Slovo a slovesnost, 71/2010, 4 - Ústav pro jazyk český Akademie

Slovo a slovesnost, 71/2010, 4 - Ústav pro jazyk český Akademie

SLOVO A SLOVE SNOST
Časopis pro otázky teorie a kultury jazyka
založený v roce 1935 Pražským lingvistickým kroužkem
ročník 71 číslo 4
A journal for the theory of language and language cultivation
founded in 1935 by the Prague Linguistic Circle
volume 71 number 4
Vedoucí redaktor/ Editor-in-Chief: Petr K a d e r k a
Redaktorka anglických textů/ English Language Editor: Tamah S h e r m a n
Výkonná redaktorka/ Editorial Assistant: Eva H a v l o v á
Redakční rada/ Editorial Board: Tilman B e r g e r (Tübingen), Neil B e r m e l (Sheffield), Mirek Č e j k a (Brno), František D a n e š (Praha), Juraj D o l n í k (Bratislava), Jana H o f f m a n n o v á (Praha), Petr K a r l í k (Brno), Miroslav K o m á r e k (Olomouc), Alena M a c u r o v á
(Praha), Olga M ü l l e r o v á (Praha), Jiří N e k v a p i l (Praha), Karel O l i v a (Praha), Patrick
S é r i o t (Lausanne), Petr S g a l l (Praha), Ludmila U h l í ř o v á (Praha)
Vydává Ústav pro jazyk český Akademie věd České republiky, veřejná výzkumná instituce
Published by the Czech Language Institute of the Academy of Sciences of the Czech Republic, a public
research institution
Redakce/ Address: Slovo a slovesnost, Ústav pro jazyk český AV ČR, v. v. i., Letenská 4, 118 51 Praha 1, Czech Republic, tel. (+420) 225 391 441, e-mail <[email protected]>
Vychází čtyřikrát do roka/ Published quarterly
Toto číslo vyšlo v listopadu 2010/ This issue was published in November 2010
SLOVO A SLOVESNOST je citováno v databázích Arts and Humanities Citation Index, Social
SciSearch, Journal Citation Reports/ Social Sciences Edition, Scopus, Linguistic Bibliography/ Bibliographie Linguistique, MLA International Bibliography, The Year’s Work in Modern Language Studies,
CEJSH, Bibliografia Językoznawstwa Slawistycznego, Bibliografie české lingvistiky.
SLOVO A SLOVESNOST is indexed/ abstracted in Arts and Humanities Citation Index, Social
SciSearch, Journal Citation Reports/ Social Sciences Edition, Scopus, Linguistic Bibliography/ Bibliographie Linguistique, MLA International Bibliography, The Year’s Work in Modern Language Studies,
CEJSH, Bibliografia Językoznawstwa Slawistycznego [Slavic Linguistics Bibliography], Bibliografie
české lingvistiky [Czech Linguistics Bibliography].
Elektronická verze časopisu SLOVO A SLOVESNOST je dostupná na internetové adrese/ The electronic
version of SLOVO A SLOVESNOST is available at: <http://www.ceeol.com> (Central and Eastern European
Online Library).
Informace o předplatném podá a objednávky přijímá redakce Slova a slovesnosti a výhradní distributor firma
MYRIS TRADE, s. r. o., P. O. Box 2, 142 01 Praha 4, tel. 234 035 200, fax: 234 035 207. Další distributorské firmy nejsou oprávněny titul v ČR šířit. Cena předplatného pro české předplatitele: 340 Kč.
Podávání novinových zásilek povolila Česká pošta, s. p., odštěpný závod Praha, čj. nov 6204/97 ze dne 1. 4.
1997. – Reg. č. MK ČR E 559.
Zahraniční předplatné vyřizuje výhradně firma Kubon & Sagner. Objednávky vyřizované jinými firmami
nejsou v souladu se smluvními vztahy vydavatele a jsou šířeny nelegálně.
All foreign orders are processed exclusively by the agency: Kubon & Sagner, Buch Export-Import GmbH,
D-80328, München, BRD, fax: 004954218-218. Foreign orders processed by other subscription agencies
are not in compliance with the agreement between the publisher and the above mentioned agency and are
distributed illegally.
Toto číslo je v prodeji v knihkupectví Fišer, Kaprova 10, 110 00 Praha 1, tel. 222 320 730, v prodejně Academia, Na Florenci 3, 110 00 Praha 1, tel. 224 814 621, v prodejně Academia, Národní 7, 110 00 Praha 1,
tel. 224 240 547 nebo Václavské nám. 34, 110 00 Praha 1, tel. 224 223 511.
Sazba: Marcela Hladíková. Tiskne PBtisk Příbram, Dělostřelecká 344, 261 01 Příbram 1.
© Ústav pro jazyk český AV ČR, v. v. i.
Monotematické číslo / Special Issue
Perspektivy kognitivní (etno)lingvistiky
Prospects for Cognitive (Ethno)linguistics
Hostující editorka / Guest Editor:
Irena Vaňková
Univerzita Karlova v Praze / Charles University in Prague
OBSAH/CONTENTS
Úvodem: na cestě ke kognitivní (etno)lingvistice (Irena Vaňková).............. 245–249
David S. Danaher: Translating Havel: Three key words (domov, svědomí,
and klid) .................................................................................................... 250–259
Laura A. Janda: The role of metonymy in Czech word-formation.............. 260–274
Metonymie v české slovotvorbě
Renata Grzegorczykowa: Problémy pojetí jazykového obrazu světa v perspektivě srovnávacích výzkumů .............................................................. 275–287
Some open questions concerning the interpretation of the linguistic picture of the world from the perspective of comparative research
Punkty dyskusyjne w rozumieniu językowego obrazu świata – widziane
z perspektywy badań porównawczych
Anna Pajdzińska – Ryszard Tokarski: Jazykový obraz světa a kreativní text 288–297
The place of creative texts in the linguistic picture of the world
Językowy obraz świata a tekst kreatywny
Krystyna Waszakowa: Konceptualizace bolesti v polštině: příspěvek ke srovnávacímu výzkumu .................................................................................. 298–309
The conceptualization of pain in Polish: a contribution to contrastive studies
Konceptualizacja bólu w polszczyźnie: przyczynek do badań porównawczych
Stanisława Niebrzegowska-Bartmińska: Konstitutivní hodnoty polského lidového snáře ................................................................................................ 310–316
Values constitutive of the Polish dream book
Wartości konstytutywne polskiego sennika ludowego
Jana Holšánová – Richard Andersson – Roger Johansson – Kenneth Holmqvist – Sven Strömqvist: Lund eye tracking studies in research on language
and cognition ............................................................................................ 317–328
Lundský výzkum jazyka a kognice pomocí metody snímání očních pohybů
Lundaforskning om språk och kognition med hjälp av blickbeteendemätning
3
Rozhledy/Discussion
Jerzy Bartmiński: Jaké hodnoty spoluutvářejí jazykový obraz světa Slovanů? 329–339
Values in the linguistic picture of the world of the Slavs
Jakie wartości współtworzą językowy obraz świata Słowian?
Zuzana Lehoučková: Slovesná prefixace ve světle Langackerovy kognitivní
gramatiky .................................................................................................. 340–349
Verbal prefixation in light of Langacker’s cognitive grammar
Recenze/Book reviews
Jerzy Bartmiński – Anna Pajdzińska (eds.): Podmiot w języku i kulturze
(Alena Macurová) .................................................................................... 350–352
Monika Schwarzová: Úvod do kognitivní lingvistiky (Ekaterina Dolgikh)
353–357
Carole P. Biggam – Christian J. Kay (eds.): Progress in Colour Studies,
1: Language and Culture
Robert E. MacLaury – Galina V. Paramei – Don Dedrick (eds.): Anthropology of Color: Interdisciplinary Multilevel Modeling (Pavel Štěpán) .... 357–364
Kronika/Chronicles
Pražská mezinárodní konference slavistické kognitivní lingvistiky (Jasňa
Pacovská) .................................................................................................. 365–367
4
Translating Havel: Three key words
(domov, svědomí, and klid)
DAVID S. DANAHER
ABSTRACT: This study sketches a semantic analysis of three Czech words – domov (home),
svědomí (conscience), and klid (rest, quiet, calm) – in comparison with their English translation
equivalents. It is argued that they are key words in Havel’s thought in that they represent recurring
concepts in his writing that cut across both time periods (the pre- and post-1989 Havel) as well as
genres. The import of these concepts also cuts across socio-historical -isms: these words not only
tell us something about human identity within a totalitarian context, but ought to tell us, who live
outside of that context, something about ourselves. While each of these words refers to a more or
less distinct realm of human experience, their collective resonance in Czech evokes a similar feel:
all have an air of the philosophical or transcendent about them. It is this element of their conventional meanings in Czech that provides fertile ground – a ground that does not exist in quite the
same way in English – for Havel’s cultivation of them into key components in his understanding
of human identity in the modern world.
Key words: Václav Havel, domov, home, svědomí, conscience, klid, translation, cognitive semantics,
ethnosemantics, Anna Wierzbicka
Department of Slavic Languages and Literatures, 1432 Van Hise Hall
University of Wisconsin-Madison, Madison, Wisconsin 53706 USA
<[email protected]>
5
The role of metonymy in Czech word-formation
LAURA A. JANDA
ABSTRACT: This article explores the role of metonymic semantic relationships in the derivation
of words via suffixation in Czech. Most scholarly work on metonymy has focused on the use of one
word to substitute for another word, as when we say redhead to refer to a whole person. A similar
semantic relationship is present when we form a word like břicháč ‘person with a (big) belly’ from
the noun břicho ‘belly’. However, scholarly work on word-formation has not explored these metonymic semantic relationships. This study analyzes a database of 562 types of suffixal formations in
Czech, where each type represents a unique combination of metonymic relationship, word-class,
and suffix. This analysis not only demonstrates parallels between substitutional and word-formational metonymy, but shows that the metonymic relationships in word-formation are more diverse
than in substitution. Asymmetries in these relationships are also explored, showing for example
that actions are generally more salient than the participants and the setting, and that parts are more
salient than wholes. The design of this study can be extended to analyze the word-formation systems of other languages and thus facilitate cross-linguistic comparisons.
Key words: metonymy, word-formation, suffixation, Czech
RÉSUMÉ
Metonymie v české slovotvorbě
V tomto článku ukazuji, že metonymii nacházíme nejenom ve výrazech, v nichž jedno slovo nahrazuje jiné, ale také v odvozování slov. Výraz na tu práci potřebujeme chytrou hlavu je metonymický,
protože slovo hlava, které popisuje část člověka, nahrazuje jiné slovo (jako člověk nebo osoba), které
by popisovalo celého člověka. Samozřejmě nemůžeme zaměstnat jen hlavu, musíme přijmout celého
člověka. Abychom poukázali na cíl, jímž je celý člověk, používáme jako nositele slovo hlava. Vztah
mezi nositelem a cílem je v tomto případě ČÁST MÍSTO CELKU. Existují i jiné metonymické vztahy.
Například když řeknu, že se převrátilo mléko, není to vlastně mléko, které se převrátilo, ale láhev
nebo sklenice. Metonymický vztah v tomto příkladu je OBSAH MÍSTO NÁDOBY.
Metonymie provedená záměnou slov je tématem množství lingvistických studií, které dokazují,
že metonymie tvoří mentální systém dostupnosti pojmů. Peirsman a Geeraerts (2006) shromáždili
nejobsáhlejší inventář metonymických vztahů doložených při záměně slov. Paralelní vztahy ovšem
nacházíme i v odvozování slov. Například když řeknu, že je někdo břicháč, popisuji celého člověka
poukázáním pouze na jednu jeho část, břicho. Zde jde o vztah ČÁST MÍSTO CELKU. A odvozování slova květináč využije vztah OBSAH MÍSTO NÁDOBY tím, že odkazuje na nádobu pojmenováním jejího
obsahu, totiž květina.
Ve vědecké literatuře o metonymii je jen málo zmínek o slovotvorbě a ve studiích věnovaných
odvozování slov skoro úplně chybí rozbor metonymických vztahů. Tento článek je prvním pokusem
o sjednocený přístup k metonymii a slovotvorbě. Dokulil (1962; Dokulil et al., 1986) sice nezmiňuje
metonymii ve svém modelu slovotvorby, ale taková analýza není s jeho modelem v rozporu. Stejně
jako Dokulil dělím typy slovotvorby podle tří faktorů: (1) vztah mezi příznakem (= nositelem) a bází
(= cílem), (2) slovní druh a (3) přípona. Rozdíl je v tom, že Dokulil uznával jen čtyři termíny pro
příznak a bázi, kdežto moje klasifikace je založena na klasifikaci Peirsmana a Geeraertse, která je
6
daleko rozsáhlejší. Kromě toho tato klasifikace umožňuje srovnání mezi metonymií záměnou slov
a metonymií ve slovotvorbě. Toto srovnání dokazuje nejen to, že tyto jevy jsou paralelní, ale i to, že
metonymie ve slovotvorbě je ještě pestřejší než ta, která je provedena záměnou slov.
Jen některé metonymické vztahy, které byly nalezeny při záměně slov, nebyly nalezeny při tvoření
slov, např. ČINITEL MÍSTO VÝROBKU: čtu Shakespeara (kde jméno spisovatele se užívá místo jeho knih).
Většinu vztahů nacházíme v obou systémech, např. NÁDOBA MÍSTO OBSAHU: vypít sklenici (kde se jedná o obsah, který je vypit); kapesné (od kapsa). Dost velký počet metonymických vztahů byl nalezen
pouze ve slovotvorbě, např. ABSTRAKCE MÍSTO DĚJE: toužit (od touha).
Vybudovala jsem databázi metonymických typů v české slovotvorbě. V databázi se nachází 562 typů
roztříděných podle tří výše uvedených faktorů. V databázi lze zjistit různé tendence, jako například
které metonymické vztahy se nejčastěji vyskytují v české slovotvorbě. V češtině je 31 přípon, které
signalizují vztah DĚJ MÍSTO VLASTNOSTI typu škodlivý (odvozeno od škodit). Dále jsou to vztahy DĚJ
MÍSTO ČINITELE (26 přípon; žrout od žrát), ABSTRAKCE MÍSTO VLASTNOSTI (24 přípon; klidný od klid) atd.
Článek probírá celou řadu otázek spojených s metonymií v české slovotvorbě: relace mezi příponami a vztahy, směr vztahů (vztahy jsou převážně dvousměrné, ale některé jsou jednosměrné), vztahy,
které lze těžko rozlišovat.
Klasifikaci vybudovanou v tomto článku lze použít při rozboru dalších jazyků. Tímto způsobem
by bylo možné zkoumat a srovnávat mentální systémy dostupnosti pojmů v různých jazycích.
HSL fakultet, Universitetet i Tromsø
N-9037 Tromsø, Norway
<[email protected]>
7
Problémy pojetí jazykového obrazu světa v perspektivě
srovnávacích výzkumů
RENATA GRZEGORCZYKOWA
Some open questions concerning the interpretation of the linguistic picture of
the world from the perspective of comparative research
ABSTRACT: The paper deals with two questions. The first question concerns the range of the
‘mental picture’ of a denoted object, created in the thought of a speaker. Classical (structural) linguistics and logical semantics concentrates on the essential features of the object (the necessary and
sufficient conditions to reckon the object as a member of the considered class), whilst cognitive
linguistics tends to treat all features associated with an object as valid for the mental picture of this
object. The non-essential features are either stabilized by some linguistic facts (like derivations,
proverbs, etc.), or are individually created in the text. The second question concerns the ontological character of the denoted objects. The object can be relatively ontologically independent, like:
natural beings (e.g. plants, animals), some artefacts (e.g. buildings, tables), or the object can be an
entity discernible by the human cognitive, linguistic categorization of the world (the parts of the
body, some subsets or collections, the emotional states of a person). Some denoted objects can be
human mental constructions (e.g. theoretical models, social ideologies). The ontological character
of denoted objects seems to be essential in order to fix the ‘tertium comparationis’ in comparative
research.
Key words: linguistic picture of the world, concept, meaning, tertium comparationis, categorization
of the world, semantic connotation
Klíčová slova: jazykový obraz světa, pojem, význam, tertium comparationis, kategorizace světa,
sémantická konotace
PODSUMOWANIE
Punkty dyskusyjne w rozumieniu językowego obrazu świata – widziane z perspektywy badań porównawczych
W pracy postawiono dwa pytania. Pierwsze pytanie dotyczy „mentalnego obrazu” nazywanego obiektu, utworzonego w myśli/świadomości mówiących. Klasyczna (strukturalna) lingwistyka i logiczna
semantyka koncentrowały się na cechach istotnych tego obiektu (koniecznych i wystarczających do
przyporządkowania go do danej klasy), podczas gdy lingwistyka kognitywna dąży do tego, by traktować wszystkie cechy związane z przedmiotem jako ważne dla jego całościowego obrazu mentalnego.
Cechy nieistotne mogą być społecznie zauważone i utrwalone w faktach lingwistycznych (np. w pochodzeniu wyrazów, we frazeologizmach), a mogą być zauważone indywidualnie, w jednostkowym
tekście.
Drugie pytanie dotyczy statusu ontologicznego nazywanych obiektów. Obiekty te mogą być ontologicznie względnie samodzielne, jak istoty żywe (zwierzęta, rośliny), artefakty (budynki, stoły), lub
też zostają wyodrębnione w wyniku ludzkiej poznawczej i językowej kategoryzacji (części ciała,
zbiory elementów, stany emocjonalne człowieka). Niektóre z nazywanych obiektów są wyłącznie
8
konstruktami pojęciowymi (np. pojęcia „ideologiczne”, złożone postawy społeczno-filozoficzne, typu
‘liberalizm’, ‘kosmopolityzm’ itp.). Ontologiczny charakter nazywanych obiektów ma, zdaniem autorki, zasadnicze znaczenie przy ustalaniu podstawy porównania (tertium comparationis) w semantycznych badaniach porównawczych.
Instytut Języka Polskiego Uniwersytetu Warszawskiego
Krakowskie Przedmieście 26/28, 00-325 Warszawa, Polska
9
Jazykový obraz světa a kreativní text
ANNA PAJDZIŃSKA – RYSZARD TOKARSKI
The place of creative texts in the linguistic picture of the world
ABSTRACT: In this paper, it is claimed that the artistic vision of the world is not very different from
the linguistic picture of the world and that creative use of language (i.e. artistic or journalistic texts,
advertisements, or even colloquial texts) can contain valuable, indeed, sometimes fundamental
data for a reconstruction of the conceptual system encoded in the language. Examples of texts are
provided, thanks to which one can verify hypotheses constructed on the basis of systemic facts and
which draw attention to an aspect of the linguistic picture of the world. When creative uses are
taken into account, semantic components inconspicuous in the general variety of the language surface, and the semantic openness of linguistic expressions is revealed – this openness is correlated
with the openness of human thinking about the world. Textual connotations, merely individual at
face value, usually have a clear motivation because a semantically interpretable utterance must be
derived from linguistic and cultural knowledge. Situations in which the text is the only justification
of unconventionalized semantic components are very rare.
Key words: semantics, linguistic picture of the world, creative text, semantic connotation
Klíčová slova: sémantika, jazykový obraz světa, kreativní text, sémantické konotace
PODSUMOWANIE
Językowy obraz świata a tekst kreatywny
Autorzy artykułu polemizują z sądem, iż artystyczna wizja świata jest zasadniczo odmienna od językowego obrazu świata, i stawiają tezę, że kreatywne użycia języka (czyli pewne teksty artystyczne,
reklamowe, publicystyczne, a nawet potoczne) mogą być cennym, niekiedy wręcz podstawowym materiałem dla badaczy starających się odtworzyć system pojęciowy utrwalony w języku. Na przykładach
pokazują, że teksty takie mogą ułatwiać weryfikację hipotez budowanych na podstawie analizy faktów
systemowych oraz zwracać uwagę na jakiś aspekt językowego obrazu świata. Czasem uwzględnienie
użyć kreatywnych pozwala ujawnić komponenty semantyczne w języku ogólnym słabo widoczne,
umożliwia też pokazanie znaczeniowej otwartości wyrażeń językowych, która współgra z otwartością
ludzkiego myślenia o świecie. Konotacje tekstowe, pozornie zupełnie indywidualne, zwykle mają
wyrazistą motywację, gdyż semantycznie interpretowalna wypowiedź musi wyrastać z wiedzy językowo-kulturowej. Sytuacje, gdy jedynie tekst stanowi uzasadnienie nieskonwencjonalizowanych
komponentów znaczeniowych, są bardzo rzadkie.
Instytut Filologii Polskiej Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej
pl. Marii Curie-Skłodowskiej 4 A, 21-031 Lublin, Polska
<[email protected]>
<[email protected]>
10
Konceptualizace bolesti v polštině:
příspěvek ke srovnávacímu výzkumu
KRYSTYNA WASZAKOWA
The conceptualization of pain in Polish: a contribution to contrastive studies
ABSTRACT: The paper presents the picture of pain in Polish, as represented by numerous expressions figuring the lexeme ból ‘pain’. The expressions were documented either in dictionaries of
Polish or in the PWN Corpus of Polish. The main focus is on conceptual metonymies and metaphors
used by speakers and writers of Polish to think and talk about pain. It discusses the way they understand experiencing pain, what conceptual schemata and comparisons they invoke. Experiencing
physical pain is shown according to the following profiles: 1) the pain itself as a process; 2) pain
as a subject-phenomenon; 3) the feeling of pain by the subject-experiencer; 3) the localization
of the pain; 4) the actions undertaken by the subject-experiencer to alleviate or eliminate pain;
6) the means used by the subject-experiencer to alleviate and/or eliminate pain. The final part of
the paper discusses perspectives on contrastive research which include both a detailed analysis
of lexemes pertaining to the semantic field of ‘pain’ in different languages and the comparison
of the ways in which the pain is conceptualized in the languages analyzed.
Key words: conceptualization, profiling, semantic field, metonymy, metaphor, pain, contrastive
semantics
Klíčová slova: konceptualizace, profilování, sémantické pole, metonymie, metafora, bolest, srovnávací sémantika
PODSUMOWANIE
Konceptualizacja bólu w polszczyźnie: przyczynek do badań porównawczych
Artykuł przedstawia obrazu bólu na podstawie analizy licznych konstrukcji z leksemem ból, zaczerpniętych ze słowników współczesnej polszczyzny oraz z Korpusu Języka Polskiego Wydawnictwa
Naukowego PWN. W centrum uwagi znajdują się metonimie i metafory pojęciowe, za pomocą których
użytkownicy polszczyzny myślą i mówią o bólu fizycznym; w jaki sposób rozumieją doświadczanie
tego typu bólu, do czego je porównują, jakie schematy wyobrażeniowe przywołują. Doznawanie bólu – cierpienia fizycznego – jest ukazane w następujących aspektach (profilach): 1) akt/proces bólu;
2) działanie bólu-subiektu; 3) doznawanie bólu przez subiekta-experiencera; 4) lokalizacja, lokalizator bólu; 5) działanie subiekta-experiencera w celu zmniejszenia bólu, jego pozbycia się; 6) środki
używane przez subiekta-experiencera w celu zmniejszenia bólu, jego pozbycia się. W ostatniej części
pracy zarysowane zostały perspektywy badań nad zagadnieniem bólu w aspekcie porównawczym.
Obejmują one z jednej strony szczegółową analizę leksemów należących do pól semantycznych bólu,
z drugiej zaś – porównanie sposobów jego konceptualizacji w zestawianych ze sobą językach.
Instytut Języka Polskiego Uniwersytetu Warszawskiego
Krakowskie Przedmieście 26/28, 00-927 Warszawa, Polska
<[email protected]>
11
Konstitutivní hodnoty polského lidového snáře
STANISŁAWA NIEBRZEGOWSKA-BARTMIŃSKA
Values constitutive of the Polish dream book
ABSTRACT: The major function of the dream book as a genre is the evaluation of entities as
“good” or “bad”, which is also the basis for the interpretation of dream images. Therefore, on the
basis of dream books, it is possible to reconstruct the values of folk culture. The relevant texts are
of the following type: eggs mean gossip, lice mean money, a ring – a wedding, in which the first
element is a dream image and the second is its explanation. The two elements together constitute
the frame of the genre “If one dreams of X, in reality Y will happen”. Values are connected with
explanations (Y), but evaluation in the dream book is also found in the images themselves. Generally speaking, what is young, light, clear, complete, healthy is explained as signifying life, health,
youth, wealth, good harvest, harmony or happiness. On the other hand, what is dead, old, dark,
dirty, incomplete, ill is explained as something bad, in particular death, illness, old age, poverty,
bad harvest, quarrel, unhappiness or sorrow. The most important values for the folk dream interpreter are practical ones, connected with basic human needs, therefore the center of the folk world
is life and its protection.
Key words: folk culture, genre, Polish dream book, values
Klíčová slova: lidová kultura, žánr, polský lidový snář, hodnoty
PODSUMOWANIE
Wartości konstytutywne polskiego sennika ludowego
Wartościowanie elementów świata jako „dobrych” lub „złych” jest głównym sensem funkcjonowania
sennika jako gatunku i stanowi podstawową zasadę interpretacji obrazów sennych. Na podstawie
tekstów sennika możemy dokonać rekonstrukcji wartości kultury ludowej. Chodzi w tym wypadku
o teksty typu: jajka śnią się na plotki; czarna chustka – pogrzeb; wszy to pieniądze; pierścionek –
wesele, w których człon pierwszy (jajka, wszy, czarna chustka, pierścionek) to obraz senny, a człon
drugi (plotki, pieniądze, pogrzeb, wesele) to wykładnia (objaśnienie) obrazu. Obydwa elementy wpisane są w ramę gatunkową: „Jeśli śni się X, to na jawie zdarzy się Y”.
Wartości są przypisane do wykładni (Y), ale wartościowanie w senniku obecne jest także i w samych
obrazach. Ogólnie, to, co żywe, młode, jasne, czyste, tłuste, dojrzałe, całe, zdrowe i ładne, objaśniane
jest na jawie jako życie, zdrowie, młodość, bogactwo, urodzaj, zgoda, szczęście, radość, przyjaciel.
Z kolei to, co martwe, stare, ciemne, brudne, chude, niedojrzale, niecałe, chore, brzydkie, na jawie
wyjawiane jest jako coś niedobrego, zwłaszcza: śmierć, choroba, starość, bieda, nieurodzaj, kłótnia,
nieszczęście, smutek, wróg. Najważniejszymi wartościami dla ludowego interpretatora snów są wartości praktyczne, związane z zabezpieczeniem podstawowych potrzeb bytowych. Sennik jest zatem
gatunkiem potwierdzającym tezę, że jądro ludowego świata wartości stanowi życie i jego ochrona.
Instytut Filologii Polskiej Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej
Pl. M. Curie-Skłodowskiej 4A, 20-031 Lublin, Polska
<[email protected]>
12
Lund eye tracking studies in research on language
and cognition
JANA HOLŠÁNOVÁ, RICHARD ANDERSSON, ROGER JOHANSSON,
KENNETH HOLMQVIST & SVEN STRÖMQVIST
ABSTRACT: The research group from Humanities Laboratory at Lund University, Sweden,
presents three strands of research on language and cognition where eye-tracking methodology has
been used as a window on the mind. The paper includes: (1) eye tracking studies on picture viewing and picture description showing the dynamics of how speakers perceive, conceptualize and
spontaneously describe complex visual scenes on higher levels of discourse, (2) studies using
a combination of eye tracking and spoken scene descriptions to study mental imagery and to track
the ability of “seeing something in the mind’s eye”, and (3) eye tracking studies conducted in
order to study “thinking for speaking” and linguistic diversity by investigating language-specific
cognitive effects. The paper ends with a visionary outlook for future applications of eye tracking
methodology in the study of language and cognition.
Key words: eye tracking methodology, language and cognition, visual attention, cognitive semantics,
mental imagery, thinking for speaking, event perception, event description, manner of motion
RÉSUMÉ
Lundský výzkum jazyka a kognice pomocí metody snímání očních pohybů
Jedním z frekventovaných témat, které řeší kognitivní věda a kognitivní lingvistika, je vztah smyslové percepce a řeči. Toto téma je i předmětem zájmu týmu švédských kognitivních vědců a lingvistů
z Lundské univerzity. Článek představuje práci v oblasti empirického výzkumu, který se zaměřuje na
metodologii výzkumu jazyka a kognice prostřednictvím tzv. snímání očních pohybů (eye-tracking).
Sérií výzkumů studují autoři (a) procesuální aspekty pozorování obrázků, konceptualizace obrázků
a jejich mluveného popisu, (b) existenci a užívání mentálních vizualizací a (c) otázku jazykové relativity, tj. jakým způsobem jazyk ovlivňuje pozornost a myšlení. Autoři se zaměřují na odhalení časových a sémantických souvislostí mezi vizuálními a verbálními daty. Na jedné straně sledují oční pohyby jako reflexi lidského myšlení. Pomocí specifického technického vybavení dokážou určit, který
element zaujme pozorovatelovy oči a následně jeho myšlení. Oční pohyb je jedním z nástrojů ke zpřístupnění mysli. Na druhé straně vědci zaznamenávají mluvené segmenty, které jsou jazykovými výrazy ohniska pozornosti. Specifická analýza promluvy umožňuje využít mluvený popis jako další jemné
odhalení mysli. Výzkum propojuje metody s různou disciplinární ukotveností a představuje multimodální komparativní metodu přístupu k mentálním procesům. Ukazuje, jak informanti vytvářejí významové jednotky na základě obrázků a jak tyto jednotky zpracovávají zrakem a jazykem. V závěru
článku formulují autoři svou vizi o budoucím možném využití metody snímaní očních pohybu pro
výzkum jazyka a kognitivních procesů.
13
SAMMANFATTNING
Lundaforskning om språk och kognition med hjälp av blickbeteendemätning
En svensk forskargrupp från Humanistlaboratoriet vid Lunds Universitet presenterar i den här artikeln
tre olika forskningsområden inom språk och kognition, där så kallad eye-tracking metodologi (blickbeteendemätning) har använts som ett fönster till vårt tänkande. I en rad studier (1) undersöker forskarena det dynamiska samspelet mellan hur vi uppfattar, konceptualiserar och beskriver komplexa
visuella scener och bilder; (2) använder en kombination av blickbeteendemätning och verbala beskrivningar i syftet att studera mentala visualiseringar; och (3) studerar olika språks kognitiva implikationer
samt hur språket i sig påverkar vår uppmärksamhet och vårt tänkande. Avslutningsvis presenterar
Lundagruppen sina visioner om hur metodologin i framtiden kan tillämpas i forskningen om språk och
kognition.
Cognitive Science Department, Lund University
Kungshuset, Lundagård, S-222 22 Lund, Sweden
<[email protected]>
Cognitive Science Department, Lund University
Kungshuset, Lundagård, S-222 22 Lund, Sweden
<[email protected]>
Cognitive Science Department, Lund University
Kungshuset, Lundagård, S-222 22 Lund, Sweden
<[email protected]>
Humanistlaboratoriet, Lunds universitet
SOL centrum, Box 201, 22100 Lund, Sweden
<[email protected]>
Lunds universitet
Box 117, 221 00 Lund, Sweden
<[email protected]>
14
Jerzy Bartmiński
Jaké hodnoty spoluutvářejí jazykový obraz světa Slovanů?
Values in the linguistic picture of the world of the Slavs
ABSTRACT: This article relates to the international project on the linguistic-cultural picture of
the world of the Slavs and their neighbors. The author proposes that the project address questions
relating to the values underlying the linguistic picture of the world in the national languages under
study, their hierarchy, the system they constitute, and above all the question of understanding of
these values. A preliminary list of values in the Polish linguistic-cultural sphere contains about
70 concepts, including: (1) spatial concepts: HOUSE, EUROPE, EAST, WEST; (2) concepts relating to humans, their attitudes and personal virtues: PERSON, FRIENDSHIP, DIGNITY, COURAGE,
HEROISM; (3) concepts relating to social attitudes and virtues: FAMILY, NATION, JUSTICE,
SOLIDARITY, RESPONSIBILITY, TOLERANCE, HOSPITALITY; (4) political concepts: DEMOCRACY, REGIONALISM, SELF-GOVERNMENT; (5) key ideological concepts: FREEDOM,
EQUALITY, INDEPENDENCE, HOMELAND; (6) religious concepts: GOD/FAITH, CHURCH;
(7) general concepts: TRUTH, FALSEHOOD (LIE), SCHOLARSHIP, WORK. To a great extent,
these values are common to several languages. The question remains, however, what hierarchy
there is in various languages and how the values are understood. Comparative research on the linguistic picture of the world should also deal with oppositions of the type “one of us/foreign”,
“us/them”, as well as national, religious and ideological auto- and hetero-stereotypes.
Key words: values, comparative research, linguistic picture of the world, Slavs and their neighbors
Klíčová slova: hodnoty, srovnávací výzkumy, jazykový obraz světa, Slované a jejich sousedé
PODSUMOWANIE
Jakie wartości współtworzą językowy obraz świata Słowian?
Artykuł nawiązuje do dyskusji na XIV Międzynarodowym Kongresie Slawistów w Ochrydzie, w czasie której (dyskusji) rozważano projekt międzynarodowej współpracy nad językowo-kulturowym obrazem świata Słowian i ich sąsiadów. Autor proponuje, by w ramach projektu postawić trzy pytania:
o wartości, które leża u podstaw językowego obrazu świata (JOS) w badanych językach narodowych,
o relację (hierarchię) między nimi (czy układają się w jakiś system („kanon”?) ważny dla kolektywnej
samoidentyfikacji), i przede wszystkim – jak są rozumiane. Hipotetyczny kanon wartości narodowych
można ustalać na drodze empirycznej (m.in. metodą ankietową), odróżniając wartości wyznawane
i rzeczywiście praktykowane), albo analitycznej. Przedstawia wstępną listę dla polskiego kręgu językowo-kulturowego, obejmującą około 70 pojęć. Są na niej: (1) pojęcia przestrzenne: DOM, EUROPA,
AMERYKA; ŚWIAT, WSCHÓD, ZACHÓD; (2) pojęcia dotyczące człowieka, jego postaw i cnót osobowych, jak: CZŁOWIEK / OSOBA LUDZKA; MIŁOŚĆ, PRZYJAŹŃ, WIERNOŚĆ, GODNOŚĆ,
HONOR; UCZCIWOŚĆ, SUMIENIE; MĘSTWO, ODWAGA, BOHATERSTWO – odpowiadające
im „antycnoty” to: ZDRADA, NIENAWIŚĆ, ZEMSTA; (3) pojęcia dotyczące społeczności, postaw
i cnót społecznych: RODZINA; NARÓD, SPOŁECZEŃSTWO, SPRAWIEDLIWOŚĆ, SOLIDARNOŚĆ, ODPOWIEDZIALNOŚĆ; TOLERANCJA, GOŚCINNOŚĆ; (4) pojęcia polityczne: PATRIOTYZM, DEMOKRACJA, REGIONALIZM, SAMORZňDNOŚĆ; (5) pojęcia ideologiczne, „sztandarowe”: WOLNOŚĆ, RÓWNOŚĆ, NIEPODLEGŁOŚĆ; OJCZYZNA i MAŁA OJCZYZNA; (6) pojęcia
15
religijne: BÓG / WIARA (RELIGIJNA; RELIGIA, KOŚCIÓŁ; (7) pojęcia ogólne takie, jak: DOBRO
i ZŁO; PRAWDA I FAŁSZ (KŁAMSTWO) NAUKA, PRACA. W dużym stopniu są to wartości w szerokim zakresie wspólne z innymi językami. Pytanie, jak są w różnych językach hierarchizowane?
Jak rozumiane? Badania porównawcze nad JOS powinny zdaniem autora objąć też kategorie czasu
i miejsca, opozycje typu swój/obcy, my/wy oraz auto- i heterostereotypy narodowe, religijne, ideologiczne. Na koniec autor rozważa, jak można rekonstruować system aksjologiczny danej kultury i jaką
metodą prezentować wyniki badan.
ul. Lawinowa 1, m. 153, 20-864 Lublin, Polska
<[email protected]>
16
Zuzana Lehoučková
Slovesná prefixace ve světle Langackerovy kognitivní
gramatiky
Verbal prefixation in light of Langacker’s cognitive grammar
ABSTRACT: Word-formation is the “border zone” between linguistic system and linguistic usage.
Langacker’s usage-based approach to language represents an attempt to describe and explain a linguistic system as a product of cognitive processes (e.g. perception, attention, categorization, memory). This paper proposes an alternative approach to the description and explanation of semantic
characteristics of Czech verbal prefixes (of the prefix vy- in particular) using Langacker’s ideas as
the most important theoretical basis. The variety of semantic behaviour of the Czech prefix vy- is
traditionally explained as a rich polysemy of this morpheme or as a loss of its meaning. This paper
supposes a multi-level system of schematic verbal concepts (linguistic units) related to the most
general meaning of the prefix vy-: “schematic vy-verbs”. Each of them is an abstraction of a category of real vy-verbs. For example, the verbal category vyzuřit se, vyplakat se, vydovádět se,
vypsat se, vypovídat se is represented by a schematic vy-verb “vy-V (‘vent emotions’) (se)”. These
schematic verbal concepts are considered very important for the process of prefixation, especially in cases of significant semantic difference between simplex and prefixed verb. This approach
should be able to identify previously unnoticed semantic relations.
Key words: cognitive linguistics, prefixation, polysemy, Ronald Langacker
Klíčová slova: kognitivní lingvistika, prefixace, polysémie, Ronald Langacker
17