Božena Němcova i „dzieje” jej zmysłowego wizerunku

WIELKIE TEMATY KULTURY W LITERATURACH SŁOWIAŃSKICH
Slavica Wratislaviensia CLXI • Wrocław 2015 • AUWr No 3632
ALEKSANDRA PAJĄK
Uniwersytet Opolski, Polska
[email protected]
Božena Němcova i „dzieje” jej zmysłowego
wizerunku
Istotą sztuki jest zmysłowość. Sztuka jest
zmysłowością, i to zmysłowością w najbardziej
spotęgowanej formie. Sztuka jest zmysłowością,
która stała się formą, która stała się widzialną.
Jest zarazem najwyższą oraz najszlachetniejszą
formą zmysłowości.
E. Fuchs, Erotische Kunst
W roku 2011 na czeskim rynku wydawniczym pojawiła się nowa seria pod
nazwą „Kroniky karmínových kamenů”. Do współpracy nad tym przedsięwzięciem zaproszono autorów, którzy dotychczas byli kojarzeni raczej z literaturą
fantastycznonaukową niż z prozą historyczną, na co mógłby wskazywać tytuł.
Cykl, zapewne z powodów marketingowych, rozpoczyna mocny akcent Františka Novotnego. Było nim sięgnięcie do życiorysu Boženy Němcovej, która długo
„była postacią emblematyczną, pozostającą ponad krytyką i sporami. […] Stosunek do jej życia był […] oparty na kanonizacji życia i postaci wyjątkowej”1.
Warto przypomnieć, że — jako jedna z ikon czeskiej kultury — była przywoływana w momentach szczególnie newralgicznych w historii, jak chociażby
1 H.
Voisine-Jechová, Hledaní identity. Motiv odpovědnosti, viny a pokání v dílech R. Svodobové, B. Benešové a A. M. Tilschové, „Literární archiv” 35/36, 2003–2004, s. 156, 157, cyt.
za: A. Car, Czeszki. Trajektorie tożsamości w prozie czeskich modernistek, Kraków 2012, s. 66.
Sama autorka monografii poświęconej prozie czeskich autorek przełomu wieków rozwija tę myśl
następująco: „Jeśli chodzi o tradycję pisarstwa kobiet, w Czechach jej niekwestionowaną pramatką była i pozostaje Božena Němcová. Dla pisarek modernistycznych stanowiła ona szczególnie
ważny punkt odniesienia jako niedościgniony wzór i najwyższy autorytet. Deklarowanie atencji
dla Němcovej, admirowanie jej osoby i twórczości było wówczas powszechne, a wręcz wydawało
się obowiązkowe”. Ibidem.
Slavica Wratislaviensia CLXI, 2015
© for this edition by CNS
Zmysły 2.indb 273
2015-09-10 13:16:34
274 • Aleksandra Pająk
II wojna światowa. Wówczas kult ów, zapoczątkowany za życia Němcovej, jeszcze
bardziej został ugruntowany przez nazwiska takich poetów, jak František Halas,
Jaroslav Seifert czy Jan Čep2, ale także wykorzystywany był przez krytykę marksistowską do własnych instrumentalnych celów3. Stosunek ten zmienił się w drugiej połowie XX wieku, kiedy coraz bardziej uwagę przykuwał życiorys pisarki,
kwestia jej niezupełnie oczywistego pochodzenia, co sprzyjało najróżniejszym
spekulacjom. Tendencje te trafnie podsumowuje Daniela Hodrová, zauważając,
iż: „je příznačné, že víc než dílo nás přitahuje život těchto mytizovaných a takto
námi přivlastněných osobností — život střídavě heroizovaný a deheroizovaný”4.
Prsten od vévodkyně Františka Novotnego wpisuje się w drugi z nurtów wydzielonych przez Hodrovą, a jej konstatację można uzupełnić wieloma nazwiskami
autorów podejmujących się deheroizowania tej postaci, z których najważniejsze
to Miroslav Ivanov, Helena Sobková czy Miloš Urban5, do którego kilkakrotnie się jeszcze odwołam. Przywołane nazwiska wywołują większe lub mniejsze
zainteresowanie, ale także sprzeciw zarówno wśród czytelników, jak i krytyków. Niedawno w czasopiśmie „Tvar” Věra Kubová apelowała: „je nutné odmítnout povrchní, bulvární senzacechtivost ve zvýšené míře obklopující spisovatelku zejména v posledních třiceti letech”6. Natomiast nurt „heroizujący” może reprezentować choćby inicjatywa ogłoszenia roku 2012 rokiem Boženy Němcovej.
Pomysłodawcą było miasto Česká Skalice, w którym znajduje się jej muzeum,
a okazją do tego stała się „bezpieczna” 150. rocznica śmierci pisarki7. Również
inne wcześniejsze jubileusze stawały się przyczynkiem do tego, by przypomnieć
2 Jednym z powodów tak wzmożonego zainteresowania poetów była niewątpliwie, przypadająca w roku 1940, 120. rocznica urodzin pisarki. F. Halas napisał tom Naše paní Božena Němcová, J. Seifert, Vějíř Boženy Němcové. Jiří Holý przypomina w tym kontekście także adaptację
filmową Babuni w reżyserii Františka Čápa z Terezą Brzkovą w tytułowej roli (J. Lehár et al.,
Česká literatura od počátků k dnešku, Praha 2002, s. 684). Nieco później do tytułu pierwszego
z wymienionych zbiorów nawiązał m.in. J. Čep, kiedy w almanachu „Orloj” opublikował tekst
Moje Božena Němcová, później przedrukowany w tomie uwag z Radia Wolna Europa. Rozptýlené
paprsky (Praha 1993, s. 54–59).
3 Por. np. Z. Nejedlý, Božena Němcová a Ratibořské údolí (Česká Skalice 1922), potem wielokrotnie wznawiane ze skróconym tytułem ograniczonym do imienia i nazwiska autorki; V. Rzounek, Božena Němcová v obrazech a v dokumentech (Praha 1951); tu z kolei tekst był poprzedzony
wstępem Františka Nečása Veliká, pravdivá umělkyně a statečná bojovnice (pierwodruk „Rudé
právo” 5.2.1950). Wcześniej w czasie wojny studium o Němcovej napisała inna ikona — Julius
Fučík, Božena Němcová bojujíci (Praha 1940).
4 D. Hodrová, Božena Němcová, Obraz mezi obrazy, Památník národního písemnictví. Letohrádek Hvězda, 28.5–28.10. 2001, Praha 2001, cyt. za: H. Voisine-Jechova, Božena Němcová ve
vírech otázek a mýtů, „Literární archiv” 34, 2002, s. 54.
5 M. Ivanov, Zahrada života paní Betty (později Boženy N.), Praha 1992; drugie wydanie, na
którego okładce również widnieje portret autorstwa Josefa Hellicha, ukazało się drukiem w roku
2012!; H. Sobková, Tajemství Barunky Panklové. Nové úvahy o narození a původu Boženy Němcové, Praha 1991, H. Sobková, Tajemství Barunky Panklové. Portrét Boženy Němcové, Praha 1997.
6 V. Kubová, Božena Němcová bez tajností, „Tvar” 6/2012, s. 3.
7 Data śmierci w przeciwieństwie do daty i miejsca narodzin autorki nie wzbudza zastrzeżeń.
Slavica Wratislaviensia CLXI, 2015
© for this edition by CNS
Zmysły 2.indb 274
2015-09-10 13:16:34
Božena Němcova i „dzieje” jej zmysłowego wizerunku • 275
lub odczytać na nowo jej twórczość8. Zatem, jak widać z tego pobieżnego przeglądu, czytelnik ma szansę poznać, czy to życie, czy twórczość autorki Babuni9
w różnych kontekstach, a czasem nawet z bardzo skrajnych perspektyw.
W niniejszym tekście postaram się prześledzić to, w jaki sposób postać Boženy Němcovej funkcjonuje, a ściślej rzecz ujmując, jak została wykorzystana
w dziele Prsten od vévodkyně. Współczesną opowieść w powieści Novotnego
snuje przed czytelnikiem pierwszoosobowy narrator, który jest raczej antybohaterem niż bohaterem dwóch pierwszych części utworu. Jest to były agent służby
bezpieczeństwa (StB) — Zdeněk Milbach — całkiem nieźle sobie radzący w polistopadowej rzeczywistości (akcja rozpoczyna się w pierwszej dekadzie XXI
wieku). Po tajemniczej śmierci dalekiej krewnej (później okazuje się, że jej przyczyną było morderstwo) zyskuje spadek, którego część stanowi obraz. Jego posiadanie zmieni całkowicie poukładane życie Milbacha. Dzięki namalowanemu
na portrecie pierścieniowi zyskuje on możliwość przemieszczania się w czasie.
Pierścień, będący rzekomo własnością Boženy Němcovej, w pierwszej i trzeba
przyznać najbardziej udanej części książki, z konsekwencją umieszcza podróżującego w czasie Milbacha (w zdematerializowanej postaci, która ironicznie,
w nawiązaniu do filozofii Hegla, jest nazywana „duchem dziejów”) w momentach
najbardziej decydujących o życiu przyszłej sławy literatury czeskiej. W ten dość
niecodzienny sposób czytelnik „poznaje” zatem najpierw dzieciństwo i młodość
Němcovej. Co więcej, odbiorca wyposażony w elementarną wiedzę na temat historii i literatury swego narodu ma niejako przewagę nad Milbachem, będącym
przykładem efektywności kształcenia, także na poziomie wyższym w czasach
systemu komunistycznego. Pomocą w poznawaniu przede wszystkim życiorysu
pisarki jest Alena Michálková (którą notabene Milbach śledził przed przewrotem).
Staje się ona sui generis przewodniczką po życiu, a częściowo także po twórczości autorki Babuni (rola, jaką często odgrywają w kulturze kobiety, by odwołać
się do wielkiego przykładu Beatrycze dla Dantego). Pełni taką funkcję głównie
8 Znów
tylko kilka przykładów: z okazji 140. rocznicy śmierci pisarki ukazał się 34. numer
periodyku „Literární archiv” z podtytułem Božena Němcová, w 2005 r. odbyła się konferencja
w Muzeum Boženy Němcovej, z której powstał tom pt. Božena Němcová: Život — dílo — doba.
Sborník příspěvků ze stejnojmenné konference konané ve dnech 7.–8. září 2005 v Muzeu Boženy
Němcové, Česká Skalice 2006. Wreszcie wspomnieć należy trzeci tom wydany po III Międzynarodowym Kongresie Bohemistyki: Hodnoty a hranice: svět v české literatuře, česká literatura ve
světě: sborník příspěvků z III. kongresu světové literárněvědné bohemistiky, t. 3: Božena Němcová
a její Babička, red. K. Piorecký, Praha 2006.
9 Można w tym miejscu przypomnieć również dawny polski „spór” o Babunię. Rekonstruuje
go Jan Dutkowski w pracy Božena Němcová w Polsce. Z historii stosunków literackich polsko-czeskich w wieku XIX i XX, Poznań 1972, w której przypomina kontrowersje towarzyszące kolejnemu przekładowi tego dzieła, dokonanego przez Pawła Hulkę-Laskowskiego w latach 20. XX w.
(późniejsze wydanie w Bibliotece Narodowej). Wcześniejsze tłumaczenia (Jakuba Sztejnikego,
Pawła Ryboka) nie wywołały żywszego zainteresowania krytyki i czytelników. Hulka-Laskowski
wzbudził ciekawość, wdając się w długotrwały spór z Komisją do Oceny Książek do Czytania dla
Młodzieży Szkolnej przy Ministerstwie Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego (ibidem,
s. 69 et passim), w którym chodziło o umieszczenie przekładu Babuni na liście lektur szkolnych.
Slavica Wratislaviensia CLXI, 2015
© for this edition by CNS
Zmysły 2.indb 275
2015-09-10 13:16:34
276 • Aleksandra Pająk
ze względu na swój zawód — jest bibliotekarką — ale też z pasji, jej naukowe zainteresowania bowiem krążą wokół Němcovej, czego wyrazem była praca magisterska poświęcona jej twórczości10. Milbach rekonstruuje życie autorki Biednych
ludzi na podstawie pobytów w przeszłości oraz lektur, prowadząc jednocześnie
w tym celu specjalne akta opatrzone kryptonimem KARMÍN. W kolejnej części
narrację przejmuje w początkowych rozdziałach daleki przodek bohatera Dieter
Mühlbach (w inwigilowanym środowisku „budzicieli” posługujący się pseudonimem Bedřich Zvonomír Bohunický), który również pracuje w tajnej policji,
a jako odrzucony kochanek mści się na Němcovej, doprowadzając do namalowania kompromitującego ją aktu, stanowiącego początek całej intrygi. Po jego
samobójstwie, któremu nie był w stanie przeszkodzić towarzyszący mu w niematerialnej postaci potomek, narracja znów powraca do Milbacha. Przybiera formę
coraz szybciej przesuwającej się przed oczyma czytelnika (momentami też nieco
nużącej) kalejdoskopowej mozaiki, do głosu coraz częściej dochodzi ironiczny,
pozbawiony patosu, a zarazem momentami trzeźwy osąd czeskiej historii końca
XIX, ale również XX wieku. Nieoczekiwane zakończenie, znów wykorzystujące
elementy powieści kryminalnej, pozostawia czytelnika z pewnym niedosytem.
Mamy więc do czynienia ze specyficznym rozdwojeniem struktury fikcyjnego świata11. Opowieść rozgrywa się na dwóch płaszczyznach: jedna z nich osadzona jest w XIX wieku (historia związana bezpośrednio z życiem Němcovej),
druga na początku XXI, kiedy jest niejako rekonstruowana. Odpowiada temu
podział narracji. Wykorzystując rozważania Lubomíra Doležela12, poczynione
w odniesieniu do utworu Opętanie Antonii Susan Byatt, można w tym przypadku mówić o opowieści żywych „poszukiwaczy” (Milbach, Alena), opowieści
martwych (Mühlbach i akta z prowadzonej przezeń inwigilacji, a następnie rekonstrukcja jego prywatnej „krucjaty” przeciwko Němcovej) i nakładającej się
10 Pojawia
się w tym miejscu podobieństwo do głównych bohaterów książki Poslední tečka
za Rukopisy Miloša Urbana — poszukiwania przyszłego docenta Urbana wspiera, a właściwie
najpierw inicjuje Marie Horáková, badaczka Instytutu Literatury XIX wieku, którą pierwszoosobowy narrator, a zarazem także bohater charakteryzuje następująco: „Ukázalo se, že mladá absolventka bohemistiky sice nemá praxi, ale může se pyšnit vynikajícími studijními výsledky, k tomu
absolutoriem studia anglické literatury, v jehož rámci pobyla rok na univerzitě v Oxfordu a rok
v Norwichi, a navrch anglicky napsanou dizertaci o Boženě Němcové, publikovanou v prestižním akademickém sborníku. Pokud si dobře vzpomínám, v duchu nových trendů literární kritiky
v ní zcela neotřelým způsobem postihla projevy touhy po sociální spravedlnosti a rovnosti obou
pohlaví ve spisovatelčiných prózách. Práce zaujala profesorku slavistiky na Bostonské univerzitě,
která z ní tak dlouho a hojně citovala, až se spisku ujal nakladatel”. (M. Urban, Poslední tečka za
Rukopisy, Praha 2005, s. 40–41). Podobnych nawiązań, odwołań, korespondencji można odnaleźć
w tekście więcej.
11 Tego typu zabieg wykorzystał wcześniej np. Karel Pecka w swojej powieści Štěpění. Divné
podobnosti (1974). Tam jednak narracja prowadzona jest w 3. osobie, a rozdwojenie struktury fikcyjnego świata przynosi w konsekwencji paralelę pomiędzy wydarzeniami z połowy XX wieku
a historią rozgrywającą się w wieku XVII.
12 L. Doležel, Fikce a historie v období postmoderny, Praha 2008, s. 107.
Slavica Wratislaviensia CLXI, 2015
© for this edition by CNS
Zmysły 2.indb 276
2015-09-10 13:16:34
Božena Němcova i „dzieje” jej zmysłowego wizerunku • 277
na to historii odkrywania i rekonstruowania martwej przeszłości przez żywych
poszukiwaczy.
W niniejszych uwagach chciałabym jednak skupić się na motywie portretu
Boženy Němcovej i jego fantastycznego wariantu w postaci aktu13, wokół którego koncentruje się akcja zarówno współczesna, jak i ta paralelna, rozgrywająca
się w XIX wieku. Portret, który staje się pretekstem do wciągającej gry z czytelnikiem, sam w sobie stanowi bowiem źródło swej alternatywnej wersji. Jak
ustalono na podstawie korespondencji i świadectw osób zaangażowanych w jego
powstanie, został on namalowany przez Josefa Hellicha (1807–1880) z inspiracji
Františka Čelakovskiego, który był pod wrażeniem portretu swej przyszłej żony
Antonii Rajskiej również pędzla tegoż autora. Szwagier Rajskiej — doktor Václav Staněk — zamówił u portrecisty obraz do salonu. Malowidło powstawało
wiosną 1845 roku (trzy lata później malarz wykonał mniejszą replikę tego portretu, a następnie wysłał go Čelakowskiemu do Wrocławia)14. W przypadku powieści Novotnego chodzi o tę najczęściej reprodukowaną w różnych publikacjach
podobiznę Němcovej, a przez to najbardziej rozpoznawalną. Jej nieznajomość
czyni z głównego bohatera pierwszych dwóch części właściwie ignoranta, bo
przecież, jak zauważa, we wstępie do monografii poświęconej Němcovej, znawczyni literatury XIX wieku — Hana Šmahelová: „Desítky let shlíží Němcová,
v důstojné kráse Hellichova portrétu, z našeho literárního Parnasu na měnivý tok
čtenářských generaci, které jsou ale k jejímu dílu vedeny především po cestách
ověřených neměnných, leč také nepříliš lákavých školních interpretací”15.
Podobizna, która w dużej mierze przyczyniła się do ugruntowania mitu czy
też legendy, jaka otaczała sportretowaną modelkę, niewiele jednak miała wspól13 To,
co z jednej strony zapewne miało w kontrowersyjny sposób zwrócić uwagę potencjalnych czytelników, z drugiej strony może zniechęcić miłośników literatury fantastycznej, co
zauważa autor jednej z niewielu recenzji książki: „Byla by pak škoda, kdyby kniha zapadla kvůli
nezvyklé a na fantastiku až příliš škrobené obálce, na němž si můžeme prohlédnout akt Boženy
Němcové. Mnoho čtenářů fantastiky by knihu kvůli ní mohlo přehlížet jako něco až příliš učeného,
co spíš patří do ruky historikovi. Popřípadě by ji zase nevědomý knihkupec mohl zařadit mezi historickou literaturu, kde ji fanoušek fantastiky nebude hledat”, J. Michálek, F. Novotný, Prsten od
vévodkyně: http://www.fantasyplanet.cz/clanek/prsten-od-vevodkyne-novotny-frantisek [dostęp:
23.3.2013]. Moje własne doświadczenie tendencję tę potwierdza — serię można znaleźć na półkach, gdzie znajdują się opracowania historyczne. Z informacji podanych w metryczce książki
wynika, że pomysłodawcą okładki jest Zdeněk Halla, autorem zaś ilustracji na pierwszej stronie
(czyli kontrowersyjnego aktu) jest Ján Lastomírsky, specjalizujący się w rysunku komiksowym.
14 Y. Dörflová, L. Sršeň, Autentické podobizny Boženy Němcové, [w:] Božena Němcová: Život — dílo — doba..., s. 38–41. Autorzy tego interesującego szkicu poświęconego podobiznom
pisarki stwierdzają również: „Navzdory tomu, že je Hellichův originální portrét B. Němcové jen
zřídkakdy vystavován, je jeho obecná znalost v českém prostředí díky často rozmnožovaným reprodukcím zcela mimořádná. Obdivovatelé slavné spisovatelky již v několikáté generaci vnímají
shodně tento portrét jako její kanonizovanou, téměř posvátnou ikonu, která ideálně splňuje představu, kterou si o této ženě na základě četby jejího díla, její korespondence a na podkladě vzpomínek současníků vytvořili”.
15 H. Šmahelová, Autor a subjekt v díle Boženy Němcové, Praha 1994, s. 9.
Slavica Wratislaviensia CLXI, 2015
© for this edition by CNS
Zmysły 2.indb 277
2015-09-10 13:16:34
278 • Aleksandra Pająk
nego z rzeczywistością. Artysta, którego domeną nie było malarstwo portretowe16, lecz sztuka sakralna, przemycił bowiem w twarzy czy dłoniach Němcovej
rysy typowe dla Madonny17. Patosu postaci dodaje między innymi suknia, której
widz ogląda górną część, a która nawet do niej nie należała, była wypożyczona
w tym celu od Antonii Rajskiej18. Historycy sztuki piszą wręcz o skłonnościach
Josefa Hellicha do dwóch technik, których często nadużywał — o idealizacji
i stylizacji malowanych przezeń postaci19, czego przykładem są oba warianty
portretu autorki W zamku i podzamczu. Istotna jest konstatacja, podsumowująca
interpretację tego dzieła sztuk:
Hellichův slavnostní portrét B. Němcové se tedy svou stylizací a idealizací vzdálil od
viděné skutečnosti, na druhé straně však právě touto stylizací a idealizací šťastně, až geniálně anticipoval ideální představu, kterou si česká společnost o spisovatelce brzy po její smrti
vytvořila. Tím, že tuto glorifikující představu pomáhal vytvářet už za života Němcové, se
stal i nechtěnou příčinou přísného posuzování i odsuzování spisovatelky jejími současníky.
Její přátelé a známí, kteří ze Staňkova salonu znali oslavný a obdivovaný „obraz světice”,
nelibě nesli, když se zpočátku nadějná česká básnířka později nechovala „svatě” a nemínila
naplňovat jejich představy o spořádaném a ctnostném životě20.
Przytoczone uwagi mogą stanowić punkt wyjścia do pomysłu stworzenia
alternatywnej wersji rzeczonego artefaktu, który w malarski sposób oddawałby
seksualną naturę modelki. Dualność tych podobizn przywodzi na myśl typologię
zaproponowaną przez krytyka sztuki Timothy’ego Jamesa Clarka (*1942), który wyróżnił dwa rozbieżne typy wizerunków malarskich dziewiętnastowiecznej kobiety: fille publique (kobiety ulicznej) i femme honnette (godnej szacunku
mężatki)21. W odwrotnej kolejności poznaje je bohater powieści Novotnego. Do
16 Wspomniana
wcześniej Helena Sobková jest również autorką popularnej monografii poświęconej Hellichowi. W jej wstępie czytamy: „Co však víme dnes o Hellichovi? Všeobecně jen
to, že namaloval portrét Boženy Němcové, ale kromě této skutečnosti nevědí Pražané o malíři
téměř nic. […] Mým cílem není napsat vyčerpávající monografii […], ale přiblížit dnešním čtenářům umělce, který byl v době, kdy v Praze žila a tvořila Božena Němcová, považován za předního
malíře chrámových a historických obrazů a schopného portrétistu”. H. Sobková, Josef V. Hellich.
Malíř slavného portrétu, Praha 2003, s. 6.
17 Bezpośrednio do tego nawiązuje pomysłodawca owej specyficznej malarskiej „parafrazy”, sakralizując percepcję obrazu wobec niemożności wykorzystania go zgodnie z pierwotnym
planem. Kiedy bowiem w związku z brakiem zgody przełożonych nie może go wyeksponować
w domu publicznym, decyduje się na stworzenie idealnych warunków do jego kontemplacji, podkreślając jego niemalże sakralny charakter: „Zde jsem na čestném místě zavěsil akt Boženy Němcové a překryl vínově rudou oponkou. Tahle Madona směla mít jenom jednoho věřícího”. F. Novotný, Prsten od vévodkyně, Praha 2011, s. 289.
18 H. Sobková w publikacji o Hellichu pisze o tym, że pożyczyła ją właścicielka salonu, czyli
Karolína Staňková. H. Sobková, op. cit., s. 105.
19 Y. Dörflová, L. Sršeň, op. cit., s. 40.
20 Ibidem.
21 Typologię tę przywołuje Anne Friedberg w swoim eseju Mobilne i wirtualne spojrzenie
w nowoczesności: flâneur / flâneuse, [w:] Rekonfiguracje modernizmu. Nowoczesność i kultura
popularna, red. T. Majewski, Warszawa 2009, s. 97.
Slavica Wratislaviensia CLXI, 2015
© for this edition by CNS
Zmysły 2.indb 278
2015-09-10 13:16:35
Božena Němcova i „dzieje” jej zmysłowego wizerunku • 279
takiej asocjacji z typologią historyka sztuki upoważniają okoliczności i motywacje towarzyszące powstaniu kontrowersyjnego obrazu. Jego pomysłodawcą
był dziewiętnastowieczny przodek Milbacha, Dieter Mühlbach, który, odnosząc
się do oryginału, stwierdził: „Hellichův portrét byl mezi pražskou vlasteneckou
společnosti pověstný, takže největší rozruch by vyvolala jeho parafráze v Evině
rouše”22. Zamówił więc kompromitujące płótno na podstawie dagerotypii23, którą jego aparat zrobił samoistnie podczas silnej burzy, jakiej przyglądała się z okna
naga Němcová. Chciał je wykorzystać jako narzędzie zemsty, by skompromitować sportretowaną. Wizerunek miał bowiem „zdobić” ściany jednego z praskich
domów publicznych.
Dualność podobna do wspomnianej: „prostě ta vymalovaná žena s havraním
vlasem měla hlavu cudné světice a tělo chlípné kurtizány”24, zauważalna jest od
razu dla mało obeznanego z dziełami sztuki Zdeňka Milbacha, który spoglądając
na akt, odczuwa coś, co przed niewielu laty zostało zdiagnozowane jako „syndrom Rubensa”. Ten, co prawda, dotyczy przede wszystkim odczuwania wzmożonego napięcia seksualnego oraz natychmiastowej potrzeby kontaktów erotycznych podczas oglądania sztuki figuratywnej w miejscach publicznych, jak muzea
czy galerie. W powieści Novotnego mamy do czynienia z niewielką modyfikacją,
gdyż obraz jest oglądany, badany, eksponowany, a następnie jego element jest
wykorzystywany jako wehikuł czasu w zamkniętej przestrzeni mieszkania na
praskich Dejvicach. O tym, że dzieło sztuki może wzbudzać gwałtowne reakcje
psychosomatyczne, nie trzeba długo przekonywać. Jako ciekawostkę można tu
choćby przywołać znany już wcześniej „syndrom Stendhala”, który opisuje między innymi James Elkins (*1955) — amerykański historyk sztuki. Jak utrzymuje
on w jednej z książek, sztuka włoska była dla Stendhala bardzo silnym źródłem
napięcia seksualnego25.
Wobec tego, że obserwator w powieści nie kojarzy początkowo modelki
z konkretną postacią historyczną głęboko zakorzenioną w świadomości kulturowej Czecha, jej tożsamość staje się ograniczona jedynie do urody czy wyraźnej
zmysłowości uderzającej oglądającego. Przepełniona sensualnymi wrażeniami
wzrokowa kontemplacja fizyczności kobiety namalowanej na akcie, czyni z jego bohaterki przedmiot seksualnego pożądania, czego wyrazem jest ociekający
22 F.
Novotný, op. cit., s. 262.
także zwrócić uwagę na fakt, że owa malarska „parafraza”, jak akt nazywa jego
pomysłodawca, ma u swojego źródła rodzącą się wówczas konkurentkę malarstwa – dagerotypię,
o której początkach pisał Walter Benjamin: „Zdjęcie Daugerre’a to jodowane, w camera obscura
naświetlone srebrne płytki, wymagające obracania na wszystkie strony aż we właściwym oświetleniu da się na nich rozpoznać delikatnoszary obraz. Były to unica. […] Nierzadko przechowywano je w puzderkach niczym biżuterię, atoli w rękach niektórych malarzy przeobrażały się w pomoce techniczne”. W. Benjamin, Mała historia fotografii, [w:] idem, Anioł historii. Eseje, szkice,
fragmenty. Wybór i oprac. H. Orłowski, Poznań 1996, s. 107.
24 F. Novotný, op. cit., s. 18.
25 J. Elkins, Proč lidé pláčou před obrazy. Příběhy lidí, které obrazy dojaly k slzám, přel.
M. Blažková-Bauerová, Praha 2007, s. 43.
23 Warto
Slavica Wratislaviensia CLXI, 2015
© for this edition by CNS
Zmysły 2.indb 279
2015-09-10 13:16:35
280 • Aleksandra Pająk
erotyzmem opis, w którym uwagę zwracają przede wszystkim wyeksponowane
piersi modelki. Ich kult odzwierciedla rolę kobiety jako obiektu rozkoszy mężczyzny26.
Tradycyjne atrybuty kobiecego ciała (piersi, biodra, łono) są narzędziem
erotycznej stymulacji męskości, w konsekwencji czego dochodzi do przypadkowego odkrycia zagadki przenoszenia się w przeszłość za pomocą pierścienia27.
Akt ów, w ten sposób, staje się bramą do przeszłości, w której bohater dopiero
poznaje motywacje i przyczyny powstania jego alternatywnej wersji. Erotyczny,
zmysłowy odbiór podobizny Němcovej być może kopiuje nieco wcześniej wykorzystany już pomysł, który czytelnik odnajdzie we wspominanej mistyfikacji
Miloša Urbana. Tam jednak gorący zwolennik „nowej literatury faktu” — doktor
Josef Urban — jest „urzeczony” mniejszym i późniejszym wariantem portretu
Hellicha28. Zarówno bohater Novotnego, jak i Urbana często nie jest w stanie odróżnić fizycznego obiektu swoich uczuć (odpowiednio Alena Michálková i Marie Horáková) od wzbudzającej fascynację, ale też seksualne pożądanie Boženy
Němcovej.
Hellich, tworząc wyidealizowany portret Němcovej — jak już wspomniano
— ugruntował, a nawet antycypował kult, jakim była otaczana pisarka za życia. Novotný zdaje się postępować odwrotnie. Pozbawiając modelkę ubrania29,
przyczynia się do odebrania ideałowi części przynależnego mu szacunku czy
autorytetu. Staje się tym samym zwolennikiem rewizjonizmu wobec historii własnego narodu. Z ironicznym i pozbawionym patosu podejściem spotykamy się
wielokrotnie. Němcová włącza się w proces „budzenia” narodu „na złość” tym,
którzy nie chcieli ujawnić jej prawdziwego pochodzenia, w części zaś opisującej
błąkanie się po świecie przeszłości, jakie stało się udziałem Milbacha po śmierci
26 E. Fuchs, Erotische Kunst, t. II, cz. I, s. 390, cyt. za: W. Benjamin, Eduard Fuchs — zbieracz i historyk, [w:] idem, op. cit., s. 307.
27 Jako ciekawostkę można tu przypomnieć fakt, iż na pierwowzorze Němcová ma na prawej
ręce dwa pierścionki: „Prsteník pravice zdobí dva zlaté prsteny, z nichž jeden je hladký (snubní)
a druhý má malou vystouplou oválnou zlatou plošku”: Y. Dörflová, L. Sršeň, op. cit., s. 38.
28 „Hellichův portrét z roku 1845, tzv. »s tmavým pozadím« mi také mnoho neříká a dávám
přednost jeho variaci »s pozadím světlým«. Na tmavé verzi zarazí plnost postavy, unylost pohledu
a koketní gesto, s nímž si model přidržuje jupku, jako by si ji právě svlékal. Na světlejším plátně
zas smetanová ramena a oblé paže plasticky vystupují ze střízlivého tmavého šatu, v němž se
však postava jeví ještě subtilnější než jindy a bezděčně nabývá na křehké, zda poněkud nečekané smyslnosti. Výraz tváře není jednoznačný a mění se, hned je úzkostlivý a hned se zklidňuje.
Zakryjete-li dlaní levou část, zračí se v pravém oku napětí a úzkost, zakryjete-li pravou, levé oko
a koutek úst se lehounce usmívají. Na tomto pozdějším plátně mám nejraději, že nezastírá ženinu
drobnou, ale patrnou oční vadu, jako kdyby se malíř pozdě, ale přece rozhodl pro větší upřímnost.
Jiné variace obrazu tak upřímné nejsou, jenom fotografie. Jako by se nepatřilo vyslovit pravdu,
že »největší česká spisovatelka byla šilhavá« […] Mému milostnému vztahu Boženina šilhavost
nevadí”. M. Urban, op. cit., s. 123–124, 125.
29 Kolejną istotną różnicą, poza oczywistym brakiem sukni i szala na akcie, jest także brak
widocznego na oryginale delikatnego łańcuszka.
Slavica Wratislaviensia CLXI, 2015
© for this edition by CNS
Zmysły 2.indb 280
2015-09-10 13:16:35
Božena Němcova i „dzieje” jej zmysłowego wizerunku • 281
pisarki, większość wydarzeń, których ten był świadkiem, jest określana jako „šaškárna”, czyli błazenada.
Propozycja Novotnego jest kolejną z serii książek, dla których inspiracją stały się prawdziwe bądź przypisywane Němcovej wizerunki30, z tym że jej celem
nie jest umocnienie legendy związanej nieodłącznie z postacią na nich wyobrażoną, lecz wręcz przeciwnie — wpisuje się we wcześniej już zauważalną w literaturze tendencję do „odbrązawiania”31 postaci z dziewiętnastowiecznego panteonu.
Do portretu tego można znaleźć odniesienie w przywoływanym utworze Miloša
Urbana Poslední tečka za Rukopisy i to kilkakrotnie. Na zakończenie przywołam
fragment, gdy bohaterka tej powieści — doktor Marie Horáková — entuzjastka
nowego spojrzenia i nowego odczytania twórczości dziewiętnastowiecznej pisarki z goryczą stwierdza:
Němcová je dnes a denně urážena lidmi, kteří nemají o literatuře ani šajn, nevzdělanými hňupy, kteří neváhají zneužit Hellichův portrét pro reklamu, aby se zasmáli čumilové
na ulici. Který zapařený propagandista přišel na to […], že lidé by mohli „spořit s Boženou”,
ženou smutně chudobnou, která na sklonku života nevěděla, co je to dosyta se najíst, a div
nepošla hlady. Proto je trapné a ostudné zdobit její podobiznou něco tak pitomého jako peníze, kde ji den co den necudně ohmatávají miliony upocených prstů a směňují za papriky, za
plzeňské, za podchlazenou i grilovanou drůbež, ztužený tuk, vysavače s filtrem, zmagnetizovanou hudbu, toaletní papír a knihy jiných spisovatelů. A to není urážka nejhorší, ona sama
by něco takového přešla s noblesou, nanejvýš doprovázenou natrpklým úsměvem. Mnohem
vážnější podlostí, ba přímo zradou spáchanou Čecháčkem na Češce, je nezájem o její dílo32.
Ironicznie, ale i gorzko w tym kontekście brzmią zestawione z sobą popularność i znajomość podobizny autorki z rosnącym brakiem zainteresowania ze strony czytelników. Dla nas istotny jest jednakże głównie fakt wykorzystywania czy
wręcz nadużywania podobizn autorki. Jej portrety i ich parafrazy mają przede
wszystkim za zadanie zwrócić, przyciągnąć uwagę, a więc w pewien sposób
funkcjonują jako narzędzie reklamy, na którą oburzała się Horáková. Ale tak samo postępują różne wydawnictwa, skoro na okładce 1. wydania utworu Poslední
tečka za Rukopisy (gdzie jako autor widnieje Josef Urban) są regały biblioteczne,
natomiast w wydaniu 2. na dole obwoluty dostrzeżemy także mały akt Němcovej.
Warto na zakończenie przywołać fakt, iż w serwisie poświęconym czeskim
i słowackim książkom (www.databazeknih.cz) znajduje się informacja, że seria
30 Wyliczenie i uporządkowanie autentycznych i prawdopodobnych wizerunków Němcovej
przynosi studium Y. Dörflová, L. Sršeň, op. cit., s. 35–65. Novotný niewątpliwie je znał, albowiem
chwilę przed samobójczą śmiercią drugiego z narratorów powieści wkłada w jego usta szczegółowy opis ostatniej z ambrotypii, na której wyobrażona jest Němcová jako przedwcześnie starzejąca się kobieta: „Ambrotypie ukazuje tvář předčasně zestárlé ženy pracující k smrti”; F. Novotný,
op. cit., s. 290.
31 Pojęcie to pojawiało się także w krytyce literackiej w odniesieniu do strategii zastosowanej w tetralogii V. Macury Ten, který bude. Dotyczyło m.in. dość surowego portretu F.L. Čelakovskiego w Guvernantce czy terapii zaburzeń seksualnych, w której bohater Medicusa używał np.
sonetów Jana Kollára.
32 M. Urban, op. cit., s. 144–145.
Slavica Wratislaviensia CLXI, 2015
© for this edition by CNS
Zmysły 2.indb 281
2015-09-10 13:16:35
282 • Aleksandra Pająk
Kroniky karmínových kamenů spełnia wymogi stawiane tak niegdyś popularnemu gatunkowi, jakim była powieść historyczna33. Trudno z taką typologią się
zgodzić, a taki sposób „oswajania historii” ma tylu zwolenników, ilu przeciwników. Hybrydyczne połączenie powieści kryminalnej, historycznej fantasy,
w której tle porozrzucane są uwagi na temat alternatywnych możliwości rozwoju
historii, może być jednym ze sposobów rewitalizacji gatunku uważanego często
przez młodszych czytelników za mocno skostniały. Można sobie zatem zadać
pytanie, czy czeska powieść historyczna na początku XXI wieku wyczerpała
swoje możliwości i czy taka propozycja ma być sposobem na przyciągnięcie
nowego odbiorcy. W podziękowaniu, a więc w swego rodzaju paratekście, jest
zawarta uwaga, która odsłania nieco warsztat pisarski autora. Tradycyjnie brana
pod uwagę przy refleksji nad powieścią historyczną dychotomia dwóch kategorii,
czyli „prawdy i fikcji” w dziele literackim, znajduje tutaj swoje miejsce w postaci
podziękowania koordynatorce całego projektu za pomoc przy zbieraniu materiałów dotyczących B. Němcovej, gdy Novotný pisze: „Tento fiktivní příběh by se
zhroutil, kdyby nebyl vyztužen skutečnými fakty ze života Boženy Němcové”34.
Wydaje się, iż narracje, które sięgają po ikony czeskiej kultury, zdobyły sobie
od czasów literackiej mistyfikacji Miloša Urbana grono czytelników, a prywatne
czy wręcz intymne historie wielkich i znanych postaci, od zawsze intrygujące odbiorców35, są jednym ze sposobów na ożywienie zainteresowania nudną w szkolnym wydaniu historią własnego narodu u początków kształtowania się jego nowoczesnej tożsamości. Może to oburzać niektórych bardziej konserwatywnych
czytelników, ale procesu tego raczej już się nie wstrzyma.
Božena Němcová and the history of her sensual image
Summary
The article Božena Němcová and the history of her sensual image contains the review of
František Novotny’s book Prsten od vévodkyně (2011). The book employs the most recognizable
portrait of Božena Němcová painted by Josef Hellich. His painting paraphrase in the shape of imaginary nude (visible on the cover) becomes the reason to present Czech history — since the 19th
until the beginning of the 21st century. This piece of work, which constitutes a hybrid combination
of detective story and historical fantasy, is an example of revitalization of the subject of history in
contemporary literature.
Keywords: František Novotný, Božena Němcová, portrait painting, sensuality, Czech history
33 E. Gilk, Ohlednutí do minula, [w:] V souřadnicích volnosti. Česká literatura devadesátých
let dvacátého století v interpretacích, Praha 2008, s. 297–302.
34 F. Novotný, op. cit., s. 6.
35 Por. np. J. Bauer, Klasikové v nedbalkách, Praha 2006.
Slavica Wratislaviensia CLXI, 2015
© for this edition by CNS
Zmysły 2.indb 282
2015-09-10 13:16:35
Božena Němcova i „dzieje” jej zmysłowego wizerunku • 283
Božena Němcová a „dějiny” jejího smyslného portrétu
Obsah
Článek s názvem Božena Němcová a „dějiny” jejího smyslného portrétu je věnován knize
Františka Novotného Prsten od vévodkyně (2011), ve které se objevuje nejznámější podobizna
Boženy Němcové od Josefa Hellicha. Její malířská parafráze v podobě fiktivního aktu (který je
zobrazen také na obálce díla) je podnětem k představení a převyprávění českých dějin počínaje
19. stoletím a konče prvním desetiletím 21. století. Hybridní spojení detektivky a historické fantasy literatury je příkladem revitalizace historické tematiky v současné české literatuře.
Klíčová slova: František Novotný, Božena Němcová, portrétní malířství, smyslnost, české
dějiny
Slavica Wratislaviensia CLXI, 2015
© for this edition by CNS
Zmysły 2.indb 283
2015-09-10 13:16:35