ook wel een boek dat
geschonken wordt aan de wereld, waarin
meisjes ook educatie krijgen, in de tijd
van Comenius is dat bijzonder. Het 2-luik
schilderij is uitgevoerd in natuurstijl /
turquoise kleuren.
Sensory globe
In Spitz’s work are senses important and in
this painting the senses object is prominently.
A book in a globe surrounded by animal
heads. Also a book that is given to the
world in which girls also get education, at
the time of Comenius is special. The twopanel painting is executed in natural style/
turquoise colors.
52
Smyslové zeměkoule
Ve Spitzově díle jsou důležité smysly a v
této malbě je smyslový objekt zřetelný.
Kniha je svět obklopený zvířecími hlavami.
Také kniha, která byla dána světu, v němž
také dívky získávají vzdělání, je v době
Komenského unikátní. Malba na dvou
panelech je realizována v přírodním stylu/
tyrkysových barvách.
(1946)
3x - 40x75 cm
Joke Struik
www.jokestruik.nl
Dichtbij en toch zo ver
Door een oproep deel te nemen aan deze
expositie in het Comenius Museum leerde
Joke Struik het boek Orbis sensualium
pictus kennen.
Groot was haar verrassing te ontdekken
dat de hier getoonde, al eerder gemaakte
prenten op een vergelijkbare manier
vertellen over misschien onbekende zaken,
werelden. Een soort prentenboek.
Near and yet so far
When Joke Struik was asked to partake in
the exhibition in the Comenius Museum, and
became acquainted with Orbis sensualium
pictus, she discovered some delightful
similarities between Comenius’ book and
some of her prints. These prints, exhibited
here, illustrate and open up things and
worlds to us, just like a picture book.
53
Blízko a přece tak daleko
Když byla Joke Struik požádán, aby se
účastnil výstavy v Muzeu Komenského a
obeznámil se s dílem Orbis sensualium
pictus, objevila několik nádherných
podobností mezi Komenského knihou a
některými jejími tisky. Tyto tisky, které jsou
zde vystaveny, nám ilustrují a otevírají věci
a světy, stejně jako obrazová kniha.
(1947)
ca. 32 cm high
ca. 57 cm high
ca. 19 cm high
Helga Troll
www.helgatroll.com
Comenius vindt het van groot belang de
wereld goed te observeren, te begrijpen,
om adequaat te kunnen handelen. Het
huwelijk en de familie stelt hij in het
midden van de samenleving om elkaar te
helpen en goed te doen. Hier begint voor
het kind het leren. De sculptuur van een
gezin geeft een impressie van harmonie en
geborgenheid.
De beelden van engelen herinneren aan
Gods leidinggevende hulp.
Comenius placed marriage and family in
the center of society. It was appointed for
mutual help and to be kind and gentle in
behaviour towards each other. This is the first
place of learning for children. This sculpture
of a family, gives an impression of unity and
harmony.
The figures of angels point tot the invisible
God.
54
Komenský umístil manžeství a rodinu
do centra společnosti. Byla stanovena
vzájemná pomoc a být laskavý a milý v
chování vůči ostatním navzájem. Jedná se
o první místo učení pro děti. Tato socha
rodiny klade důraz na jednotu a harmonii.
Figury andělů poukazují na neviditelného
Boha.
(1965)
35x35 cm
Inger Vonkeman
www.ingervonkeman.exto.nl
Facit que tuis Radiis, Lucem, Lux Diem
De hoofdstukken ‘Caelum/De Hemelen’ en
‘Deus/God’ uit Comenius’ Orbis sensualium
pictus vormden het vertrekpunt voor
de werken die ik voor deze expositie
maakte. Mijns inziens kan mystiek zijn:
de verbinding van het zichtbare met de
wereld voorbij het zichtbare. ‘Caelum’ gaat
over het mystieke verbinden, ‘Deus’ over de
verbinding zelf.
Facit que tuis Radiis, Lucem, Lux Diem
The chapters ‘Caelum/Heaven’ and ‘Deus/
God’ in Orbis sensualium pictus were my
points of departure for the works I made for
this exhibition. The heart, where the visible
world touches that which is beyond the
visible, is the focal point in mysticism, I think.
‘Caelum’ is about connecting mystically,
‘Deus’ about the mystical connection itself.
55
Facit que tuis Radiis, Lucem, Lux Diem
Kapitoly ‘Caelum/Nebe’ a ‘Deus/Bůh’ v ‘Orbis
sensualium pictus’ byly mými východisky
pro díla, která jsem vytvořil pro tuto
výstavu. Srdce, v němž se viditelný svět
dotýká toho, který je neviditelný, je, myslím,
ústředním bodem mého mysticismu.
‘Caelum’ je o spojování mysticky, ‘Deus’ o
samotném mystickém spojení.
(1950)
9x - 30x30 cm
Elize van der Werff
www.elizekunst.nl
Comenius
De titelpagina van Orbis sensualium pictus
hangt voor een postzegel met Comenius
zijn hoofd erop. Hij, Comenius was met
zijn ideeën zijn tijd vooruit, postzegels
bestonden nog niet. De titelpagina zelf
is een tasje, want zijn ideeën zijn altijd
meegenomen door de jaren heen. Ze
hebben de tijd overleefd.
Comenius
The title page of the Orbis sensualium pictus
book lies in front of a Comenius postage
stamp, which in his days were still to be
invented. The ideas of Comenius were ahead
of his time. The title page in the work is a
bag, as it represents his ideas which are were
always taken over the year and have survived
the test of time.
56
Komenský
Titulní strana Orbis sensualium pictus leží
naproti Komenského poštovní známky,
která ještě v jeho době nebyla vynalezena.
Myšlenky Komenského mířily vpřed. Titulní
strana v této práci je vak, neboť představuje
jeho myšlenky, které byly vždy přebírány
napříč lety a přežily zkoušku času.
(1968)
60x60 cm
Diklah Zohar
www.psefas.nl
Beschermengel
Voor Comenius was de wereld voorbij
de zinnen net zo vanzelfsprekend als de
wereld van de zintuigen. Orbis sensualium
pictus bevat meerdere aanwijzingen voor
de geloofsovertuiging van Comenius zelf.
Het thema Providentia Dei (Goddelijke
Voorzienigheid) is daar één van; Gevangen
tussen de verleiding van de duivel en
de smeekbeden van de engel, wendt
Comenius zich tot de toeschouwer.
Guardian angel
For Comenius, the world beyond the senses
was just as obvious as the tangible world.
Orbis sensualium pictus contains more than
one clue to the spiritual world of Comenius
himself. The theme Divine Providence is one
of them; Trapt between the temptation of the
demon and the supplications of the angel,
Comenius turns to the spectator.
57
Anděl strážný
Pro Komenského byl mimosmyslový
svět tak zřejmý jako svět skutečný. Orbis
sensualium pictus obsahuje více než jedno
vodítko do spirituálního světa Komenského
samotného. Téma Božské providence
je jedno z nich; Pasti mezi pokušením
démona a pokornými prosbami anděla
obrací Komenský na diváka.
www.comeniusmuseum.nl
Comenius Museum
Comeniusmuseum
Kloosterstraat 33
1411 RS Naarden
Nederland
58
www.mjakub.cz
Muzeum Jana Amose Komenského
Muzeum Jana Amose Komenského
Přemysla Otakara II. 37
688 12 Uherský Brod
Česká republika
59
Kloosterstraat 33
1411 RS Naarden
Nederland
www.comeniusmuseum.nl
Přemysla Otakara II. 37
688 12 Uherský Brod
Česká republika
www.mjakub.cz